Telman Orucov Qədim Roma: qüdrətin qabarması və çəkilməsi

Kunktator" - "Ləngiyən" ləqəbini qoysa da, 
məhz Fabi xeyli dərəcədə vətənini ağır məğlubiyyətdən və Karfagen zülmündən xilas 
etdi.  Onun  mərd  təmkini  ilə  Munitsinin  çılğın  əsəbiliyi  tam  əkslikdə  dayanırdı. 
Munitsi yalnız siyasi oyunlar hesabına bu vəzifəyə gəlmişdisə, Fabi ləyaqətinə görə 
diktator  seçilmişdi  və  vətənin  ən  ağır  günündə,  onun  taleyi  həll  olunanda  bu 
məsuliyyətli vəzifəni öz üzərinə götürmüşdü. Fabi şöhrət arxasınca da qaçmırdı, onu 
yalnız  bir  şey  düşündürürdü,  o  da  Romanın  düşmən  əlinə  düşməsinə  imkan 
verməmək və İtaliyanı düşmən əsgərlərinin tapdağından azad etmək idi. Lakin böyük 
məqsədi görməyi bacarmayanlar, xırda məsələlərdə də Fabiyə maneçilik göstərmək, 
onu  nüfuzdan  salmaq  istəyirdilər.  Bu  yolla  onlar  Fabini  siyasi  həyata  rəhbərlikdən 
uzaqlaşdırmaq istəyirdilər.  
Bu  işdə  onların  yaxın  köməkçisi,  müasir  dillə  desək,  "beşinci  kolonnası" 
Hannibal  idi.  O,  Fabini  gözdən  salmaq,  ləkələmək  üçün  hər  cür  məkrlərə  əl  atırdı. 
Belə  ki,  o,  ölkəni  qarət  edəndə,  tapşırmışdı  ki,  Fabiyə  məxsus  olan  tarlalara 
dəyməsinlər, guya ki, onların arasında gizli razılaşma vardır və bu onun həmin sazişə 
görə  mükafatıdır.  Senat  da  Fabiyə  zərbə  vurmaq  üçün  əlinə  düşən  fürsəti  fövtə 
vermirdi.  Vuruşan  tərəflər  birə  bir  nəfər  nisbəti  ilə  əsirləri  dəyişməyə  başladılar. 
Bundan daha çox əsir alan tərəf qəbul etdiyi hər əsir hesabına 2,5 funt gümüş verməli 
idi.  Romalılara  karfagenlilərdən  247  artıq  əsir  qayıtdı,  lakin  senat  onların  alınması 
üçün  pul  ayrılmasını  ləngidirdi.  Əlacsız  qalan  Fabi  həmvətənləri  naminə  öz 
torpaqlarını satıb, məhz öz vəsaitindən bu pulu ödədi.  
Öz  köməkçisi  Munitsi  isə  camaatın  arasında  diktatoru  biabır  edirdi  ki,  o, 
müharibəni ləyaqətsiz və qorxaqcasına aparır, onun özünə gəldikdə isə o, vuruşmağa 
hazırdır.  O,  Fabini  ləngiyən  yox  tənbəl,  ehtiyatlı  yox  qorxaq  adlandırır,  addımbaşı 
alçaldırdı.  O,  guya  bir  patriot  kimi  çıxış  edib,  car  çəkirdi  ki,  Romanın  tənəzzülünə 
görə  qəmlənir,  İtaliya  viranəyə  çevrilir,  əvvəlki  Roma  enerjisi  və  qətiyyəti 

 
54 
itirilmişdir. Belə fikirləşmək axmaqlıqdır ki, oturub vəd verməklə müharibəni udmaq 
olar. Silaha sarılmaq və üz-üzə dayanıb, vuruşmaq lazımdır. Roma dövləti igidlik və 
fəaliyyətlə böyümüşdür, qorxaqların ehtiyatlılıq adlandırdığı ləngliklə böyüməmişdir. 
Onun bu naqqal çıxışları əsgərlərə də gedib çatırdı. Fabi isə onu cəzalandırmırdı. Ona 
deyirdi  ki,  qoy  belə  boşboğazlıqla  ordunu  məhv  etməsin.  Digər  prinsipsiz 
boşboğazların,  cəsarət  və  igidliyi  yağlı  sözlərdə  görən  qabiliyyətsiz  adamların, 
həmçinin Minutsinin sözlərinə Fabi heç bir əhəmiyyət vermirdi. Bir dəfə isə Fabinin 
xəbəri  olmadan  o,  karfagenlilərə  hücum  etmişdi,  əgər  diktator  vaxtında  kömək 
göndərməsə, romalılar ağır vəziyyətdə qala bilərdi. Romaya isə, yelbeyin süvari rəisi 
parlaq qələbə barədə məlumat göndərdi. Ona görə də Plutarxın qələmə aldığı Fabinin 
sözləri,  Munitsi  haqqında  daha  dürüst  təsəvvür  yaradır.  Fabi  deyirmiş  ki,  o, 
Munitsinin  məğlubiyyətinə  nisbətən,  qələbəsindən  daha  çox  qorxur.  Lakin  bu 
hadisədən də bir qalxan kimi istifadə  edənlər oldu ki, guya Hannibal  üzərində belə 
parlaq  qələbə  göstərir  ki,  hərəkətsizliyin  və  həddən  artıq  ehtiyatlılığın  səbəbi 
komandanın  özüdür.  Guya  ki,  Fabi  müharibəni  uzadır  ki,  ali  hakimiyyəti  əlində 
saxlasın.  Hətta  Metell  deyirdi  ki,  Kvint  Fabinin  hakimiyyətdən  məhrum  edilməsini 
də təklif edə bilər. Lakin o, diktatorla süvari rəisinin hüquqlarının bərabərləşdirilməsi 
təklifi  ilə  kifayətləndi.  Fabi  isə  buna  belə  cavab  verdi  ki,  əgər  ali  vəzifəni  əlində 
saxlasa,  tezliklə  sübut  edə  biləcəkdir  ki,  yaxşı  sərkərdə  üçün  əsas  şey  bəxt  deyildir, 
zəka  və  ehtiyatlılıq  daim  üstün  gəlir.  Şöhrətdən  daha  vacib,  vaxtında  və  biabır 
olmadan  ordunu  qoruyub  saxlamaqdır,  nəinki  minlərlə  düşməni  qırmaqdan 
qürrələnəsən.  21  əsr  sonra  Fabi  kimi  ordunu  saxlamaq  naminə  hətta  paytaxtı  da 
düşmənə  təhvil  verən  rus  sərkərdəsi  Mixail  Kutuzov,  məcburiyyət  qarşısında  qalan 
Napoleonun nəinki Moskvanı, bütünlükdə Rusiyanı tərk etməsinə nail oldu və onun 
ağır  itgi  verməsinə  şərait  yaratmaqla  Napoleon  imperiyasının  sonunun  başlanğıcını 
qoydu.  Napoleon  Hannibalı  bir  sərkərdə  kimi  çox  sevirdi,  onun  hərbi  fəaliyyətinə 
yaxşı bələd idi, lakin özü də, Hannibalın İtaliyada düşdüyü kimi, uzun müddət davam 
edən tələyə düşdü.  
Fabi isə öz şəhərini düşmənə təhvil vermək barədə heç düşünmürdü də. Lakin 
rəqibləri  Fabiyə  başladığı  böyük  işi  başa  çatdırmağa  imkan  vermirdilər.  Onlar 
diktatorun və süvari rəisinin hüquqlarını bərabərləşdirdilər. Növbə ilə orduya başçılıq 
etmək  təklifini  o,  rədd  etdi  və  diktatorlar  arasında  piyadalar  və  süvarilər,  həmçinin 
müttəfiqlərin qoşunları yarıbayarı bölündü. Bundan Romanın qatı düşməni Hannibal 
çox  razı  qaldı.  Bu  hadisədən  bir  az  sonra  Munitsi  yenə  əməliyyat  aparmağa  cəhd 
göstərdi və gözləmədiyi halda düşmən həlqəsinə düşdü. Bu vaxt Fabi özünü köməyə 
yetirdi və Hannibal geri çəkilməyə məcbur oldu. Ordu və Roma bu dəfə başa düşdü 
ki,  bu  Fabinin  qələbəsidir.  Bundan  sonra  öz  rəqibinin  düşərgəsinə  qayıdan  Munitsi, 
xalq  yığıncağının  bu  yaxınlarda  ona  verdiyi  hüquqlardan  imtina  etdi  və  öz  əvvəlki 
süvari rəisi vəzifəsinin icrasına qayıtdı.  
Qarşıdan  gələn  qış  Hannibalı  daha  da  mütəəsir  edirdi.  Çünki  o,  yenə 
fəaliyyətsizliyə  düçar  olmalı  idi.  İspaniyadakı  kampaniya  da  karfagenlilər  üçün  o 
qədər  əlverişli  getmirdi.  Publi  Korneli  Stsipion  da  qardaşı  Qneyin  vuruşduğu 
İspaniyaya gəldi. Hannibalın müharibə teatrında işləri yaxşı getməyəndə, Romadakı 
siyasi  vəziyyətin  gərginləşməsi  onun  vəziyyətini  yüngülləşdirirdi.  Gələn  216-cı  ilin 
konsullarının seçkisi vaxtı Romada kəskin siyasi böhran baş verdi. Roma plebsi və 

 
55 
senat  seçkinin  necə  keçməsi  barədə  mübahisə  aparırdı.  Bu  vaxt  senat  diktaturaya  əl 
atmağı  lazım  bildi.  Lutsi  Veturi  Filon  diktator  seçildi,  Maton  isə  süvari  rəisi  oldu. 
Lakin  təyin  edilmə  prosedurasında  çatışmazlıqlar  müəyyən  edildiyinə  görə,  onlar 
vəzifələrindən imtina etməli oldular. Plebeylərin rəhbəri Qay Terentsi Varron konsul 
seçildi.  İkinci  konsul  isə  patritsilərdən  seçilməli  idi  və  bu  Lutsi  Emili  Pavel  oldu. 
Seçki göstərdi ki, hakimiyyətdə yekdillik olmayacaqdır və 216-cı kampaniyasında bu 
Hannibala  xeyli  üstünlük  yaradırdı.  Lakin  Fabinin  taktiki  ustalığı  nəticəsində 
Hannibal  faktiki  olaraq  hərbi  təşəbbüsü  itirmişdi  və  artıq  hadisələrin  gedişi  xeyli 
dərəcədə  Roma  komandanlığının  hərəkətlərindən  asılı  idi.  Doğrudan  da  Hannibalın 
vəziyyəti  gündən-günə  pisləşirdi.  Yeni  konsul  Emili  Pavel  özünü  çox  ehtiyatlı 
aparırdı.  Bu  dəfə  Hannibal  onlara  tələ  qurub  öz  düşərgəsini  tərk  edəndə,  Roma 
əsgərləri ora cummaq istədikdə, Pavel ehtiyatlılıq edərək, buna imkan vermədi. Digər 
konsul  Varron  isə  özünü  Munnitsi  kimi  aparırdı,  müasir  dildə  desək,  "süvari 
hücumları"  ilə  ağılsız  surətdə  müharibəni  qurtarmağa  can  atırdı.  Kəşfiyyat  sonra, 
bunun tələ olduğunu müəyyən etdi.  
Hannibal Kann şəhərinə doğru hərəkət edəndə romalılar Aufida çayının hər iki 
sahilində düşmənin yaxınlığında düşərgəsini saldı. Varron, komandanlıq ona keçəndə 
bütün  ordunu çayın sol sahilinə keçirdi və hərbi qaydada düzdü. Karfagenlilər daha 
yaxşı mövqe tutmuşdular. Qızğın döyüşdən sonra Roma piyadası həlqədə qaldı. 500 
Numidiya süvarisi romalıların yanına gəlib, əsir düşmələrini bildirdi. Bir qədər sonra 
isə  gizlətdikləri  qılıncları  çıxarıb,  arxadan  romalılara  hücum  etdilər.  Konsul  Emili 
Pavel  döyüşdə  öldürüldü.  Bu  döyüşdə  həlak  olan  romalıların  sayı  70  minə  bərabər 
idi, yalnız 3 min adam qaça bilmişdi.  Həlak olanların içərisində Fabinin köməkçisi, 
keçmiş süvari rəisi Mark Munitsi Ruf da var idi. Varron isə 50 atlı ilə Venusiyaya 
qaçmışdı.  Qaçan  romalıları  isə  karfagenlilər  əsir  götürdülər.  Belə  ağır  döyüşdə 
Hannibal vur-tut 8 min döyüşçü itirmişdi. Kann yaxınlığındakı bu qələbə Hannibala 
böyük şöhrət qazandırdı. Roma ordusu bütünlüklə məhv edilmişdi. Hannibalın 216-cı 
ildəki qələbəsi tarixə məşhur Kann döyüşü kimi daxil oldu.  
Artıq  elə  görünürdü  ki,  İtaliya  bütünlüklə  Hannibalın  ağalığı  altındadır.  Bir 
təskinlik  var  idi  ki,  Roma  hələ  zəbt  olunmamışdır,  döyüş  səhnəsi  olan  Kann  isə 
ondan  xeyli  aralı  idi.  Hannibalın  qarşısında  sonra  nə  etmək  kimi  çətin  bir  dilemma 
dururdu.  Onun  süvari  rəisi  Maharbal  Romaya  tərəf  hərəkət  etməyi  təklif  etdi,  lakin 
Hannibal tərəddüd edirdi. Bu vaxt Maharbal ona dedi: "Allahlar, əlbəttə, hər şeyi bir 
adama  vermir.  Hannibal,  sən  qələbə  çalmağı  bacarırsan;  qələbədən  istifadə  etməyi 
bacarmırsan".  Sonrası  günü  Hannibal  süvari  rəisini  yanına  çağırıb  dedi  ki,  əgər 
istəyirsənsə, səni süvarilərlə göndərim. Lakin Maharbal tam gözlənilməzlik effektinə 
bel bağladığından cavab verdi ki, "gecdir, onlar artıq bilirlər". Doğrudan da hücum o 
vaxt  uğurla  nəticələnə  bilərdi  ki,  düşmən  dəhşətli  məğlubiyyətdən  özünə  gələ 
bilməsin.  Ona  görə  də  sonralar  romalılar  bu  qənaətə  gəldilər  ki,  məhz  Hannibalın 
həmin  gün  ləngiməsi  şəhəri  və  dövləti  xilas  etmişdi.  Hannibalın  bircə  dəfə  real 
imkanı  olmuşdu  ki,  qəti  qələbə  çalsın.  Bu  da  Kanndan  sonra  tezliklə  və  birbaşa 
Romaya zərbə endirməklə baş verə bilərdi. Hannibal yəqin ki, bir sərkərdə kimi hər 
şeyi  götür-qoy  edirdi.  Tarix  felin  lazım  formasını  sevmir,  yüz  illər,  min  illər 
keçdikdən  sonra  hamı  özünü  Hannibaldan  güclü  sərkərdə  hesab  edir,  onun  səhvini 
düzəltməyə çalışır. Bəlkə də karfagenli sərkərdə Romaya hücum etməməklə özünün, 

 
56 
ordusunun  ömrünü  heç  olmazsa  on  beş  il  uzada  bilmişdi,  dövlətinin  ikinci,  daha 
təsirli  məğlubiyyətini  bir  qədər  geri  çəkə  bilmişdi.  Bir  də  Hannibal  belə  parlaq 
qələbənin bəhrələrini bir neçə gün sonra Roma divarları qarşısında itirmək istəmirdi 
və strateji təşəbbüsü ələ ala bilmədiyinə və bəlkə də əlindən buraxdığına görə, nəinki 
heç nəyə nail ola bilmədi, faciəli cəhət orasındadır ki, nəticə etibarilə hər şeyi itirdi.  
Lakin  Kann  qələbəsindən  sonra  o,  özünü  elə  aparırdı  ki,  elə  bil  ki,  müharibə 
qurtarmışdır,  onun  özü  isə  əsl  qalibdir.  Buna  görə  də  o,  Romanı  da  öz  igidliyi  ilə 
məğlub etmək istədiyini söyləyirdi və italiyalıları öz tərəfinə çəkmək cəhdlərindən əl 
çəkmirdi.  O,  Roma  senatına  əsirlərdən  bir  neçəsini  göndərdi  ki,  qalib  kimi  özünün 
sülh  təkliflərini  çatdırsın.  Əsirlərə  onun  yaxın  adamlarından  biri  də  qoşulmuşdu. 
Diktator onun elçisi Kartalona, qaranlıq düşənə qədər Romaya məxsus olan ərazidən 
çıxmağı  əmr  etdi.  Hannibal  üçün  bu,  olduqca  nəhs  simptom  idi.  Bu  rədd  ilə  Roma 
müharibəni uduzduğunu etiraf etməkdən, əslində imtina edirdi. Hannibal qalib hesab 
edilmirdi  və  ondan  sülh  və  aman  xahiş  edilmirdi.  Hannibal  onunla  bir  qalib  kimi 
danışıqlar aparılacağını və özünün təhqiramiz, alçaldıcı sülh şərtlərini diqtə etməsini 
gözlədiyi  halda,  yeni  müharibələr  seriyasına  başlamalı  oldu.  Görünməmiş  döyüşün 
və romalıların ağır məğlubiyyətinin baiskarı olan bir qalib əsl qələbəyə, ona rahatlıq 
verən  qəti  qələbəyə  bu  vaxt  həmişə  olduğundan  daha  uzaq  idi.  Kanndakı  qələbə 
Hannibalın  strateji  məqsədə  çatmasında  elə  bir  irəliləyiş  əmələ  gətirməsə  də, 
Karfagen  dövlətinə  Afrikada  və  İtaliyanın  cənubunda  xeyli  müttəfiq  qazandırdı.  Bu 
qələbədən  sonra  bir  çox  İtaliya  şəhərləri,  Kampaniya  kimi  bütöv  vilayətlər 
Hannibalın tərəfinə keçdi. Lakin belə bir həqiqət də vardır ki, bir dəfə xəyanət edən, 
birinə xəyanət edən dəfələrlə, başqalarına da xəyanət edəcəkdir. Ona görə də Romaya 
xəyanət edən şəhərlər, tale üz döndərən kimi Hannibala da xəyanət edəcəkdilər.  
Kapuya  Kann  vuruşmasına  qədər  Roma  ilə  müttəfiqliyi  davam  etdirirdi. 
Hannibal öz ordusunu Kapuyanın üzərinə apardı. Bu vaxt plebsin köməyi ilə şəhərdə 
hakimiyyəti  Pakuvi  ələ  keçirdi,  bu  isə  Roma  əleyhinə  olan  əhval-ruhiyyənin 
güclənməsinə səbəb oldu. Kapuyanın səfirlərini qəbul edən Varron Romanın ümidsiz 
vəziyyətini onlara açıb göstərdi. Romalılar hər şeyi - ordunu, ərzağı, pulu itirmişdir. 
Ona görə də müttəfiqlər romalılara kömək etməkdənsə, romalıların əvəzinə müharibə 
aparmalıdırlar  ki,  vətəni  ümumi  düşməndən  qorusunlar.  Düşmənlər  haqqında 
danışarkən  o,  qeyd  etdi  ki,  puniyalı  düşmən  heç  bir  qanuna  məhəl  qoymur,  insan 
kimi də yaşaya bilmir, hətta demək olar ki, insan nitqinə də malik deyildir. Təbiətcə 
və  xarakter  etibarilə  qəddar  və  vəhşi  olan  bu  məxluqları,  sərkərdə  insan 
bədənlərindən körpülər və bəndlər tikməklə və bunu demək də adama iyrənc gəlir ki, 
insan ətini yeməyi öyrətməklə, daha da qəddarlaşdırmışdır. Buna dözmək də çətindir 
ki,  İtaliya  numidiyalıların  və  mavrların  əyaləti  olmuşdur.  Səfirlərdə  belə  bir  qənaət 
yarandı ki, Roma artıq döyüşmək vəziyyətində deyildir və onlar bu fikrə gəldilər ki, 
kapuyalılar Hanniballa ittifaqda, İtaliyada ağalığı əldə edə bilərlər. Plebs və senatın 
əksəriyyəti Karfagenlə ittifaq tərəfdarı idi. Sonra onlar belə bir şərt irəli sürdülər ki, 
Romaya kömək edərlər, ancaq konsullardan biri kapuyalı olmalıdır. Roma hökuməti 
bu  təklifi  çatdıran  səfirləri  şəhərdən  qovdu.  Belə  bir  səfirlik  Hannibalın  da  yanına 
göndərildi,  romalıların  əksinə  o,  kapuyalılar  nə  istəyirdisə,  onların  hamısını  verdi. 
Hannibal onlara söz verdi ki, tezliklə  məhz Kapuya Romanın yerini tutub, İtaliyaya 

 
57 
başçılıq edəcəkdir, başqaları kimi romalılar da qanunları Kapuyadan alacaqdır. Belə 
sözlər Kapuyanı idarə edənlərin çox xoşuna gəlirdi.  
Lakin  İtaliyada  belə  müttəfiqlər  qazanan  Hannibalın  yenə  də  təzə  köməyə 
ehtiyacı  var  idi.  Bunu  əldə  etmək  üçün  o,  Karfagenə  qardaşı  Mahonu  göndərdi. 
Mahon Hannibalın qələbələrini şişirdə-şişirdə senata məlumat verdi. Onun sözlərinə 
görə, düşmən romalılar 200 min adam itirmiş, 50 min adamdan artıq əsir vermişlər. 
Axırda isə o, əlavə  kömək, qoşunlar üçün isə ərzaq və pul xahiş etdi.  Hamı sevinc 
içərisində idi. Bu vaxt Hannibalın tərəfdarlarından biri müharibəyə qarşı etiraz etdiyi 
və  Hannibalı  romalılara  verməyi  təklif  etdiyi  çıxışlarına  görə  Hannonu  məzəmət 
etməyə başlayanda,  Hannon ona sərt cavab verdi. O, dedi ki, Hannibalın qazandığı 
qələbələr bəhrəsizdir. Qalib gələn sərkərdə yenə ərzaq və pul tələb edir, elə bil ki, o, 
özü məğlub olmuşdur və qənimət götürməmişdir.  
Mahonun  vətənə  səfəri  Hannibalın  ümidlərini  doğrultmadı.  Hökumət  4  min 
süvari  və  40  fil  ayırdı,  hələ  onları  da  Hannibala  çatdırmaq  lazım  idi,  çünki  onun 
dənizə çıxışı yox idi. Heç hökumət də öz vədini yerinə yetirməyə tələsmirdi.  
Romada  Kann  yaxınlığındakı  məğlubiyyətin  yaratdığı  əks-səda  şaiyələrin 
yayılmasında,  təslimçilik  əhval-ruhiyyəsinin  genişlənməsində  öz  əksini  tapdı. 
Keçmiş  diktator  Kvint  Fabi  Maksim  təklif  etdi  ki,  şəhərdə  sakitlik  yaradılsın, 
qadınlara  ictimai  yerlərdə  görünmək  qadağan  olunsun,  qohumlara  görə  yas 
saxlanmasına son qoyulsun. Heç kəs şəhərdən buraxılmasın, vətəndaşlar öz evlərində 
oturub, öz yaxın adamlarının taleyi barədə məlumatı gözləsinlər. Bundan bir az sonra 
Roma  senatı  Varronun  məlumatını  aldı  və  baş  verən  fəlakətin  ağlasığmaz  miqyası 
haqqında təsəvvür əldə etdi. Hər yeri panika bürümüşdü. Bu vaxt gənc hərbi tribun, 
Hannibalın gələcək qalibi Kiçik Publi Korneli Stsipionun işə qarışması nəticəsində, 
başqa bir çarın yanına qaçmaq barədəki iyrənc plan baş tutmadı.  
Karfagen  qoşunlarının  Kapuyada  qışı  keçirməsi  Hannibalın  ən  mühüm 
səhvlərindən  biri  oldu.  Alpın  sərt  aşırımlarının,  böyük  məhrumiyyətlərin  əyə 
bilmədiyi,  qalib  gələ  bilmədiyi  Puniya  ordusunu  hədsiz  kef,  eyş-işrət  məhv  etdi. 
Onlar adət etmədikləri belə istirahətə və yeyib-içməyə acgözlüklə yanaşırdılar. Yuxu, 
şərab,  bol  xörəklər,  əxlaqsız  qadınlar,  hamam,  bekarçılıq  uzun  müddət  davam 
etdiyindən  onların  bədənini  və  ruhunu  zəiflətdi.  Böyük  tarixçi  Tit  Livi 
karfagenlilərin, bədbəxtlik gətirən bu eyş-işrətlərini məhz bu cür təsirli sözlərlə təsvir 
edir.  
Hannibalın  mühasirədə  saxladığı  Kasilina  şəhərində  isə  adamlar  və  Roma 
döyüşçüləri  aclıqdan  əziyyət  çəkdiklərindən  dəri,  ot,  siçovul  yeyirdilər.  Artıq 
İtaliyada  müharibə  "süst"  gedirdi.  Nə  214-cü,  nə  də  213-cü  ildə  Hannibal  elə  bir 
hücum  əməliyyatı  apara  bilmədi.  Lakin  213-cü  ildə  həm  Karfagendə,  həm  də 
Hannibalın  ordusunda  ciddi  təhlükə  kimi  qəbul  edilən  bir  hadisə  baş  verdi.  Bu  da 
ondan ibarət idi ki, İspaniyada vuruşan Stsipion qardaşları Şimali Afrika sahillərinə 
çıxdılar.  Bu  hərəkət  romalılara  böyük  diplomatik  üstünlük  qazandırdı.  Romalılar 
Numidiya çarlarının biri ilə ittifaq bağladılar.  
Hannibal  isə  Tarenti  tutmağa  çalışdıqda,  nəzarətsiz  qalan  Kapuyanı  romalılar 
ələ keçirmək istədilər və onu mühasirəyə aldılar. Hannibal isə ciddi səhv buraxaraq, 
kampaniya  üçün  strateji  əhəmiyyət  kəsb  edən  şəhərin  taleyinə  biganə  qaldı.  212-ci 
ildə  Siciliyada  da  vəziyyət  heç  də  karfagenlilər  üçün  yaxşı  deyildi.  Sirakuzanın 

 
58 
onların əlindən çıxması, karfagenlilərin adadan qovulmasına gətirib çıxardı. Martsell 
Sirakuzanı  tutduqda,  riyaziyyat  və  fizika  elminin  inkişafında  görkəmli  xidmətləri 
olan  yunan  alimi  Arximed  qum  üstündə  layihə  çəkərkən,  bir  döyüşçü  onu 
tanımadığına  görə  bu  dahi  insanı  öldürdü.  Plutarxın  yazdığına  görə,  o,  döyüşçüdən 
xahiş  etmişdi  ki,  əlindəki  işini  qurtarmağa  imkan  versin,  lakin  əsgər  onu  o  saatca 
qətlə  yetirmişdi.  Romalılar  alimin  qatilini  edam  etdilər.  Lakin  Arximed  romalıların 
düşməni hesab olunurdu, ona görə də onun qəbri sonralar unuduldu və yalnız bir əsr 
yarımdan  da  çox  vaxtdan  sonra  Tsitseron  bu  qəbri  tapmışdı.  Sonra  romalılar 
karfagenliləri Himer çayı yanında məğlub etdilər və bu Siciliyanın bütünlükdə azad 
olunmasına yol açdı.  
İspaniyada isə 212-ci il kampaniyası romalılar üçün uğurlu olmadı. Romalılar 
nəinki  burada  bir  döyüşü  uduzdular,  döyüş  vaxtı  həm  də  Publi  Korneli  Stsipion 
öldürüldü.  Bundan  bir  neçə  gün  sonra  döyüş  vaxtı  onun  qardaşı  Qney  Stsipion  da 
həlak  oldu.  Onların  ikisinin  də  ölümü  və  Roma  ordusunun  darmadağın  edilməsi 
karfagenlilərin  Pireney  yarımadasında  əl-qolunu  açdı  və  Giber  çayından  cənubdakı 
ərazilər onların əlinə keçdi. 
211-ci il kampaniyasında isə İtaliya teatrı yenə ön plana keçdi və hər iki tərəfin 
diqqəti  Kapuyada  cəmləşdi.  Hannibalın  romalıları  Kapuya  ətrafından  qovması  baş 
tutmadı.  Roma  komandanlığının  Kapuyanın  mühasirəsindən  diqqətini  yayındırmaq 
üçün  ciddi  bir  faktor  fikirləşib  tapmaq  lazım  idi  və  bu  Romaya  yürüşü  qət  etməyə 
səbəb oldu. İndi Hannibal başa düşürdü ki, dörd il bundan əvvəl Maharbal bunu təkid 
edəndə, o, necə bir əlverişli imkanı əldən buraxmışdı. O, gidranın Roma adlanan əsas 
başını  əzməyə  nail  ola  bilməmişdi.  Axı  Kann  qələbəsindən  sonra  Roma  elə 
müdafiəsiz idi ki, əli uzatmaqla bu yetişmiş meyvəni üzmək olardı. Roma hökuməti 
onun  bu  niyyətindən  qorxub,  yenə  bütün  qüvvələri  Romaya  yığmaq  istədi,  bu 
Kapuyanın  mühasirəsini  götürmək  demək  idi.  Yenə  müdrik  Kvint  Fabi  buna  etiraz 
etdi  və  Kapuyanın  mühasirəsini  saxlamağı  vacib  hesab  etdi.  O,  inandıra  bildi  ki, 
Romanı  buradakı  qoşunların  gücü  ilə  müdafiə  etmək  olar  və  Kapuya  kimi  mühüm 
məntəqənin mühasirəsinin davam etdirilməsini təkid etdi.  
Hannibal  isə  Romaya  yaxınlaşırdı  və  o,  Romanın  lap  qapısının  ağzında, 
şəhərdən 3 mil aralıda dayandı. Şəhərdə bu hadisə böyük panikaya səbəb oldu. Ona 
görə də keçmiş ali magistratların hamısına imperium səlahiyyəti verildi ki, onlar əldə 
etdikləri hərbi-inzibati hakimiyyətin köməyi ilə, düşmən şəhərdən uzaqlaşana qədər 
sakitlik yaratsınlar. Hannibal Anion çayını keçib öz qoşunlarını döyüşə hazırladı. Bu 
vaxt  dolu  ilə  birlikdə  dəhşətli  yağış  yağmağa  başladı.  İslanan  Roma  və  Karfagen 
əsgərləri  güclə  özlərini  düşərgələrinə  çatdırdılar.  Səhərisi  gün  belə  vəziyyət  təkrar 
olundu. Bu vaxt Hannibal demişdi ki, Romaya sahib olmaq üçün onun ya ağlı çatmır, 
ya da bəxti gətirmir. Az qala iyirmi əsr yarım bundan sonra - 1815-ci ildə, iyunun 18-
nə  açılan  gecə  Vaterlooda  yağan  güclü  yağış  orduların,  xüsusən  topların  hərəkətini 
xeyli  çətinləşdirdi  və  digər  mühüm  amillərlə  yanaşı  bu  yağış  da  Napoleonun  son 
məğlubiyyətini  əmələ  gətirən  səbəblərdən  biri  oldu.  Böyük  orduların  taleyini  həll 
edən bu iki sərkərdənin - Hannibalın və Napoleonun hərbi qismətində güclü yağışlar 
qarşısıalınmaz bədbəxtlik rolunu oynadı.  
Təbiətin  yaratdığı  maniələrdən  başqa,  Hannibalın  ovqatını  korlayan  digər 
hadisələr  də  baş  verdi.  Onun  ordusu  Roma  divarları  yanında  dayananda  Roma 

 
59 
hökuməti İspaniyaya əlavə qoşun hissələri göndərdi. Bundan başqa Hannibalın ümid 
etdiyi  bir  hadisə  də  baş  vermədi  -  romalılar  nəinki  Kapuyanın  mühasirəsini 
götürmədilər,  hətta  bunu  daha  ciddi-cəhdlə  davam  etdirdilər.  Bundan  başqa  Roma 
ətrafında  onun  düşərgəsinin  dayandığı  torpaqların,  onun  sahibi  tərəfindən  başqa 
birisinə  satması  barədə  xəbər  yayıldı.  Deməli,  romalılar  özlərini  o  qədər  möhkəm 
hesab  edirlər  ki,  alış-verişdə  də  bu  torpaqların  düşmən  əlində  olduğunu  ciddi  bir 
məsələ kimi qəbul etmirdilər. Bütün bir-birinin ardınca davam edən əlamətlərin ağır 
təsiri altında, Hannibal Romadan geriyə çəkilməyə məcbur oldu.  
Alpdan  İtaliya  düzənliklərinə  enəndən  əvvəl  Hannibal  və  elə  bu  vaxt  Publi 
Stsipion  öz  ordularına  müraciət  etmişdilər.  Stsipion  ona  heyfsilənmişdi  ki,  biz 
Hannibalı əzəcəyik, amma adamlar güman edəcəklər ki, Hannibala Alp dağları qalib 
gəlmişdir.  Stsipion  nəinki  Hannibala  qalib  gələ  bilmədi,  əksinə  o,  və  onun  konsul 
yoldaşı  və  onların  orduları  ciddi  məğlubiyyətə  uğradı.  Hannibal  da  ordusuna 
müraciət  edərək,  Romanı  tutmaq  vəzifəsini  qoymuşdu  və  bu  məqsəd  üçün  çox  risq 
edərək  Alp  dağlarını  aşmışdı.  İtaliya  ərazisində  o,  Titsində,  Trazimen  gölü 
yaxınlığında və Kannda böyük qələbələr qazanmasına baxmayaraq, Roma barədə o, 
Tantal  əzabları  çəkməyə  məcbur  olmuşdu.  Beləliklə  hər  iki  sərkərdə  öz  vədlərinə 
əməl edə bilməmişdilər.  
Kapuyalılar  Hannibalın  bu  uğursuzluğunu  eşitdikdən  sonra  şəhərin  qapısını 
romalılara açdılar və Roma qoşunları Kapuyaya girdi.  
Puniya  qarnizonu  əsir  götürüldü,  satqın  senatorlar  həbs  edildi  və  onlar  edam 
edildi. Kapuyalıların çoxu qul olmağa satıldı. Şəhər torpağı və ictimai binalar Roma 
xalqının  mülkiyyəti  elan  edildi  və  şəhəri  idarə  etmək  üçün  Roma  canişini  təyin 
edildi. Hannibalın əlindən Kapuya kimi mühüm məntəqə də çıxdı, axı ona hələ on il 
bu  ölkədə  vuruşmaq  yükünü  çəkmək  lazım  gələcəkdi.  Canlı  qüvvə  ehtiyatı  da 
tükənirdi, bu dövrdə onun vur-tut 26 min əsgəri var idi. 
Romalılar  Kapuyanı  tutmaqla  və  kapuyalıları  qəddarcasına  cəzalandırmaqla, 
bu dövlətlə ittifaqa xəyanət edən digər şəhərlərə də ciddi dərs verdilər. Bundan sonra 
isə  Roma  Klavdi  Neronun  başçılığı  altında  İspaniyaya  əlavə  qoşun  dəstələri 
göndərdi.  Burada  Neron  asanlıqla  Hasdrubala  qalib  gələ  bilərdi.  Lakin  karfagenli 
sərkərdə  danışıqlar  aparmaq  adı  altında  romalını  hiyləgərliklə  aldatdı  və  ordusunu 
ustalıqla məhvedici həlqədən çıxara bildi.  
Roma  bu  vaxt  İspaniyadakı  prokonsul  vəzifəsinə  sərkərdə  göndərməyi  qərara 
aldı  və  bu  missiya  üçün  24  yaşlı  Publi  Korneli  Stsipion  seçildi.  O,  bu  yaxınlarda 
İspaniyada həlak olmuş iki sərkərdə qardaşdan birinin - keçmiş konsul Publinin oğlu 
idi. Əlbəttə Roma qaydalarına görə bu vəzifə üçün o, çox cavan idi. Lakin tarixçilər 
onun  yüksək  dərəcədə  qeyri-adi  adam  olduğunu  qeyd  edirlər.  Hannibala  qarşı 
mübarizədə Fabi və Martsellə yanaşı, sonralar onun misilsiz xidmətləri olmuşdur və 
II  Puniya  müharibəsinin  romalılar  üçün  böyük  zəfərlə  başa  çatması  onun  adı  ilə 
bağlıdır.  Stsipionlar  Emililər  ailəsi  ilə  sıx  bağlı  idi.  Bundan  başqa  Hannibalın 
qalibinin  qızı  Korneliya  gələcək  iki  məşhur  tribunun  -  Tiberi  və  Qay  Qrakx 
qardaşlarının  anası  idi.  Onların  bacısı  Semproniya  isə  III  Puniya  müharibəsindəki 
qalib sərkərdə Stsipion Emilianın arvadı idi.  
Appinanın  yazdığına  görə,  xalq  yığıncağında  çıxış  edən  yeni  prokonsul  söz 
verdi  ki,  təkcə  İspaniyanı  deyil,  həmçinin  Afrikanı  və  Karfagenin  özünü  zəbt 

 
60 
edəcəkdir.  Bunu  cavan  oğlanın  lovğalanması  kimi  qəbul  etdilər.  Bütün  bunlara 
baxmayaraq  o,  İspaniyadakı  Roma  ordularına  komandan  seçildi.  O,  Hanniballa  ilk 
döyüşlərdə, Titsin yaxınlığındakı vuruşmada çox gənc yaşında iştirak etmiş və orada 
yaralanan atasını xilas etmişdi. O, Kann yaxınlığındakı döyüşdə də iştirak etmişdi və 
bu vaxt o, artıq hərbi tribun idi. Sonra isə ən böhranlı anda Romanı tərk edib qaçmaq 
istəyənlərin qarşısını almışdı. İndi İspaniyaya gəmilərlə öz 10 min nəfərlik ordusu ilə 
gələn Stsipion sahilə çıxan kimi Tarrakona yollandı.  
Əvvəlki  ilin  uğursuzluqlarından  sonra  210-cu  ilin  kampaniyası  da  Hannibal 
üçün əlverişsiz şəraitdə başladı. Onun İtaliyadakı müttəfiqləri Kapuyadan sonra, indi 
ona xəyanət edib Roma tərəfə keçirdi. Bu isə onun vəziyyətini daha da ağırlaşdırırdı. 
Belə bir şəraitdə Martsell hücumla iki şəhəri karfagenlilərdən və samnitlərdən azad 
etdi.  Siciliya  da  bütünlüklə  Roma  ağalığına  keçdi.  İspaniyada  da  210-cu  il 
kampaniyası Puniya komandanlığı üçün ciddi uğursuzluqla əlamətdar oldu. Onların 
başlıca  dayaq  nöqtəsi  olan  Yeni  Karfagen  romalıların  əlinə  keçdi.  Stsipion 
İspaniyada  finikiya-puniya  koloniyalarının  əhalisi  qarşısında  özünü  işğalçı  kimi 
deyil, azadlıq bəxş edən sərkərdə kimi göstərməyə cəhd edirdi.  
İtaliyada Tarentin romalılar tərəfindən ələ keçirilməsi də karfagenlilərin hərbi-
siyasi  vəziyyətini  xeyli  çətinləşdirdi.  Bundan  sonra  Hannibal  romalılarla  iri 
toqquşmalardan  qorxmağa,  qaçmağa  başladı.  İndi  rollar  dəyişmişdi,  indi  Karfagen 
sərkərdəsi məcburiyyət qarşısında Fabi taktikasından istifadə etməyə başlamışdı. O, 
Martsellə  iri  döyüşlərə  girməkdən  çəkinirdi.  Belə  bir  vaxtda  Martsell  öz  ordularını 
yoxlayarkən,  numidiyalılar  tərəfindən  mühasirəyə  alınıb  öldürüldü.  Hannibal  həlak 
olmuş Roma sərkərdəsini dəfn etdi. Lakin o, konsulun möhürü olan üzüyünü də ələ 
keçirdi  və  Roma  ordularına  bu  möhürlə  saxta  məktublar  göndərib,  sərəncamlar 
verirdi.  Buna  görə  də  konsul  Krispin,  digər  konsul  yoldaşının  həlak  olması  barədə 
bütün  şəhərlərə  xəbər  verməli  oldu.  Krispin  də  yaralandıqdan  sonra  Hannibal 
İtaliyanın  cənubunda  öz  mövqelərini  saxlamağa  müyəssər  oldu.  207-ci  ilin  yazında 
isə  onun  qardaşı  Hasdrubal  Alp  dağlarını  keçdi  və  Hanniballa  birləşməyə  tələsdi. 
Metavr  çayı  sahilində  o,  Roma  sərkərdəsi  Neronla  üz-üzə  gəldi,  darmadağın  edildi, 
özü isə həlak oldu. Neron isə yenidən cənuba qayıdıb öz qələbəsi barədə Hannibala 
xəbər  göndərdi.  Qardaşının  həlak  olması  və  onun  ordusunun  tar-mar  edilməsi 
Hannibalın dərdlərini artırdı və onun bütün ümidlərini puça çıxardı.  
206-ci ilin yazında isə Pireney yarımadasında karfagenlilərin təzə təşkil etdiyi 
böyük  ordu  məğlub  edildi  və  sərkərdələr  Mahon  Barkid  və  Massanassa  Bekula 
yaxınlığındakı  döyüşdə  tar-mar  edildi.  Bu  vaxt  Massanassa  romalıların  tərəfinə 
keçmək üçün Roma sərkərdəsi Silanla gizli danışıqlar apardı və bu razılıq əldə edildi. 
Bundan  sonra  ümumən  İspaniyada  müharibənin  başa  çatdığını  hesab  edən  Stsipion 
müharibəni  Afrikaya  keçirməyi  qərara  aldı.  Bu  addım  Hanniballa  mübarizəyə  son 
nöqtə  qoymaq  demək  idi.  O,  öz  həyatını  təhlükədə  qoyaraq  Afrikaya  getmişdi  ki, 
Massanassanın  düşməni  olan  masaysililərin  çarı  Sifaksı  da  Roma  ilə  ittifaqa  cəlb 
etsin.  Bunu  əldə  etməklə  Stsipion  bütün  numidiyalıların  köməyinə  sahib  olmağa 
müvəffəq  oldu.  Qadesin  təslim  olması  ilə  İspaniyadakı  müharibə  bütünlüklə 
Romanın xeyrinə başa çatdı. 
Karfagenlilərin  müharibənin  istiqamətini  döndərmək  cəhdləri  isə  bir-birinin 
ardınca puça çıxırdı. 205-ci ilin yazında Mahon Barkid gəmilərlə İtaliyaya gəldi və 

 
61 
Genuyanı  tutdu.  Lakin  Hannibal  artıq  bunlara  laqeyd  idi,  onun  ordusunu  taun  və 
aclıq da taqətdən salırdı.  
Afrikaya Roma ekspedisiyasının göndərilməsi də təxirə salınırdı. Bu Romanın 
daxilindəki  siyasi  mübarizələrlə  əlaqədar  idi.  İspaniyadakı  qələbə  Stsipiona  böyük 
şöhrət gətirsə də, o, magistrat olmadığı üçün ona triumf vermədilər. Lakin o, 205-ci 
ilə  Publi Litsini  Krassla  birlikdə  konsul  seçildi.  O,  həmçinin  müharibənin  Afrikaya 
keçirilməsi  məsələsində  də  qalib  gələ  bildi.  Ona  bir  konsul  kimi  Siciliya  düşdü  və 
istədiyi  vaxt  Afrikaya  getməyə  icazə  verildi.  O,  elan  etdi  ki,  məhz  müharibəni 
qurtarmaq üçün konsul seçilmişdir və ona Afrikaya keçmək lazımdır. Lakin iki klan 
arasında  mübarizənin  davamı  kimi  Fabi  ona  etiraz  etdi.  Fabi  təklif  etdi  ki,  əvvəlcə 
Hannibalı qəti əzmək və İtaliyadan qovmaq, sonra Afrikaya keçmək lazımdır. Onun 
arqumentlərində də bir məntiq var idi. İtaliya müharibə ilə viran edildiyi bir vaxtda, 
Afrikada  vuruşmaq,  öz  vətənini  azad  etmədən  özgə  ölkəsini  işğal  etmək  olmazdı. 
Stsipion  isə  öz  cavabında  göstərirdi  ki,  Afrikada  karfagenlilərə  qalib  gəlmək  və  bu 
işdə  yerli  Liviya  tayfalarının  köməyinə  bel  bağlamaq  olar.  Və  ən  başlıca  məsələ  - 
Karfagen  ərazisində  vuruşmaqla  onlar  hökuməti  məcbur  edəcəklər  ki,  Hannibalı  öz 
vətəninə dönməyə çağırsın. Ona görə də Senat yuxarıda göstərilən qərarı qəbul etdi. 
Lakin  bir  məsələdə  də  Stsipion  müqavimətlə  üzləşdi,  ona  dövlət  xəzinəsindən  pul 
vermədilər. Ona görə də öz ekspedisiyasını maliyyələşdirmək üçün, bundan isə son 
qələbə və Romanın taleyi asılı idi, o, öz vəsaitindən istifadə etməli oldu və ayrı-ayrı 
adamlardan borc götürdü. Bir sözlə, senat addımbaşı ona maneçilik göstərirdi.  
Stsipionun başçılığı altında Roma donanmasının Afrikaya gəlib çıxması barədə 
düzgün  olmayan  xəbər,  Karfagendə  böyük  həyəcana  səbəb  oldu.  Ona  görə  də 
karfagenlilər  müharibəyə  hazırlaşmağa  başladılar,  hətta  yeni  döyüş  filləri  ovuna 
yollandılar.  Masililərin  çarı  Massanassa  isə  romalıların  vasitəsilə  Numidiyada  öz 
əldən çıxmış vəziyyətini bərpa etmək istəyirdi. Belə bir vaxtda Hannibal 205-ci ildə 
strateji  əhəmiyyəti  olan  Lokr  şəhərini  tutmağa  cəhd  etdi.  Lakin  o,  geri  çəkilməyə 
məcbur oldu. Stsipion bu şəhəri tutdu və nəhayət o, ordusunu 440 gəmiyə yükləyib 
Afrikaya, Emporiyaya istiqamət aldı. O, öz donanmasını Utikaya tərəf göndərdi. 204-
cü ildə o, Afrikada sahilə çıxdı. Burada o, Numidiyanın işlərinə qarışıb, hakimiyyəti 
Romaya müttəfiqliyə keçmiş çar Massanassaya verdi.  
204-203-cü  illərin  qışı  Afrikada  hərbi-siyasi  fəallığın  artması  ilə  əlamətdar 
oldu.  Stsipion  Sifaksla  da  danışıqlar  aparıb,  onu  öz  tərəfinə  çəkməyə  cəhd  edirdi. 
Lakin uzaqgörən çar tələb edirdi ki, qoy karfagenlilər İtaliyanı, romalılar isə Afrikanı 
tərk  etsinlər  və  öz  aralarında  yaxşı  münasibətlər  qursunlar.  Yaz  gələndə  Stsipion 
gəmilərə  mühasirə  və  atıcı  vasitələri  yükləyib,  düşməndə  belə  bir  fikir  yaratmağa 
cəhd etdi ki, guya o, Utikaya dənizdən yaxınlaşmaq istəyir, özü isə şəhərin yanındakı 
təpədə  möhkəmləndi.  Gecə  o,  düşmənə  yaxınlaşıb,  əvvəlcə  Sifaksın  döyüşçüləri 
yatdıqları komaları yandırtdı. Hasdrubalın əsgərləri onlara yanğını söndürmək üçün 
köməyə gələndə, romalılar karfagenlilərin düşərgəsinə hücum etdi. Yanğın onların da 
düşərgəsinə keçdi. Beləliklə iki ordu - Sifaksın və Hisqon oğlu Hasdrubalın orduları 
məhv edildi. Bu iki sərkərdə tezliklə yeni ordu yaratmalı oldular. Lakin bu ordu da 
Roma legionları ilə vuruşda qaçmağa üz tutdular.  
Karfagen hökuməti donanmasını Utikaya göndərdi ki, orada romalılara hücum 
etsin  və  Hannibalı  İtaliyadan  geri  çağırdı.  Romalılar  Sifaksla  döyüşdə  yenə  qalib 

 
62 
gəldilər  və  çarın  özünü  əsir  götürdülər.  Massanassa  Tsirta  şəhərini  tutmaqla  bütün 
Numidiyanın hökmdarı oldu. Bu həm  də Karfagenin yeganə  müttəfiqindən məhrum 
olması  idi.  Ona  görə  də  Karfagenin  ali  orqanı  olan  30-lar  şurası  (bu,  300-lər 
şurasından  seçilirdi)  Stsipiondan  şəhərə  aman  verməyi  və  sülh  barədə  xahiş  etdi. 
Buna  cavab  olaraq  romalı  sərkərdə  ağır  tələblər  irəli  sürdü.  Hannibal  İtaliyanı  tərk 
etməli oldu və məzəmmətlə dedi ki, qoy Stsipion lovğalanmasın, bizim evimizi başqa 
bir  imkanı  olmadığından  Karfagenin  xarabalıqları  altında,  Hannon  məhv  etdi. 
Karfagen  hökuməti  artıq  Roma  senatının  qoyduğu  şərtlərlə  razılaşaraq  sülhə  can 
atırdı.  Senat  da  sülh  müqaviləsini  təsdiq  etdi.  Lakin  özlərini  alçaldaraq,  qəbul 
etdikləri sülhü karfagenlilər pozdular.  
Stsipion  202-ci  il  kampaniyasında  Karfagen  yaxınlığındakı  ərazidə 
piyadalarını yerləşdirdi. Bu vaxt Hannibal özü elçi kimi onun yanına gəldi. O, təklif 
etdi ki, Afrikadan kənardakı bütün Karfagen torpaqları Romaya verilsin. Romalı isə 
daha  böyük  güzəştlər  tələb  etdi.  Sonrası  gün  Zama  yaxınlığında  böyük  döyüş 
başlandı. Hannibal öz döyüşçülərinin qarşısında 80 fil qoymuşdu. Süvari qoşunlarda 
üstünlük  Stsipionun  tərəfində  idi,  numidiyalılar  ona  qoşulmuşdu.  Romalılar  öz 
qışqırıqları,  truba  çalmaları  ilə  filləri  qorxuzdular  və  fillər  romalıların  mizraq 
zərbələrindən  sonra  Karfagen  süvarilərinin  üstünə  yeriməyə  başladı.  Döyüş 
qızışdıqda karfagenlilər qaçmağa başladı. 20 min karfagen döyüşçüsü öldürüldü və o 
sayda  da  əsir  götürüldü.  Romalıların  itkisi  çox  az  idi.  Bu  Hannibalın  ilk  və  son 
məğlubiyyəti idi.  
Bundan sonra Hannibal özü romalılarla danışıqlar aparılmasının təşəbbüsçüsü 
oldu.  Bu  vaxt  senat  Stsipiona  özünün  lazım  bildiyi  şərtlərlə  son  sülh  müqaviləsi 
bağlamağı tapşırdı. Onun düşərgəsində 201-ci ildə sülh müqaviləsi imzalandı.  
Karfagenlilər  Stsipiona  özlərinin  sayı  500-ə  qədər  olan  hərbi  gəmilərini, 
həmçinin  fillərini,  fərariləri,  qaçmış  qulları  və  əsirləri  verdi.  Gəmilər  hamısı 
Karfagen  yaxınlığında  yandırıldı,  fərari  latinlilərin  başı  vuruldu,  romalılar  isə 
çarmıxa  çəkildi.  Hamilkar  Barka,  onun  kürəkəni  Hasdrubal  və  oğlu  Hannibal 
tərəfindən  başlanan  II  Puniya  müharibəsi  onun  təşəbbüsçüsü  olan  ölkənin  tam 
məğlubiyyəti, Romanın hərbi zəfəri ilə başa çatdı.  
Bu məğlubiyyətin günahını, hamı Hannibalın üstünə yıxmağa çalışırdı. O, isə 
əvəzində  bildirdi  ki,  ölkənin  Ali  Şurası  xəsislikdən  və  onun  əksinə  hərəkət 
etdiyindən,  qalib  gəlməyə  imkan  vermədi.  Təzminatı  vermək  üçün  hökumət  pul 
yığmağa başlayanda əhali olduqca məyus idi. Bu vaxt camaatın hüznlü vaxtında bir 
nəfər Hannibalı gülən gördükdə, onu məzəmmət etdi ki, bu göz yaşlarının günahkarı 
axı onun özüdür. Buna Hannibal belə cavab verdi: "Sizin üzünüzün ifadəsini görən 
kimi,  nə  vaxtsa  sizin  könlünüzü  görmək  mümkün  olsaydı,  onda  siz  asan  başa 
düşərdiniz ki, sənin söydüyün bu gülüş sevincdən yox, dərddən, demək olar ki, dəli 
olmuş ürəkdən gəlir. Bu gülüş sizin axmaq və iyrənc göz yaşlarınız kimi o dərəcədə 
yersiz  deyildir.  Bizim  silahımızı  alanda,  gəmilərimizi  yandıranda,  xarici  düşmənlə 
müharibə  etməyi  bizə  qadağan  edəndə  ağlamaq  lazım  idi,  məhz  bu  yaralardan  biz 
məhv oluruq. Əlbəttə, güman edilməlidir ki, romalılar bizə nifrət bəsləyirdilər. Heç 
bir  dövlət  sakitlikdə  yaşaya  bilməz.  Əgər  onun  xaricdə  düşməni  yoxdursa,  onu 
daxildə  tapır.  Necə  ki,  çox  güclü  bədənlər  xarici  təsirlərdən  mühafizə  olunan  kimi 
görünürlər,  lakin  özünün  qüvvəsindən  əziyyət  çəkirlər.  Əlbəttə,  biz  dövlətin 

 
63 
dərdlərindən daha çox bizim özəl mənafelərimizə toxunanları hiss edirik, onlardan da 
heç  nə,  pulun  itirilməsi  kimi  acı  zərbə  vurmur.  Belə  ki,  Karfagendən  qalibiyyətli 
yaraqlar soyundurulanda, bir belə silahlanmış Afrika tayfaları arasında onun silahsız 
və çılpaq qoyulduğunu gördükdə, heç kəs hönkürüb ağlamırdı; indi özəl vəsaitlərdən 
pul  yığmaq  lazım  gələndə,  siz  göz  yaşları  axıdırsınız,  elə  bil  ki,  dövlətin  dəfn 
mərasimindəsiniz. Qorxuram ki, siz tezliklə hiss edəcəksiniz ki, bu gün cüzi bir dərdə 
görə ağlayırdınız". Bunu tarixçi Tit Livi qələmə almışdır.  
Hannibal  isə  hələ  də  səhnədən  çıxmamışdı.  Karfagen  şurasını  kəskin  tənqid 
etdiyinə görə, 196-cı ildə onu dövlətdəki ən yüksək vəzifəyə seçdilər, o, suffet oldu.  
Hələ 217-ci ildən materik Yunanıstanı qorxulu "Qərbdəki buluddan" hali idi. 
Yunanların  düşüncəsinə  görə,  II  Puniya  müharibəsində  vuruşan  hər  iki  tərəf 
"barbarlar"  idi.  Romanın  adı  olan  yunan  sözü  "rhome"  tərcümədə  "kobud  qüvvə" 
mənasını verirdi.  
Romada yuxarı sinfin uşaqları yunanca danışmağı öyrənirdilər, çox vaxt erkən 
yaşlarında onlara qul dayələrdən, sonra isə məktəbdə və ya ailə müəllimi tərəfindən 
yunan  ədəbiyyatına  məhəbbət  aşılanırdı.  Bunu  öyrədənlər  isə  azad,  ya  qul  yunanlar 
olurdu.  Nəticə  kimi  təhsil  görmüş  romalı  m.ə.  II  əsrdə  bilinqval  idi  və  hər  iki  dildə 
sərbəst danışırdı.  
Yenidən  özünə  güvənməyə  başlayan  Roma  200-cü  ildə  Şərqə  üz  tutub, 
Makedoniyaya  yeni  müharibə  elan  etdi.  Roma  həm  də    Hannibalı  ittiham  etməyə 
başladı  ki,  o,  Selevkid  dövlətinin  başçısı  III  Antioxla  gizli  yazışma  aparır  və  onun 
elçilərini qəbul edir. Bundan başqa o, ölkəsində hissləri qızışdırmaqda davam edir ki, 
dövləti  sakit  həyatdan  yalnız  silah  toqquşması  oyada  bilər.  Buna  görə  Hannibal 
qaçmağı qərara aldı və gəmiyə oturub Afrikanı tərk etdi. O, yalnız Antioxun yanına 
gedə  bilərdi,  ona  görə  də  Tirə  gəlib  çıxdı.  Lakin  çar  Kiçik  Asiyada  olduğundan 
Hannibal  onun  arxasınca  Efese  getdi.  Antiox  bu  dövrdə  Yunanıstana  və  Kiçik 
Asiyaya  ağalıq  etmək  üstündə  Romanın  əsas  rəqibi  idi.  Ona  görə  də  Hannibal  onu 
İtaliyada  müharibə  aparmağa  sövq  edirdi.  192-ci  ildə  Antiox  qoşunları  ilə 
Fessaliyaya  gəldi,  Lakin  artıq  191-ci  ilin  aprelində  Fermopil  keçidi  yaxınlığında 
darmadağın edildi və ordusunun qalıqları ilə Kiçik Asiyaya, Efesə qaçdı. Bu həmin 
Fermopil keçidi idi ki, 480-ci ildə Sparta çarı Leonid 300 nəfər spartalı döyüşçü ilə 
Kserksin  başçılığı  altında  möhtəşəm  Persiya  ordusunun  qarşısını  kəsmişdi. 
Spartalılar  başçıları  ilə  birlikdə  həlak  olub,  özləri  haqqında  əfsanəyə  bənzəyən 
qəhrəmanlıq səlnaməsi yaratmışdılar. İndi 290 il sonra bu keçid Antiox üçün biabırçı 
məğlubiyyət  rəmzinə  çevrildi.  Bu  məğlubiyyət  Hannibalın  ümidlərini  də  qayaya 
çırpdı.  Artıq  Roma  ilə  vuruşmağa  qadir  olan  heç  bir  dövlət  qalmamışdı.  Lakin  o, 
özünü  təslim  etmək  barədə  fikirləşmirdi.  Bir  çox  ölkələrdə  olduqdan  sonra  o, 
Vifiniyaya  gəldi.  Burada  Roma  səfiri  çar  Prusiyadan  Hannibalı  romalılara  verməyi 
tələb etdi. Əsgərlər onu tutmağa gələndə, Hannibal xilas olmaq üçün heç bir imkanı 
olmadığını görüb, zəhər içdi və özünü öldürdü. Belə deyirlər ki, o, öləndə demişdi: 
"Qoy  romalıları bu qayğıdan azad edək,  madam ki, onlar qocanın ölümünü gözləyə 
bilmirlər".  
III Puniya müharibəsi başlayanda karfagenlilər öz donanmalarını və ordularını 
bərpa  etmişdilər.  Strabonun  yazdığına  görə,  II  əsrin  50-ci  illərində  Karfagenin  705 
min əhalisi var imiş. Bu olduqca gözəl şəhər olub, yaraşıqlı və yaşıllığa qərq olmuş 

 
64 
küçələrə,  dəbdəbəli  evlərə  malik  idi.  Şəhərdə  kasıblar  məhəlləsi  ilə  yanaşı,  altı 
mərtəbəyə qədər olan çoxmənzilli evlərdə orta təbəqə yaşayırdı.  
III  Puniya  müharibəsi  ərəfəsində  Yunanıstanda  Roma  əleyhinə  narazılıq 
artırdı. 149-cu ildə özünü Makedoniya çarı Perseyin oğlu kimi qələmə verən Yalançı 
Filipp  meydana  gəldi.  Bir  il  sonra  romalılar  onu  aradan  götürə  bildilər.  148-146-cı 
illərdə  Roma  qoşunları  Axey  ittifaqı  ilə  vuruşdu  və  ölkənin  ən  iri  ticarət 
mərkəzlərindən biri, tarixi şəhər olan Korinfi 146-cı ildə viranə qoydu.  
Bu  dövrdə  Karfagenə  qarşı  da  münasibətlər  sərtləşməyə  başlayır.  Fabi 
Maksimin  ölümündən  sonra  antikarfagen  cəbhəsinə,  Trazimen  gölü  yanındakı 
döyüşdən Roma yanındakı döyüşə qədər II Puniya müharibəsində əvvəldən axıradək 
iştirak  edən  Mark  Portsi  Katon  (m.ə.  234-149-cu  illər)  başçılıq  edir.  Hələ  senzor 
olarkən  184-cü  ildə  o,  köhnə  yaxşı  adətləri  pozan  adamları  senatdan  qovmuşdu, 
onların  günahı  isə  ondan  ibarət  olmuşdu  ki,  qızlarının  yanında  öz  arvadlarının 
üzündən  öpmüşdü.  Karfagen  barədə  onun  əleyhdarı  Publi  Korneli  Stsipion  Nasika 
idi. Mühafizəkarlıqda Nazika ondan geri qalmırdı. O, Romada ilk teatrı dağıtdırmışdı 
ki, bu faydasız və yaxşı xasiyyətləri korlayan şeydir. Karfageni Romanın müttəfiqinə 
çevirmək  istəyənlərə  Katon  deyirdi  ki,  onun  həddən  artıq  qüdrətindən  qorxmaq 
lazımdır və tələb edirdi ki, Karfageni yer üzündən silmək lazımdır. Elçilər içərisində 
Karfagenə gedən Katon, bu ölkənin böyük var-dövləti olduğunu müşahidə etdi və bu 
fikrə gəldi ki, şəhər zəbt edilməsə, romalılar əvvəldə olduğu kimi bədbəxtliklərlə üz-
üzə gələcəkdir. O, deyirdi ki, nə qədər ki, Karfagen mövcuddur, Roma özünü arxayın 
hesab edə bilməz və öz azadlığına görə qorxmaya bilməz. "Karfagenlilər artıq bizim 
düşmənimizdir,  çünki  kimsə  mənə  qarşı  hazırlaşırsa  və  istədiyi  vaxt  müharibəyə 
başlaya bilərsə - o, mənim düşmənimdir, hətta əgər, öz silahını işə salmamışdırsa". 
Dəfələrlə  təkrar  edirdi  ki,  "  bundan  əlavə  mən  fikirləşirəm  ki,  Karfagen 
dağıdılmalıdır".  
Bundan sonra Karfagenə yenə 10 nəfər elçi göndərmək qərara alındı və onlar 
burada  ordu  və  donanmanın  olduğunu  gördülər.  Bu  müharibə  tərəfdarlarını  daha  da 
qızışdırdı.  Nazika  isə  onlara  etiraz  edirdi.  Senat  bəzi  yeni  şərtlərlə  müharibəyə  əl 
atmamağı  qət  etdi.  Lakin  bu  vaxt  karfagenlilər  müqavilənin  əksinə  olaraq, 
romalıların  müttəfiqi  Massanassaya  müharibə  elan  etdilər  və  uduzdular.  Bu  onların 
vəziyyətini  xeyli  ağırlaşdırdı.  Artıq  Roma  üçün  casus  belli  mövcud  idi.  Dilemma 
qarşısında  qalan  Karfagen  romalılara  təslim  olmaqdansa,  müharibəyə  hazırlaşmaq 
yolunu  tutdu.  Roma  senatında  da  Katonun  mövqeyi  qalib  gəldi  və  müharibə  üçün 
"yaşıl  işıq"  yandırıldı.  Əvvəlcə  Utika  romalılara  təslim  oldu.  Katon  daha  kəskin 
qaydada  Karfagenə  qarşı  hərbi  əməliyyatlar  başlamağı,  onu  dağıtmağı  və  məhv 
etməyi təklif edirdi. Ona görə də senat qərara aldı ki, Karfagen müqavilənin əksinə 
olaraq  donanma  saxladığına,  qoşunlarını  sərhəddən  kənara  çıxardığına  və  Romanın 
müttəfiqi  Massanassaya  qarşı  silah  qaldırdığına  görə  -  bütün  bu  səbəblərə  görə 
Karfagenə müharibə elan edilsin, Karfagen yer üzündən silinməlidir.  
Karfagen  könüllü  olaraq  tərksilah  edildikdə,  romalılar  başlıca  tələblərini  irəli 
sürdülər; karfagenlilər  şəhəri  tərk  etməlidirlər  və  dənizdən  80  stadiya  aralı  özlərinə 
məxsus olan istənilən ərazidə onlar yerləşə bilərlər. Bu Hannibalın saquntlulara elan 
etdiyi  tələblərə  çox  bənzəyirdi  və  artıq  70  ildən  sonra  tarix  təkrar  olunurdu.  Lakin 
indi  tarix  öz  istehzasını  karfagenlilərə  göstərirdi,  bu  vaxt  onlar  ultimatum  verən 

 
65 
deyil,  qurban  rolunda  çıxış  edirdilər.  Uzaqgörən  Hannonun  peyğəmbərliyi  də  düz 
çıxdı ki, Saquntun mühasirəsi Karfagenin mühasirəsi ilə əvəz ediləcəkdir. Təəssüf ki, 
o  vaxtlar  Karfagen  senatındakı  alovlanmış  hisslər  çox  şey  vəd  edən  Hannibalın 
tərəfində idi, müdrik Hannonun sözlərini eşitməyə mane olan qulaqların karlığı, indi 
görünməmiş  bədbəxtliyə  gətirib  çıxardı.  Doğrudan  da  karfagenliləri  dənizdən 
aralamaq,  balığı  sudan  çıxarmaq  kimi,  onları  məhv  etmək  demək  idi.  Onlar  dəniz 
vasitəsilə  ticarət  aparır,  dünya  bazarı  ilə  işləyirdi.  Ona  görə  də  bu  şərt,  dinc  yolla 
karfagenliləri məhv etmək demək idi. 550 il sonra qot qəsbikarı, Vestqot kralı Alarix  
(370-410-cu  illər)  belə  üsullardan  istifadə  edib  italiyalılara,  bir  qədər  sonra  isə 
Romaya  zülm  verirdi.  Alarik  adamların  qanını  tökmək  istəmirdi,  o,  dar  ağacından 
asmağa üstünlük verirdi. Bundan başqa Alarix çox vaxt silah işlətməyi də sevmirdi, 
onun  ən  güclü  silahı  aclıq  idi,  mühasirə  etdiyi  şəhərləri  aclıq  vasitəsilə  diz 
çökdürürdü. Karfagen isə öz həyatını təmin etmək mənbələrindən məhrum edilirdi.  
Romalıların bu tələbləri şəhər sakinlərinə çatdıqdan sonra onlar şura binasının 
qarşısına  toplaşdılar.  Bu  vaxt  birdən  ümidsizlikdən  dəlicəsinə  orgiya  başlandı, 
bəziləri  bu  bədbəxt  xəbəri  gətirənlərin  üzərinə  atılır,  digərləri  girov  vermək  barədə 
təklif  edənləri  öldürürdülər,  üçüncülər  isə  şəhərə  səpələnib,  təsadüfən  şəhərdə  olan 
italikləri  öldürürdülər.  Şura  Hazdrubalı  şəhər  kənarındakı  qüvvələrin  komandanı 
təyin  etdi.  Bundan  əvvəl  romalılarla  müharibəyə  bəhanə  verdiyinə,  Massanassaya 
hücum  etdiyinə  görə,  o,  ölüm  hökmünə  məhkum  edilmişdi.  Ondan  xahiş  etdilər  ki, 
vətən  ağır  gündə  olan  bir  vaxtda  öz  acığını  unutsun.  Karfagenlilər  hər  şeyə  hazır 
idilər  ki,  təkcə  vətənlərini  tərk  etməsinlər.  Ona  görə  də  mübarizəyə  hazırlaşırdılar. 
Sənətkar  emalatxanalarında  silah  düzəldilirdi.  Qadın  saçlarından  kəndir  hörülürdü. 
Gəmi  qayrılması  üçün  mis  heykəllər  əridilir  və  evlərin  dirəklərindən  istifadə 
olunurdu.  Heç  kəs  bu  işlərdən  yayınmırdı.  Qadınlar  özlərinin  qızıldan  olan  bəzək 
şeylərini verirdilər ki, ona silah və ərzaq alınsın.  
Romalılar  şəhəri  hücumla  götürməyi  qət  etdilər.  Şəhər  divarlarını  dağıtmaq 
üçün  taranlardan  istifadə  edilməyə  başlandı.  Karfagenlilər  romalıları  şəhər 
divarlarından  kənara  çıxara  bildilər.  Hərbi  tribun  olan  Stsipion  Emilian  onları  təqib 
olunmaqdan xilas etdi. O, ikinci dəfə də Roma ordusunu tam darmadağın olmaqdan 
xilas  etdi.  149-cu  il  kampaniyası  romalılara  elə  bir  üstünlük  vermədi.  Stsipion 
Emilian Numidiya çarlığını gücdən salmaq və onu Romaya daha möhkəm bağlamaq 
üçün Massanassanın irsini, onun özünün xahişi ilə onun oğlanları arasında böldü.  
148-ci  ildə  isə  Pison  Afrika  şəhərlərinə  hücum  etdi.  Emilian  isə  diqqəti 
Karfagenin  mühasirəyə  alınması  üzərində  cəmləşdirirdi.  Romalılar  ilk  dəfə  olaraq 
Karfagenin  ərazisinə  girdilər,  lakin  şəhərin  Meqara  adlanan  şimal  ətrafını  əldə 
saxlaya  bilmədilər.  Bundan  sonra  karfagenlilər  görünməmiş  qəddarlıq  etdilər,  əsir 
düşmüş romalıları küçəyə çıxarıb onlara dəhşətli əzab verməyə - gözlərini, dillərini 
çıxarmağa,  barmaqlarını  kəsməyə,  dərilərini  soymağa  başladılar.  Buna  etiraz 
edənlərin  müqavimətini  Hasdrubal  zorakılıqla  yatırtdı.  Karfagendə  artıq  onun  hərbi 
diktaturası  mövcud  idi.  146-cı  ilin  yazında  Emilian  Karfagenin  limanlarından  biri 
olan  Kotonun  mühasirəsinə  başladı.  Onun  əsas  məqsədi  isə  şəhərdəki  akropol  və 
qədim məbədlər yerləşən Birsa təpəsini tutmaq idi. Şəhərlilər bura aparan üç küçə ilə 
həmin  təpəyə  qalxırdılar.  Romalılar  hər  binanı  hücumla  tuturdular.  Emilian  şəhəri 
yandırmağı və evləri dağıtmağı əmr etdi. Evlər yanıb yerə töküləndə daşlarla birlikdə 

 
66 
küçəyə  ölü  və  diri  adamlar  tökülürdü,  bunlar  da  əsasən  evlərdə  gizlənmiş  qocalar, 
qadınlar  və  uşaqlar  idi.  Yaralıların  harayı  eşidilirdi.  Adamlar  xəndəkləri  zibil  kimi 
doldurmuşdu.  Çapan  atlar  yerə  sərilmiş  adamların  üzünü  və  başlarını  dağıdırdı.  Bu 
qanlı  orgiya  altı  gün  davam  etdi.  Nəhayət  Birsadan  müraciətlər  gəldi  və  oradan 
çıxmağı arzu edənlərin həyatını saxlamağı Emiliandan xahiş etdilər. 50 min nəfərdən 
artıq kişi və qadın qalanı tərk etdi və mühafizə olunmağa götürüldü. Onları qul olmaq 
taleyi  gözləyirdi.  Yalnız  900  nəfər  romalı  fərari  məbədə  qaçıb,  oradan  mübarizəni 
davam  etdirirdi.  Hasdrubal  son  sınağa  dözə  bilmədi.  Arvadından  və  məbədin 
mühafizəçilərindən gizli o, Emilianın yanına qaçdı. Şəhəri düşmənə təhvil verən bu 
adam,  qalibdən  həyatının  qorunub  saxlanmasını  xahiş  edirdi.  Fərarilər  onları  nə 
gözlədiyini  yaxşı  bildiyindən  məbədi  yandırdılar,  onun  alovları  arasında,  Emilianın 
gözləri  qarşısında  öz  uşaqlarının  başlarını  kəsən  Hasdrubalın  arvadı  da  həlak  oldu. 
Bu 146-cı ildə baş verdi.  
Emilian  uzun  müddət  yanan  şəhərə  baxdı.  O,  yanında  duran  böyük  tarixçi 
Polibiyə  Homerin  "İliada"sından  iki  misrasını  misal  çəkdi,  Polibi  ondan  bu  sözləri 
nəyə görə söylədiyini soruşduqda, Emilian dedi ki, "Yaxşı, lakin mən qorxuram ki, 
belə bir xəbəri nə vaxtsa Roma haqqında da gətirəcəklər".  Axı Polibinin özünü də, 
digər yunan liderləri ilə 167-ci ildə Romaya girov kimi gətirmişdilər.  
Karfageni  tutduqdan  sonra  Emilian  əsgərlərinə  bir  neçə  gün  şəhəri  qarət 
etməyə  icazə  verdi.  Onlar  yalnız  qızıla,  gümüşə  və  məbədlərə  toxuna  bilməzdilər. 
Karfagen  torpaqlarının  bir  hissəsi  Numidiyaya  verildi,  qalan  hamısı  isə  Roma 
əyalətinə  çevrildi.  Romalılar  Karfagenə  kömək  edən  şəhərləri  məhv  etdilər, 
Karfagenin  öz  xarabalıqlarını  isə  yer  üzündən  sildilər.  Şəhərin  ərazisi  şumlandı, 
lənətləndi  və  bir  daha  məskunlaşmadı.  Sulla  ilk  dəfə  ordusu  ilə  88-ci  ildə  Romaya 
girdikdə,  darmadağın  olunan  Mari  bir  qədər  sonra  İtaliyadan  da  qaçmağa  məcbur 
olub,  Karfagen  torpaqlarına  gəldi  və  sahilə  çıxan  romalıya  canişinin  bunu  qadağan 
etdiyi  deyildikdə,  Mari  qasidə,  "Sən  sürgün  Marinin  Karfagen  xarabalıqlarında 
oturduğunu gördüyünü çatdır" sözlərini söylədi.  
Yuli Sezarın vəsiyyəti ilə Avqust bir əsr yarımdan sonra Karfagen adlı Roma 
koloniyası  saldı,  lakin  bu  əvvəlki  Karfagenin  qonşuluğunda  idi.  Romanı  dağıtmaq 
istəyən  Hannibalın  ordusunun  əksinə,  romalılar  Karfageni  dağıtdılar  və  bütünlükdə 
118 illik zaman məsafəsində baş verən və üst-üstə 43 il davam edən qanlı üç Puniya 
müharibəsi Romanın daha da möhkəmlənməsinə, onun dünya dövlətinə çevrilməsinə, 
digər  qüdrətli  bir  dövlətin  -  Karfagenin  isə  birdəfəlik  tarix səhnəsindən  silinməsinə 
səbəb  oldu.  Bu  müharibələr  Roma  respublika  quruluşunu  ciddi  sınaqlardan 
çıxarmaqla,  onun  həyati  qüvvəsini,  yaşamaq  və  inkişaf  etmək  qabiliyyətini  sübut 
etdi.  
Ona  görə  də  təsadüfi  deyildir  ki,  Yaxın  Şərqdə  bəşər  sivilizasiyasının  ilk 
bünövrəsi qoyulduqdan sonra Aralıq dənizi regionundakı qədim tarix iki böyük dövrə 
bölünür. Onlardan biri şərqdə Yunan sivilizasiyasının yüksəlməsi, ikincisi isə qərbdə 
Romanın  meydana  gəlməsi  və  onun  Aralıq  dənizi  dünyasındakı  hərbi  qələbələri 
hesab  olunur.  Romanın  İtaliyada  və  geniş  Aralıq  dənizi  dünyasında  atdığı  iri 
addımlar uğurlu oldu və onu dünya dövlətinə çevirdi, Qərb sivilizasiyasının iki uzaq 
və yaxın qonşusundan tarixə nisbətən gec gələn banilərindən biri oldu.  

 
67 
Tarix boyu müharibələr Romanın öz gücünü sınama, öz qüdrətini təsdiq etmə 
və  böyütmə  meydanına  çevrildi.  Bu  müharibələr  yaxın  qonşuları  sabinlilərlə, 
latinlilərlə,  etrusklarla  başlayıb,  Aralıq  dənizinin  ətrafındakı  ərazilərə  keçdi.  Bu 
müharibələr  heç  də  qələbələr  seriyasından  ibarət  deyildi,  Roma  özü  də  ağır 
məğlubiyyətlərə düçar olur, onun taleyi bəzən tükdən asılı olurdu. Təkcə Hannibalın 
Kann  qələbəsi  bir  az  da  inkişaf  etsəydi,  Romanın  tam  məhvi  ilə  nəticələnə  bilərdi. 
Lakin  başqa  xalqlardan  fərqli  olaraq  romalılar  məğlubiyyətdən  heç  də  tam  iflic 
vəziyyətinə düşmürdülər. Əksinə taleyin belə dönüşü, bu xalqın müqavimət gücünü 
xeyli  artırırdı.  Onların  mübarizə  hissi  daha  şiddətlə  alovlanmağa  başlayırdı,  qəribə 
görünsə  də,  romalılar  böyük  məğlubiyyətdən  yaxşı  ibrət  dərsi  alıb,  onu  böyük 
qələbəyə  çevirənə  qədər  öz  daimi  məqsədlərindən  dönmürdülər.  Yunan  tarixçisi 
Polibi  müşahidə  etmişdi:  "Romalılar  heç  vaxt  məğlubiyyət  vaxtı  olduğundan  daha 
sərt  olmurdular".  Məğlubiyyətin  yaratdığı  bu  sərtlik,  qəzəb  hissi  romalıları  qəti 
qələbəyə  gətirib  çıxarırdı.  Əlbəttə,  bu  hiss  həm  də  böyük  əziyyətlərlə,  döyüş 
məharəti,  yorulmazlıq  və  çətinliyə  sinə  gərmək  qabiliyyəti  ilə  müşayiət  olunurdu. 
Romalılar  düşmənin  zəifliyinə  deyil,  öz  döyüş  məharətlərinə,  hərbi  ustalıqlarına, 
spartalı dözümlülüklərinə bel bağlayırdılar. Qələbələr isə təkcə ruh yüksəkliyi deyil, 
həm  də  böyük  fayda  gətirirdi,  təzminatlar  Roma  iqtisadiyyatını  inkişaf  etdirməyin 
gur mənbələrindən biri idi. Karfagen məğlub olması ilə təkcə bütün fillərini və hərb 
gəmilərini deyil, İspaniyanı da Romaya təslim etdi və sonrakı 50 il ərzində 10 min 
talant məbləğində təzminat verməyi vəd etdi.  
Müasir  dildə  desək,  Roma  ideologiya  maşını  da  bu  qələbələrdən,  özlərini 
sarsılmaz triumfator səviyyəsinə qaldırmaq, həm də düşməni alçaltmaq üçün gen-bol 
istifadə edirdi. Romalılar məğlub etdikləri Hannibalı "qeyri-insani qəddar və dinsiz" 
kimi  təsvir  edirdilər.  Bu  vaxt  onlar  adi  ədalət  hissindən  belə  uzaqlaşırdılar.  Axı 
Hannibal  öz  bacarığı  hesabına  müxtəlif  xalqlardan  olan  ordunu  düşmən  torpağında 
15 il ərzində ciddi intizam altında saxlaya bilmişdi. Strateji və hərbi dühaya gəldikdə 
çox  az  hərbi  sərkərdə  ona  bərabər  ola  bilər.  Qalib  məğlub  etdiyi  dünənki  rəqibinə 
nəinki  heç  bir  hörmət  göstərmir,  onun  malik  olduğu  yüksək  şəxsi  keyfiyyətləri  də, 
döyüş meydanında ələ keçirilmiş qənimət kimi ondan almağa, məhrum etməyə cəhd 
göstərir.  Lakin  tarix  xeyli  müddət  keçdikdən  sonra  hər  şeyi  öz  yerinə  qoya  bilir. 
İisusun pritçasında  olduğu  kimi  "Allaha  Allahınkını,  Sezara  Sezarınkını"  verə  bilir, 
məğlubiyyət nə qədər acı olsa da, buna qədər olan qələbələrin müəllifini ona məxsus 
olan xüsusiyyətlərdən məhrum edə bilmir.  
Qalibin şəxsiyyətinin arxasından, çox vaxt nəciblik və qabiliyyətdə ondan heç 
də geri qalmayan, parlaq istedada malik olan və məğlubiyyət adlı piyalədəki qismət 
zəhərini içməyə məcbur olan rəqibinin fiqurası boylanır. Qalibi nə qədər heyranlıqla 
seyr  etsək  də,  diqqətli  nəzərlərimizi  məğlubun  üzərində  cəmləşdirsək,  biz  zahirən 
görünməyən  bir  çox  həqiqətləri  aşkar  etməyə  müvəffəq  olarıq  və  rəğbət  payımızın 
müəyyən hissəsini bəxtin, taleyin cəzalandırdığı bu adama bəxş edərik.  
İkinci və üçüncü Puniya müharibələri arasında üçüncü Makedoniya müharibəsi 
(171-167-ci illər) baş vermişdi. Bu müharibə Makedoniya çarı Filippin oğlu Perseyin 
ambitsiyaları  hesabına  meydana  gəlmişdi  və  Perqam  hökmdarı  Evmenin  Romaya 
şikayəti ilə əlaqədar idi. Bu müharibənin nəticəsində Makedoniya dörd respublikaya 
parçalandı.  Bu  müharibə  vaxtı  Perqam  və  Rodos  Romaya  gözlədiyi  loyallığı 

 
68 
göstərmədiyinə  görə,  Romanın  şübhəsinə  düçar  oldular.  Perqamın  çarları  Romanın 
razılığı  olmadan  heç  nə  edə  bilmirdi.  Rodos  da  Romadan  maliyyə  cəhətdən  ziyan 
çəkirdi. Hətta Roma birbaşa məsuliyyətdən qaçırdı, lakin nəticədə 149-148-ci illərdə 
Makedoniyanın  narahatlığını  bərpa  edərək,  onu  burada  da  Roma  əyaləti  yaratmağa 
məcbur etdi. Nəticədə Egey liqası ümidsizlikdən qiyam qaldırdı. Sonra liqa buraxıldı 
və  Roma  konsulu  L.Mammi  yunanlara  ibrət  dərsi  vermək  üçün  146-cı  ildə  Korinfi 
dağıtdı. Yunanıstan formal olaraq müstəqil qalırdı, lakin ona Makedoniyadakı pretor 
nəzarət edirdi.  
Puniya və Makedoniya müharibələri başa çatdıqdan sonra Romanın 6 əyaləti - 
Siciliya,  Sardiniya  (Korsika  ilə  birlikdə),  romalıların  Yaxın  və  Uzaq  adlandırdıqları 
iki  İspaniya  əyaləti,  Makedoniya  və  Afrika  əyalətləri  var  idi.  Roma  imperiyasının 
təşkil edilməsi ilə əlaqədar olan məsələlərin bütöv həlli isə, Aralıq dənizi dünyasını 
xaosa yaxın olan vəziyyətə gətirən digər daha acılı və çətin əsrə keçməli idi.  
M.ə. 133-cü il Aralıq dənizi dünyasının tarixində görünən dönüş nöqtəsi oldu. 
Buna  qədərki  era  ərzində  (264-133-cü  illər)  Roma  sivilizasiyalanmamış  qərb 
sahillərini  və  mədəni  şərq  sahillərini  işğal  etdi.  133-cü  ildən  sonrakı  əsr  yarım 
ərzində,  bizim  eranın  14-cü  ilinə  qədər  Aralıq  dənizi  dünyası  geniş  yayılmış 
müharibələrdən,  qədim  dövrlərdə  heç  vaxt  görünməmiş  bir  əziyyət  çəkirdi.  Roma 
sərkərdələri  Romanın  hegemonluğunu  rəhmsiz  qaydada  öz  şöhrətləri  və  maliyyə 
mənfəətləri  hesabına  genişləndirirdi.  Əyalətlər  Romaya  qul  və  axtardığı  sərvəti 
axıdırdı. Bu şəhərin böyüməsinə və əhalisinin artmasına səbəb oldu.  
Romanı  qarşıda  hələ  çox  sınaqlar,  iri  müharibələr,  bunlardan  ən  dəhşətli 
olanları  -  vətəndaş  müharibələri  gözləyirdi.  Romanın  bünövrəsi  qoyularkən 
Bibliyadakı Qabil kimi qardaş qanı tökən Romul elə bil bu şəhərin tarixinə yazmışdı 
ki,  o,  qansız  keçinməyəcəkdir,  öz  böyüklüyünü  və  şöhrətini  də  qan  tökməkə  əldə 
edəcəkdir. Bu müharibələr həm də dünya hərb tarixinə Hannibal kimi dahi sərkərdə, 
döyüşün aparılmasında Fabi taktikası bəxş etdi. Roma hərb qüdrətinin yenilməzliyini 
isə Publi Korneli Stsipion və Publi Korneli Stsipion Emilian kimi, hər ikisi "Afrikalı" 
ləqəbi almış sərkərdələr bir daha sübut etdilər.  
 

 
69