TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari

NƏTİCƏ

Elmi işin başlıca yekunu XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq 

televiziyanın  mədəniyyət  prosesində  fəal  iştirak  edən,  sosial­si­

yasi,  mənəvi  dəyər  daşımaq  gücü  əldə  edən,  özünün  yaradıcı 

axtarışları, yenilikləri ilə seçilən incəsənət növü kimi mühüm ic­

timai vəzifələrlə insanların həyatına daxil ola bilərək ona yalnızca 

KİV  kimi  yanaşma  rəyinin  yanlış  olduğunu,  özünün  mütərəqqi 

yaradıcı  istiqamətinin,  yeni  audiovizual  janrlarının  yaranışı, 

sənət  növlərinin  birləşməsindən  üzə  çıxardığı  bədii  yaradıcı­

lıq  nümunələri  ilə  ona  incəsənət  növü  kimi  dəyər  verməyin  və 

sənətşünaslığın predmeti kimi araşdırmağın doğru olmasıdır.

Televiziya  bütün  digər  sənət  növləri  kimi  ictimai  vəzifələri  ilə 

cəmiyyətdə özünə yer alaraq fəaliyyətinin konseptual prinsiplərini 

bunun əsasında qurur və funksiyalarının genişliyi, əhatəliliyi, so­

sial­siyasi,  mədəni  əhəmiyyətliliyi  ilə  seçilir.  Elmi  işdə  telelevi­

ziya  nəzəriyyəsinin  əsasları,  prinsipləri  və  təhlil  metodologiyası 

sənətşünaslığın  başlıca  problemi  kimi  götürülərək  tədqiq  olun­

muş, yaradıcı, struktur, ictimai, kulturoloji və sosial əhəmiyyəti, 

istiqamətləri dəqiqləşdirilmiş, televiziyanın bütöv proses kimi və 

ya ayrıca vahidlərinin tədqiq üsulları təklif edilmişdir. 

Tədqiqat işimizdə televiziyanın insan şüuruna təsiri, onun mə lu­

matlandırılmasında, maariflənməsində, bilgiləndirilməsində, qüv­

vələrin bərpasında, eyni zamanda insanın estetik zövqünün, elmi, 

mədəni  dünyagörüşünün  biçimlənməsində,  yeni  nəslin  mənəvi­ 

elmi tərbiyəsində oynadığı həlledici rolu önə çəkərək, məsələnin 

təkcə sosial tərəflərini, ictimai­kulturoloji əhəmiyyətini deyil, yara­

dıcı məziyyətlərini də araşdıraraq Azərbaycan sənətşünaslığında 

tamam yeni bir sahənin – televiziya, onun yaradıcı, sosial, kulturo­

loji problemlərinin elmi araşdırılması işində iştirak etmişik. 

Televiziya yayımının həyata keçməsində və onun vahidi – veri­

lişin (digər audiovizual nümunələr) hazırlanmasında, ideya­məz ­

mununun  müəyyənləşməsində,  ekran  həllinin  tapılmasında,  es ­

tetik  cəhətdən  görüntü,  ekran  plastikası  və  ümumi  poetikanın 

bi çimlənməsində  sənət  növləri,  onların  əhəmiyyəti,  yaradıcı  tə­

ləblər və konseptual məsələlər tədqiq olunaraq, bütövlükdə vahid 

orqanizm şəklində televiziyanın yaradıcılığı prosesi araşdırılmış­

dır. 

345

Televiziyanın yaranış və təşəkkül tarixi, keçdiyi inkişaf yolu, ya­

radıcı  meyarların  müəyyənləşməsi,  axtarışlar,  özünün  konseptual 

prinsiplərinin biçimlənməsi mərhələləri tədqiqatımızda yer alaraq, 

çağdaş mənzərənin çözülməsində tarixilik, mənəvi varislik və ye­

nilikçilik  meyilləri  önə  çəkilmişdir.  Teleyayım,  bu  xüsusda  Azər­

baycanda teleyayım, onun tarixi və inkişaf yolları, həmçinin çağdaş 

dönəmi, yaradıcı problemləri, yerli yayımın teleleviziya pro sesində 

iştirakı,  inteqrasiya  və  inkişafında  müxtəlif  modellərdən  bəh­

rələnməsi geniş şəkildə araşdırılmışdır. 

“Televiziya yayımının təhlil metodologiyasının əsas istiqamətləri” 

adlı  tədqiqatımızda  televiziya  nəzəriyyəsinin  başlıca  prinsip  və 

istiqamətlərini  müəyyən  edərək,  onu  bir  neçə  elmi  nəticələrin 

əsasında  formalaşdıraraq,  konseptual  əsaslarını  meydana  qoyub 

təhlilin  cəhətlərini,  formasını  hazırlayaraq,  çözüm  metodlarını 

təyin  edərək  sənətşünaslıqda  ciddi  problemə  çevrilmiş  televizi­

ya  təhlilinin  əsas  mənzərəsini  yarada  bilmişik.  Bir  çox  hallarda 

tədqiqatlar, təhlillər və ya resenziyalar birtərəfli, müəyyən istiqamət 

üzərində  qurularaq,  ədəbi  mətnin  və  ya  quruluşun,  görüntünün 

çözümü  ilə  yekunlaşmış,  bununla  da  bir  çox  komponentlər  təd­

qiqatdan  uzaq  qalmış,  tam  olmayan  mənzərə  yaradılmışdır.  Hər 

hansı proqram, veriliş adi bir hadisə deyil, bu anda milyonların seyr 

etdiyi, onların  həyatında iştirak edən, gündəmini, tərzini müəyyən 

edən mühüm alətdir. Bu alətin quruluşu, bədii­estetik həlli, görün­

tü keyfiyyəti, audio imkanları, aparıcının şəxsiyyəti, sosial mesajı, 

sosial  əhəmiyyəti,  təsir  gücü,  yönləndirdiyi  istiqamətlər,  onların 

ictimai əhəmiyyəti müəyyən olunmaqla bərabər, həmin anda top­

ladığı  reytinq  göstəriciləri  kommersiya  əhəmiyyəti,  seyrçinin  ona 

münasibəti, təsirinə düşmək dərəcəsi, manipulyativ təsir nəticələri 

dəqiq müəyyən olunmalıdır. Məhz bu cür yanaşma kompleks, bü­

töv ola bilər. Ölkəmizdə televiziya tənqidi daha çox hansısa proq­

ramın məzmunu, milli­mənəvi dəyərlərə münasibətdə yeri, aparı­

cının  qüsurlarının  sadalanması  ilə  kifayətlənir.  Bu  mənada  insan 

həyatında,  onun  fəaliyyətində  iz  buraxacaq  amillər,  aktiv  və  ya 

passiv  təsir,  ümumi  teleyaradıcı  fəaliyyətin  siyasəti,  yönü,  qarşı­

ya  qoyulan  açıq  və  gizli  vəzifələr,  onun  yerinə  yetirilmə  dərəcəsi 

diqqətdən kənarda qalır. Həmçinin verilişin dramaturji quruluşu, 

onun bu məna düzülüşü, bədii ifadə vasitələrinin məzmunluluğu, 

görünüş gözəlliyi, montajın fikri ifadə edən bir vasitə kimi kamilliyi, 

yönləndiyi istiqamət də çözülməlidir.

Bəzən diqqətdən kənarda  qalan hansısa veriliş də sosial funksiya 

daşıyır, onu seyr edən var və bu prosesə ötəri baxış ciddi mədəni, 

346

ictimai  problemlər  törədə  bilər.  Tədqiqat  boyunca  televiziyanın 

təsirini müxtəlif prizmalardan təqdim etmişik və bu mənada onun 

vaxtaşırı analizinin aparılması həm elmi əhəmiyyət daşıyır, həm də 

ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılacaq mühüm ictimai əhəmiyyəti ilə se­

çilir. Deməliyik ki, ölkəmizdə bu tip analizlərə az rast gəlinir. Tədqiqat 

işi bu analizlərin aparılması üçün model olaraq əhəmiyyətlidir və 

sonrakı elmi tədqiqatlar üçün fundamental əsasdır. 

Elmi işdə Azərbaycan televiziyalarının çağdaş dönəmi sistemli 

analiz olunaraq yayım vahidlərinin janrı mövzu və daşıdığı funk­

siya əsasında təsnifatlandırılaraq qoyulan meyarlardan irəli gələn 

yaradıcı tələblərə münasibəti araşdırılmışdır. Son illərin elmi ax­

tarışları  nəticəsində  “Dünya  teleyayımı  fəaliyyətinin  yaratdığı 

estetik, sosial, kulturoloji problemlərin cəmiyyətdə yeri” mövzu­

su əsasında ölkəmizdə bu proseslərin real mənzərəsi yaradılaraq 

televiziya  verilişlərinin  istər  yaradıcı­estetik  tərəfləri,  istərsə  də 

mədəni­sosial təsir imkanları konkret misalların tədqiqi ilə üzə çı­

xarılmışdır. 

Düzgün qurulmayan yayım, yayım siyasətinin qüsurları, proq­

ramların  bəsitliyi,  yaxud  ictimai,  mədəni  anlamda  ziyanlılığı, 

mənəvi  dəyərlərə  zidd  istiqamətləri,  bədii­estetik  qüsurların 

başlıca  məqsədə  nail  olmadan  yaratdığı  əngəllər  konkret  misal­

ların üzərində göstərilməklə yaranan ümumi mənzərə dəqiqliklə 

araşdırılaraq, məhz təklif olunan sistem təhlil metodologiyasının 

köməyi  ilə  aparılaraq  tədqiq  olunur.  Sosioloji  sorğular,  müxtəlif 

qurumların topladıqları reytinq göstəriciləri diqqətlə toplanaraq, 

onun əsasında teleməkanda ayrıca verilişlərin maraq dairəsi, ba­

xımlılıq  məsələsi  müəyyən  edilib,  təklif  olunan  təhlil  metodolo­

giyası  əsasında  təhlil  aparılmış,  meyarlara,  tələblərə  uyğunluq 

dərəcəsi, qüsurlar təyin edilmişdir.

Araşdırmanın  nəzəri  və  təcrübi  metodlarından  istifadə  edərək 

teleleviziya nəzəriyyəsinin ümumi prinsipəri, analizin göstəricilə­

ri,  təhlilin  real  mənzərəsi  və  diqqətdən  kənarda  qalan  tərəfləri, 

bu  sahədə  yaranan  problemlərin  kompleks  təhlili  verilmişdir. 

Elmi  tədqiqat  televiziya  nəzəriyyəsinin  yeni  vəzifələrinin  həlli 

məqsədini daşıyaraq sənətşünaslığın, estetikanın, sosiologiyanın, 

kulturologiyanın  nailiyyətləri  əsasında  əldə  olunmuş  və  onların 

sübuta yetirilmiş nəticələrinə söykənir.  

Elmi işin nəticələrinin praktiki və elmi faydası televiziyanın nə­

zəri  əsaslarını  müəyyən  etməklə  sənətşünaslıq  elmində  yeni  bir 

sahənin  –  televiziyaşünaslığın  inkişafına  rəvac  verməsində,  sis­

temli  sahə  tədqiqatına  meydan  yaratmasında,  teletənqidçiliyin 

347

prinsiplərinin  qurulmasındadır.  Müəllifin  nəzəri  məsələlərin 

həlli  nəticəsində  əldə  etdiyi  qənaətlər  əsasında  yeni  televiziya 

modelinin qurulması, teleyayım işinə ictimai nəzarət mexanizmi 

prinsiplərinin hazırlanması mümkündür ki, bu da ictimai­mədəni 

prosesdə olduqca mühüm və əhəmiyyətlidir. 

Tədqiqatda müəyyən problemlər ətrafında müzakirələr zamanı 

gətirilmiş praktik misallar yayım işinin keyfiyyətinin artırılması­

na, verilişlərin konseptual əsaslarının müəyyən edilməsinə, onun 

müasirləşdirilməsinə, ictimai əhəmiyyətinin artırılmasına, bayağı, 

yaradıcılıqdan uzaq proqramların efirdən uzaqlaşdırılmasına im­

kan  verər  ki,  bu  da  yayım  işinin  sosial­mədəni əhə miy yətini  ar­

tırmış olar. Həmçinin nəzəri təhlil aparmaq yolu ilə mövcud olan 

köklü problemlərin üzə çıxarılması, onların həlli yollarının müəy­

yənləşdirilməsi,  bununla  da  ölkəmizdə  teleyayım  fəaliyyətinin 

mü kəm məlləşdirilməsi prosesi işlənərək tədqiqat nəticəsində gös­

tə rilmişdir. 

348

349

QLOSSARİ

Açıq keçid (open transfer)

 – 

filmdə və ya TV verilişində bir epizoddan baş­

qa epizoda yumşaq, incə keçid; a.k. tamaşaçının diqqətini yayındırmamalı, hər 

hansı ziddiyyətli duyğu oyatmamalıdır.

Açıq  proqram  (open-end  program)

  – 

1)  kinolentdə,  yaxud    videoyazı­

da  ha zırlanmış  reklam  əlavələri  olmayan,  amma  yerli  reklamvericilərin  fili­

al stansiyalar vasitəsilə efirə qoşulmasını nəzərdə tutan proqram; 2) reklam 

məlumatının daxil edildiyi proqram (rartici­pation proqram); 3) studiyadakı 

auditoriyanın iştirakı ilə hazırlanan teleproqram.

ADLİB (ad-lib) 

 – 

ekspromt, improvizasiya. TV və ya radio verilişləri zama­

nı ekspromt. Diktor çıxışı və ya verilişin musiqi müşayiəti zamanı yol verilən 

improvizasiya.

Afaziya (aphasi)

 – 

 nitq qabiliyyətinin tamamilə və ya qismən pozulması; A. 

zamanı bütün nitq sistemi ­ sözlərin deyilişi, başqasının nitqini anlama, sözləri 

yaddasaxlama, yazı, oxu prosesləri pozulur.

Afişa  (advertisement/poster/placard)

  – 

teatr  tamaşası,  konsert,  film,  mü­

ha zirə  və  s.  haqqında  elan,  reklam  növü;  çap  reklamının  ən  geniş  yayılmış 

növlərindən biri; TV­ də anons mənasında işlədilir.

Agentlik    (agency)

  – 

iri  təşkilatların  reklam,  təşkilat,  ictimaiyyətlə  əlaqə 

və s. məsələlərə dair sifariş və tapşırıqlarını yerinə yetirən qurum; hər hansı 

idarə  və  ya  müəssisənin  nümayəndəliyi;  KİV  və  s.  üçün  məlumat  toplayan 

müəssisə. Reklam agentliyi 

 – 

reklamın planlaşdırılması və reklam sifarişinin 

icrası üzrə tam, yaxud məhdud miqyasda xidmətlər göstərən təşkilat. A. təklif 

etdiyi xidmət növlərinə görə universal və ya ixtisaslaşmış ola bilər.

Axtarma  qurğusu  (edit  search)

  – 

videokamerada  yazıların  axtarılmasını 

təmin edən qurğu. 

Ailə saatı (family viewing time)

 – 

TV verilişlərinə kütləvi (ailəvi) baxış vax­

tı; məsələn, ABŞ­ın yayım təşkilatları ilə razılaşdırılmış müddət

 – 

axşam saat 

19.00­dan  21.00­a  qədər  olan  vaxt.  Həmin  müddətdə  göstərilən  proqramlar 

məhz bütün yaş qrupları üçün nəzərdə tutulur.

Ajiotaj  (agiotage)

  – 

hər  hansı  bir  hadisə,  yaxud  sual  ətrafında  yaranmış 

həyəcan, qarışıqlıq, hay­küy, maraqlar mübarizəsi; xəbər proqramlarında icti­

mai effekt yaratmaq məqsədilə hər hansı faktın süni olaraq şişirdilməsi.

Aksent (accent) 

 – 

1) hər hansı mətndə, təsvirdə və ya musiqidə müəyyən 

mənanın xüsusi vurğulanması; ayırma, sezdirmə, nəzərə çarpdırma, üzərinə 

vurğu  düşən  səsin  fərqli  dərəcədə  gücləndirilərək  deyilişi;  2)  əcnəbi  şəxsin 

tələffüzündə özünü göstərən səs

 – 

intonasiya elementi.

Akt  (indictment)

  – 

1)  şahidlərin  iştirakı  ilə,  yaxud  yoxlama  nəticəsində 

müəyyən  edilən  bir  faktı  təsdiq  edən  sənəd,  yazı,  protokol  və  s.;  2)  dövlət 

350

əhəmiyyəti və ictimai dəyəri olan fərman, qərar. Bəzən A. hər hansı süjet, ya­

xud iri veriliş üçün fakt materialı rolunu  oynayır.

Aktual (actual/up-to-date/urgent) 

 – 

vacib, önəmli, ən mühüm; mövcud şə­

raitdə məna kəsb edən, həllini tələb edən.

Akustika (acoustics) 

 – 

1) səs haqqında təlim. Səsləri, o sıradan infra, ultra 

və  hiper  səs  dalğalarını  öyrənən  təlim;  fizikanın  səs  hadisələrini  və  onların 

digər fiziki hadisələrlə qarşılıqlı təsirini öyrənən bölməsi. A. sahəsində diqqəti 

cəlb edən nəzəri və praktik problemlər XVI əsrdən başlayaraq işlənmişdir. XX 

əsrin 20 ­ci illərində elektron lampaları vasitəsilə səsin gücləndirilməsi imkan­

ları kəşf edildi. Bunun nəticəsində radiotexnikanın inkişafı və radio verilişləri 

şəbəkəsinin geniş yayılması A. ­ nın yeni inkişaf dövrünün başlanğıcı oldu; 

2) hər hansı örtülü məkanın, binanın (məs., teatr, kino salonu və s.) daxilində 

səsi əksetdirmə qabiliyyəti; bina içərisində musiqinin, danışığın və s. eşidilmə 

dərəcəsi.

Alleqoriya  (alleegory) 

– 

mücərrəd  anlayışların  konkret,  həyati  obrazlar 

vasitəsilə əks etdirilməsi. İncəsənət və reklamda işlənən məcaz növlərindən 

biri.

Ampula (role part)

 – 

müasir teatr, kino və TV­də aktyorun öz səhnə gös­

təricilərinə,  qabiliyyət  və  istedadının  diapazonuna  görə  ixtisaslaşması. Akt­

yorların  A.­ya görə bölgüsü şərti xarakter daşıyır.

Anafora  (anaphora)

  – 

reklam  mətnində  eyni  söz  və  ya  ifadənin,  bir  neçə 

cüm lənin, misranın, yaxud hər hansı nitq parçasının əvvəldə təkrarlanması.

Analitik  (analyst)

  – 

siyasi  və  iqtisadi  proseslərin    təhlili  ilə  məşğul  olan 

mütə xəssis.

Analiz  və  sintez  (analysis  and  synthesis)

 – 

1)  təhlil;  2)  tamın  fikri  və  ya 

faktik olaraq hissələrə bölünməsindən  ibarət olan elmi­tədqiqat metodu. Bu 

metod analitik verilişlərə də tətbiq olunur.

Analogiya (analogy)

 – 

mahiyyətcə tam eyniyyət təşkil etməyən hadisələr, 

əşyalar,  məfhumlar  və  s.  arasında  oxşarlıq,  bənzərlik,  uyğunluq;  müxtəlif 

cəhətlərdən bir­biri ilə əlaqədar olan veriliş ünsürlərinin bir­birinə təsirindən 

meydana gələn bənzəyiş.

Animalistik  janr  (genre  animastic)

  – 

boyakarlıq,  heykəltəraşlıq  və  qra­

fikada  heyvanlar  aləminin  təsviri.  Janr  kimi  Çində  yaranmışdır  (VIII  əsr). 

Heyvanın təsvirində vərdişləri və yaşadığı mühit animalist rəssamın diqqət 

mərkəzində olur. İbtidai incəsənət nümunələrindəki heyvan və quş təsvirləri 

rəssam­ovçuların yüksək müşahidəçilik qabiliyyətini göstərir. Müasir kinoda 

və telefilmlərdə A.j.­ın elementlərindən istifadə olunur.

Animasiya (animation)

 – 

canlanma, multiplikasiya. Videokameralarda isti­

fadə  olunan  multiplikasiya  funksiyası;  ayrı­ayrı  kadrlarla,  yaxud  müəyyən 

uzunluğu olan fraqmentlərlə çəkilişlər aparmağa imkan verən çəkiliş, yaxud 

montaj üsulu.

Animasiya effekti (effects animation)

 – 

multiplikasiya vasitələri ilə perso­

najların deyil, yağışın, tüstünün, işığın, suyun və s. hərəkətinin təsviri.

351

Annotasiya (annotation/blurb) 

 – 

kitabın, ədəbi­elmi mövzuda yazılmış ma­

terialın, əlyazmanın, teleproqramın, radio verilişinin, reklam predmeti, ya xud 

reklam mətninin və s. məzmunu, məqsədi haqqında qısa məlumat.

Anonim (anonymous author/poison pen writer) 

 – 

1) adını gizlədən müəllif; 

2) TV verilişlərində kimliyini və üzünü gizlətmək üçün maska taxan şəxs.

Anons  (announce(ment))

  – 

yaxın  müddətdə  göstəriləcək  teleməhsullar, 

eləcə də gələcək tamaşalar, konsertlər, filmlər,kinofestivallar, habelə yeni mal­

lar və xidmətlər haqqında radio və TV vasitəsilə qabaqcadan verilən şərhsiz 

məlumat, elan xarakterli materiallar.

Antikometa  projektoru  (anti-comet-tail  gun)

  – 

təsvirin  hərəkəti,  yaxud 

ötü rülməsi  zamanı  üzə  çıxan  təhriflərin  aradan  qaldırılması  üçün  istifadə 

olunan  xüsusi  projektor.  Bəzən  tərkibində  parlaq  obyektlər  olan  təsvirlərin 

(səthi parıltılı işıq mənbələri) çəkiliş zamanı, yaxud parıltılı obyektlərin təsvir 

sahəsində hərəkəti və ya ötürücü kameranın panoramı zamanı TV təsvirində 

xarakterik təhriflər yaranır (“kometa quyruğu” və s.). Həmin təhriflərin əsaslı 

şəkildə zəiflədilməsi üçün A.p.­dan istifadə edilir.

Antipatiya (antipathy/aversion/dislike)

 – 

hər hansı teleaparıcını, yaxud ve­

rilişi bəyənməmək; onu sevməmək.

Antoloji  seriyalar  (anthology  series)

  – 

TV­də  əvvəllər  efirə  getmiş  proq­

ramlar  əsasında  yaradılan  TV  dramaturgiyası  janrı.  Əsasən,  ABŞ­da  yayıl­

mış A.s.  mövzuların,  süjetlərin  rəngarəngliyi  ilə  fərqlənir,  yeganə  və  bitkin 

süjetə əsaslanmır, əksinə, mozaiklik serialların süjet istiqamətləri üzrə inkişaf 

etməsi imkanı yaradır ki, bu da həmin telejanra həyatilik verir, auditoriyanın 

diqqətini ona yönəldir.

Aparat otağı (apparatus room)

 – 

kinotexnoloji avadanlığın  cəmləşdirildiyi 

və spesifik işlərin yerinə yetirildiyi məkan. Kinostudiyalarda səsyazma, səs­

köçürmə və kinoproyeksiya; TV­də bunlarla yanaşı efir aparat otaqları olur, ki­

noteatrlarda işıq otaq kompleksindən ibarət kinoaparat otaqları mövcuddur.

Aparat-proqram bloku - APB (apparatus program block - APB)

 – 

əvvəlcədən 

hazırlanmış və yazılmış yayım verilişlərindən bitkin mətnli TV proqramları­

nın yaradılması və həmin proqramların TV yayımının verilməsi üçün lazım 

olan otaq lar və avadanlıq kompleksi.

Aparıcı (host/presenter)

 – 

radio və TV ilə müxtəlif məlumatlar (xəbərlər) 

ve rən, söhbətlər, müsahibələr, yaxud müxtəlif tok­şoular aparan şəxs; ha belə 

TV və radio verilişlərinin hazırlanmasında iştirak edən və onu EE­də audito­

riyaya  təqdim edən jurnalist.  Bu  terminin  sinonimləri kommunikator  (com­

municator)  və  ankorman  (ancorman)  sözləridir. A.­nın  diktordan  əsas  fərqi 

onun  efirəqədərki  yaradıcılıq  prosesində  fəal  iştirak  etməsi,  danışdığı  möv­

zuya bələdliyi və müzakirə olunan hər hansı məsələyə fəal müdaxilə etmək 

qabiliyyətinə yiyələnməsidir. 

Aparıcı  passivliyi  (conducting  passivity)

  – 

televiziya  yayımı  vaxtı  aparı­

cının  situasiyanı  düzgün  qiymətləndirməməsi  və  müdaxiləsiz,  kənardan 

müşahidə aparmaqla nəzarəti itirməsi.

Ara plan (add-on plan)

 – 

əsas mövzu ilə bağlı olan, lakin onun bilavasitə 

tərkib  hissəsi  sayılmayan  hərəkət,  yaxud  predmet  planı.  Əsas  hərəkətdən 

352

diqqəti müvəqqəti yayındırmaq, yaxud onu, bir növ, şərh etmək üçün istifadə 

edilir. A.p. kadrda məkan, mühit, psixoloji vəziyyət və s.haqqında əlavə infor­

masiya verməyə xidmət edir. Ən çox yayılmış A.p. nümunələrinə iri planda 

mikrofon, danışan adamın əli, stolun üstündəki yazı, qələm, zalda əyləşənlər, 

otaq əşyaları və s. aiddir. A.p. daha çox TV­yə aid olan hadisədir. 

Arbitron (arbitron)

 – 

ayrı­ayrı TV verilişlərinin tamaşaçılar arasında popul­

yarlıq dərəcəsini dərhal müəyyənləşdirməyə imkan verən sistem. Bunun üçün 

adekvat seçim üsulu ilə müəyyənləşdirilmiş tamaşaçıların evindəki televizor­

lara xüsusi elektron qurğular qoyulur və lazımi məlumatlar həmin qurğularla 

telekompaniyanın hesablama mərkəzinə ötürülür.

Ardıcıl montaj (consecutive editing)

 – 

zaman və məkan baxımından təhrifə 

yol vermədən ekranda söz­təsvir vasitəsilə aparılan təhkiyənin axıcı inkişafı. 

Çəkiliş sonrakı işin xarakteri nəzərə alınmaqla “montaj axarında” aparılıbsa, 

videosıranın ardıcıl montajı asanlaşır. Ancaq studiyadankənar çəkilişdə mon­

tajın xarakteri nəzərə alınmasa belə, səmərəli ardıcıllığa nail olmağa kömək 

edən müxtəlif  montaj üsulları mövcuddur.

Arxa işıq (back light) 

 – 

bir cismin üst və ya alt tərəfinə arxadan verilən düz 

işıq.

Arxalıq  (backdrop)

  – 

üzərinə  rəmzi  şəkil  çəkilmiş,  yaxud  foto  vurulmuş 

kətan;  studiyada  pəncərədən,  qapıdan  görünən  mənzərənin  təsviri  üçün 

istifadə olunur.

Arxetiplər (archetypes) 

 – 

şüura şüursuz təsir edən vasitə. Bu fəaliyyət növ­

ləri insanın daxili instinktlərində baş verir. 

Arxitektonika (architectonics) 

 – 

verilişin, filmin (ayrıca süjetin, bədii əsərin) 

strukturunu, onun ayrı­ayrı elementlərinin ümumi harmoniyasını

 – 

uyumunu 

müəyyənləşdirən mühüm estetik kateqoriya. A. elementlərin sistem daxilində 

sənətkarlıq  cəhətdən  düzülüş  nisbətinin  səviyyəsini  müəyyənləşdirir  və 

diqqəti vahid tamın estetik planına yönəldir.

Asma işıq cihazları  (suspension light)

 – 

studiya şəraitində çəkiliş obyekt­

lərini yuxarı nöqtədən işıqlandırmaq, yaxud müəyyən effekt yaratmaq məqsə­

dilə tavandan yönəldilən işıq cihazları.

Asma mikrofonlar (suspension mikes)

 – 

studiyada və studiyadankənar çə­

ki liş zamanı yuxarı nöqtədən asılan həssas mikrofonlar. Adətən, belə mikro­

fonlar hərəkətin baş verdiyi meydançanın üzərindən asılır.