Telman orucov

Xristianların digər xalqlara qarşı qəddarlıqları 
 
Xristian Avropasında yəhudilər yeganə dini azlıq idi ki, onlara qeyri-xristian 
dininə  sitayiş  etməyə  icazə  verilmişdi.  Yəhudilər  artan  qaydada  ticarətlə  və 
sənətkarlıqla  məşğul  olurdular.  Cənubi  Avropada  onlar  müsəlman  və  xristian 
dünyaları  arasındakı  mədəni  və  intellektual  əlaqələrdə  mühüm  funksiyanı  həyata 
keçirirdilər. 
Səlib  yürüşləri  müsəlmanlara  qarşı  olsa  da,  xristianlar  həmçinin  öz 
vətənlərində  də  düşmən  axtarmağı  unutmurdular.  Birinci  Səlib  yürüşü  vaxtı 
yəhudiləri  Fransada  və  Reynlandda  təqib  edirdilər.  Həmin  dövrün  salnaməçisi 
yazırdı  ki,  “ingilis  səlibçiləri  Müqəddəs  Torpağa  yollananda,  Portuqaliyada, 
Lissabonda  kralın  nökərləri  olan  bütpərəstləri  və  yəhudiləri  qovdular,  onların 
mülkiyyətini  və  əmlakını  qarət  etdilər,  evlərini  yandırdılar,  üzüm  bağlarını  qəsb 
etdilər,  onlara  bir  salxım  da  üzüm  saxlamadılar”.  Yəhudiləri  himayə  edənlər 

305 
 
təhlükədə  olurdular.  XIII  əsrdə  dinsizlərlə  mübarizə  atmosferində  yəhudilər  daha 
çox  təqib  edilirdilər.  Rahiblər  israr  edirdilər  ki,  bu  “Xristin  qatillərinə”  qarşı 
hərəkətə  keçmək  lazımdır.  Ənənəvi  xristian  nöqteyi-nəzərinə  görə  yəhudilər 
İisusun öldürülməsinə görə cavabdeh idilər, ona görə də yəhudi kitablarını ictimai 
qaydada  yandırırdılar.  Dördüncü  Lateran  Şurası  1215-ci  ildə  yəhudi  gettolarının 
inkişafını  və  ya  divarla  çəpərlənməni  bəyəndi,  bunun  nəticəsində  onlar 
xristianlardan  izolyasiya  edilirdi.  Bu  təqiblər  nifrət  olunan  yəhudilərə  qarşı  ikinci 
yeni  ənənəvi  antisemitizmi  qızışdırırdı.  Yəhudilərin  qovulması  prosesi  Mərkəzi 
Avropaya da yayıldı və Şimali Avropa yəhudilərinin çoxu axırıncı sığınacaq kimi 
Polşaya  köçməyə  məcbur  edildi.  Polşada  məskunlaşan  yəhudilərin  sonrakı 
nəsillərinin taleyi daha acınacaqlı oldu və onlar Hitler faşizminin həyata keçirdiyi 
Holokostun 6 milyonluq qurbanlarının demək olar ki, yarısını təşkil etdi. 
Xristian  kilsəsi  əslində  bütün  xalqlara  ağalıq  etmək  üçün  xristian  dünyası 
yaratmağa  səy  göstərirdi.  Bu  məqsəd  təkcə  ideya  şəklində  mövcud  olmayıb, 
konkret  tədbirlər  vasitəsilə  özünün  həyata  keçirilməsi  ümidini  yaradırdı.  1433-cü 
ildə  Papa  VI  Aleksandr  (o  və  onun  övladları  iyrənc  əməllərinə  -  qətllərə, 
zinakarlığa görə biabırçı şöhrət qazanmışdılar) bulla dərc etdi, bu sənədə görə iki 
xristian dövlətinin – İspaniya və Portuqaliyanın bütün Atlantik okeandan keçən bir 
xəttlə  ağalıq  sferaları  ayrılırdı.  Bu  xəttdən  qərbə  tərəf  olan  bütün  ərazilərin 
İspaniyaya,  şərqə  tərəf  olanların  isə  Portuqaliyaya  məxsus  olduğu  təsdiq  edilirdi. 
Sonralar  qərbdə  Portuqaliyaya  ancaq  Braziliya  çatdı,  həmin  ölkə  də  Xristofor 
Kolumbun  dünyanın  naməlum  sahələrini  kəşf  etmək  işini  davam  etdirən 
səyahətçilər  tərəfindən  tapılmışdı.  Protestant  İngiltərə  XVI  əsrdə  dünya  dəniz 
dövlətinə çevrilməklə katolik kilsəsinin bu planlarını alt-üst etdi. 
Xristianlar  təkcə  islama  qarşı  səlib  yürüşü  etməklə  kifayət-lənməyib,  Yeni 
Dünyada  da  –  Cənubi  Amerikada  qan  tökmə,  qırğınlar  təşkiletmə  və  quldurluq 
əməliyyatlarına əl atmaqla buradakı sivilizasiyaları məhv etmişdilər. 1519-cu ildə 
Ernan  Korbesin  başçılıq  etdiyi  kiçik  konkistadorlar  qrupu  Meksikanın  atsteklər 
yaşayan mərkəzini işğal etdikdə böyük cinayətlərə imza atdı. Paytaxt Tenoçtitlan 
şəhərində hökmdar II Montesuma ispan işğalçıları tərəfindən əsir götürüldü, sonra 
isə öz təbəələri tərəfindən öldürüldü. Atstek monarxı Kortesi ağ allah Ketsalkoatın 
nümayəndəsi hesab etmişdi, köhnə rəvayətlərə görə həmin allah bir dəfə qayıdacaq 
və  yenidən  çar  taxt-tacını  tutacaqdır.  Ona  görə  də  Montesuma  əcnəbilərə  qızıl 
hədiyyələr  təklif  etdi  və  şəhərdə  yaşamaq  üçün  onlara  saray  verdi,  lakin  ispanlar 
çarı əsir götürüb, şəhəri qarət etdilər. 
Bir qədər sonra şəhər sakinləri ispanları qovdular, lakin atsteklərin düşməni 
olan  tayfalardan  kömək  alıb  yenidən  şəhərə  daxil  olanda  öldürülən  hinduların 
cəsədlərini və başlarını tapdalayıb keçirdilər. Bu hadisə ispanlara səlib yürüşü vaxtı 
Yerusəlimin  dağıdılmasını  xatırlada  bilərdi.  Lakin,  burada,  Meksikada  ölənlərin 
sayı daha çox idi. Quru torpaq üzərində cəsədlərdən təpə düzəlmişdi. Rus rəssamı 
V.V.Vereşşaginin  müharibələrin  dəhşətli  nəticəsinə  həsr  etdiyi  və  quzğunların 
ətrafında  dövrə  vurduğu  kəllələrdən  ibarət  piramidanı  təsvir  edən  “Müharibənin 
apofeozu”  əsəri  bütünlüklə  Tenoçtitlan  dəhşətinin  mənzərəsini  əks  etdirə  bilərdi. 
Cəsədlərdən şəhəri bürüyən üfunətdən hətta Kortesin özü də xəstələnmişdi. 

306 
 
Eyni  aqibət  inkləri  də  gözləyirdi.  İspan  konkistadoru  Fransisko  Pisarronun 
başçılıq  etdiyi  az  saylı  ekspedisiya  Cənubi  Amerika  Andlarında  İnk  imperiyasını 
dağıtdı. İnklərin hökmdarı Ataulpa onlara nəhəng miqdarda pul ödədi. Lakin 1533-
cü  ildə  Pisarro  onu  edam  etmək  əmrini  verdi  və  inklərin  paytaxtı  Kuskonu  tutdu. 
Özünün böyük inkişaf səviyyəsinə çatmış İnk imperiyası beləliklə tarixdən silindi. 
Kusko qızılın və gümüşün bolluğuna görə əfsanəvi Eldorado hesab oluna bilərdi. 
İnklərin ağlasığmayan nəhəng xəzinəsi qəsb edilib İspaniyaya daşındı. Göründüyü 
kimi,  ispan konkistadorları  Meksikada və  Peruda özlərini heç  də səlibçilərdən  az 
qəddar və qaniçən kimi aparmadılar.  
İslamı  başqa  xalqlara  silahla  qəbul  etdirmək  barədə  əsassız  ittihamla  çıxış 
edənlərin  nümayəndələri  Cənubi  Amerikada  xristian  dinini  yaymaq  kimi  elə  bir 
neqativ  olmayan  işdən  daha  çox  qan  axıdılmasında  canfəşanlıq  göstərirdilər. 
Afrikadan zənciləri Amerikaya daşımaqla qul ticarəti vasitəsilə böyük sərvət sahibi 
olan,  müstəmləkələrdə  asiyalılara  və  afrikalılara  vəhşiliklə  yanaşan  xristianları 
yada  salmağa  ehtiyac  yoxdur.  XVII  əsrdən  başlayaraq  gur  inkişaf  edən 
müstəmləkəçilik  çox sayda  xalqa elə  ağır zərbə vurmuşdur  ki, dünya  müstəmləkə 
sisteminin süqutundan sonra hələ də öz iyrənc izlərini qoruyub saxlamaqda davam 
edir. 
Uzaq  tarixə  ekskursu  kənara  qoyub, keçən  əsrin 90-cı illərinə nəzər salsaq, 
Balkanlarda yenə də xristianların müsəlmanlara qarşı aparrıqları “etnik təmizləmə” 
siyasətinin  biabırçı  səhnələrini  müşahidə  edə  bilərik.Bosniya-Hersoqovinanın 
mqstəqilliyini Avropa ölkəkərinin çoxu və Birlşmiş Ştatlar tanıdıqdan sonra,1993- 
cü  ilin  ortalarından  Serbiya  qüvvələri  Bosniya  ərazisinin  70  faizini  ələ 
keçirdi.Onlar  Bosniya  müsəlmanlarını  öldürür,yaxud  da  onları  öz  torpaqlarından 
qovurdular.Bu  İkinçi  Dünya  müharibəsi  vaxtı  natsistlərin  həyata  keçirdikləri 
dəhşətləri  yada  salırdı.  Serblərin  Serebrenitsada  təşkil  etdikləri  qırğınlarda 
müsəlmanlardan  8  min  kişi  və  oğlan  uşağı  öldürülmüşdü.  1995-ci  ildə  əsasən 
mülki  adamlar  olan  250  minə  yaxın  bosniyalı  öldürülmüşdü,  2  milyon  nəfər  isə 
evsiz-eşiksiz qalmışdı. Yalnız ABŞ-ın təzyiqi və təkidi ilə Deyton müqaviləsi buna 
son  qoydu.  Elə  həmin  illərdə  Kosovoda  da  serb  qüvvələri  müsəlman  olan  etnik 
albanlari  qırmağa  başladiqda,  Birləşmiş  Ştatlar  və  onun  NATO  müttəfiqləri 
münaqişənin həllinə ğirişdilər.Yalnız Yuqoslaviyanın bombardman edilməsi onun 
hökumətini güzəştə getməyə məcbur etdi.  
 
İslama qarşı mənəvi səlib yürüşləri 
 
Son  vaxtlarda  antiislam  təbliğatı  xüsusilə  güclənmişdir.  Harada  terror 
hadisəsi  baş  verirsə,  ekstremizm  baş  qaldırırsa,  məsələnin  mahiyyəti 
araşdırılmadan  islam  fundamentalizmi  klişesi  işə  salınır.  Bu  versiyanın  həqiqi 
olmasını sübut etmək üçün ağlasığmayan dəlillər axtarılır. Dəlil tapılmasa da eybi 
yoxdur,  Napoleonun  ifadəsi  ilə  deyilsə,  “Döyüşə  girmək  lazımdır,  sonrasına  isə 
baxarıq” prinsipi öz işini görür. Axı Corc U.Buş İraqa hücum edəndə irəli sürdüyü 
səbəblərin  heç  biri  öz  təsdiqini  tapmadı,  müharibə  isə  İraqa  ağır  zərbə  vurdu. 
İslama  qarşı  ittiham  sürmək  elə  də  çətin  bir  şey  deyildir,  Qərb  ictimaiyyəti  bu 

307 
 
barədəki  fantaziya  tipli  istənilən  məlumata  inanır.  Hətta  XIV  əsrin  ortalarında 
(1350-ci il) baş vermiş və Avropanın əksər ölkələrinin əhalisinin az qala yarıbayarı 
azaltmış  Qara  Ölümü  də,  XXI  əsrin  əvvəlində  (2004-ci  il)  Hind  okeanında 
İndoneziya yaxınlığında baş vermiş böyük dağıdıcı gücü ilə seçilən və on minlərlə 
insan həyatının itkisi ilə müşayiət olunan tsunamini də bu dinin adına yazmaq olar 
və adamları inandırmaq olar ki, müsəlmanlar öz sehrləri ilə təbiətə də hakim kəsilə 
bilirlər.  Axı  Qara  Ölüm  adlanan  bubon  taunu  başlanğıcını  Şərqdən,  Çindən 
götürmüşdü,  tsunami  də  Asiyadan  başlamış  və  Afrikaya  gəlib  çıxmışdı.  Tarixi 
saxtalaşdırmaq  yolu  ilə  Şərqi  bütün  bədbəxtliklərin  və  fəlakətlərin  episentri 
adlandırmaq,  onu  cəhalət  mənbəyi  də  hesab  etmək  olar.  Bu  vaxt  Arximed 
qanununda olduğu kimi, guya Şərq batdıqca, Qərb yuxarı qalxacaqdır. 
Bu  ilin  aprel  ayında  Oslo  şəhərində  norveç  terrorçusu  Andres  Breyvikin 
məhkəməsi  başlandı.  Breyvik  2011-ci  ildə  şəhərin  baş  meydanında  bomba 
partlatmaqla  8  adamı,  Utoyya  adasında  isə  68  gənci  odlu  silah  atəşi  ilə 
öldürmüşdü.  Sağ  təmayüllü  terrorçu  olan  Breyvik  bu  dəhşətli  cinayətinə 
əvvəlcədən  yaxşı  hazırlaşmış,  özü  barədə  videoçarx  da  çəkmişdi.  Filmdə  o, 
tampliyer rahibi planında, əlindəki qılıncla təsvir edilir. Tampliyerlər dini – hərbi 
ordenin  üzvü  olmaqla  XII  əsrdə  Müqəddəs  Torpağa  gedən  zəvvarları  himayə 
etməli  idilər.  Orden  böyük  orduya  çevrilmişdi,  var-dövlətə  və  mülkiyyətə 
yiyələnmişdi, XIV əsrdə qüsurlarına görə papa tərəfindən qadağan edildi. 
Breyvik  məhkəmədə  çıxış  edəndə  islamdan  və  multimədəni  cəhənnəmdən 
gələn  təhlükə  barədə  öz  sərsəm  düşüncələrindən  danışdı.  Guya  ki,  islamdan 
qorunmaq  üçün  o,  öz  həmvətənliləri  olan  77  nəfər  norveçlinin  həyatına  belə 
dəhşətli  qəsd  etmişdir.  İslama  qarşı  kinin  öz  qardaşlarının  qırğınını  törətməyin 
səbəbi olması ilk dəfə olaraq dilə gətirilirdi. 
Təəssüf ki, təkcə ayrı-ayrı ekstremistlər deyil, bəzi siyasətçilər də ölkəsinin 
daxilində  baş  verən  hadisələrin  günahını  islamda  axtarmaq  istəyirlər. 
İslamofobiyanın açıq işartılarını biz Fransada görürük. Keçmiş Prezident Nikolya 
Sarkozi  və  digər  millətçi  siyasətçilər  ərəb  ölkələrindən  Fransaya  mühacirlərin 
gəlməsini  xeyli  məhdudlaşdırmaq  təklifləri  ilə  çıxış  edirlər.  Onlar  millətçiliyi 
qızışdırmaqla  siyasi  xal  toplamağa  çalışırdılar.  Bəziləri  güman  edir  ki, 
prezidentliyə  yol  qatı  millətçilikdən,  digər  əcnəbi  xalqlara  qarşı  kini 
qızışdırmaqdan keçir. Lakin böyük demokratik ənənələri olan bir ölkədə seçiciləri 
belə  marginal  şüarlarla  aldatmaq  mümkün  deyildir  və  Sarkozinin  seçkilərdəki 
məğlubiyyəti bunu bir daha sübut etdi. 
Almaniyada isə neonatsistlər islam əlehinə şüarlarla siyasi meydana çıxırlar. 
Onlar iddia edirlər ki Məhəmməd peyğəmbərin karikaturası ölkənin ən iri torpağı 
olan  Şimali  Reyn  –  Vestfaliyadakı  iri  şəhərlərin  məsçidləri  qarşısında  nümayiş 
etdirilməlidir. Həmin bədnam rəsmin müəllifi Kurt Vestqardın adına fəxri mükafat 
təsis etməyi vəd edirlər. Bu ilin 1 mayında Zolingen şəhərinin mərkəzi meydanına 
da onlar bu karikaturalara çıxmışdılar. Hətta belə biyabırçı rəsmlər üçün müsabiqə 
elan  etmişdilər.  Almaniya  hakimiyyət  orqanları isə  belə  iyrənc  dalğanın  qarşısını 
almaqda acizdir. 
Millətçilik ritorikası nə qədər ucadan səslənsə də, başqa xalqlara və dinlərə 

308 
 
qarşı  nifrət  nə  qədər  qızışdırılsa  da,  belə  cəhdlər  əbəs  olur,  gözlənilən  effekti 
vermir. Ağılsız söz və çağırış Danaidlərin əcaib çəlləyində itən suya bənzəyir. 
Millətçiliyi  həyat  devizinə  çevirmiş  bəzi  xalqların  tarixi  aqibəti  hamıya 
məlumdur.  Elə  xalqlar  da  vardır  ki,  başqaları  tərəfindən  əzildiyini,  təqiblərə, 
təhqirlərə,  qırğınlara  məruz  qaldıqlarını  iddia  etməklə,  özlərinin  “qurban 
kompleksi”  ilə  saxta  faciə  qəhrəmanı  qiyafəsində  görünməyə  çalışırlar.  Bu 
məsələdə həm də dini fərqin mövcudluğunu və rolunu şişirdirlər. İki qonşu xalqla 
müharibə  şəraitində  yaşayan  ermənilər  onilliklər  boyu  1915-ci  ildə  türklər 
tərəfindən  öz  millətindən  olan  1,5  milyon  nəfərin  qırıldığı  hay-küyünü  salmaqda 
davam  edirlər.  Bu  iddia  altında  onlar  uzağa  gedən  planlarını  həyata  keçirməyə 
cəhd edirlər. Qərbdəki bəzi dairələr qatı millətçi erməni təbliğatına uyub, həqiqətin 
üzə  çıxması  və  məsələyə  birdəfəlik  nöqtə  qoyulması  təkliflərindən  ermənilərin 
qaçmasını görə-görə, saxta ittihamlara inanırlar. Əlbəttə, Birinci Dünya müharibəsi 
illərində  digər  faciələr  sırasında  Türkiyənin  müharibə  aparan  dövlət  kimi  xəyanət 
xarakterli  hərəkətlərə  yol  verən  erməniləri  kütləvi  surətdə  Yaxın  Şərq  ölkələrinə 
deportasiya  etməsi  və  bu  vaxt  müəyyən  faciəli  hadisələrin  baş  verməsi  həqiqətən 
də  mövcud  olmuşdu.  Lakin  bunu  şişirdib  milli  və  dini  nifrətdən  yaranan  genosid 
ittihamı  irəli  sürmək  həqiqəti  inkar  etməkdən  başqa  bir  şey  deyildir.  Faciəni 
sonralar  baş  verən  Holokost  səviyyəsinə  qaldırmaq  məhz  tarixi  saxtalaşdırmaq 
cəhdi  kimi  gözə  çarpır.  Əslində  ittihamı  irəli  sürənlər  başlanğıcdan  haqqın 
tərəfində olmadıqlarını anladıqlarından, müxtəlif bəhanələr altında tarixi sənədlərə 
nüfuz etməkdən də yayınırlar. 
Antantaya  qarşı  müttəfiqlər  sırasında  vuruşan  Osmanlı  imperiyası  öz  ərazi 
bütövlüyünə yaranan təhlükəyə dözə bilməzdi və tarixdə sonralar da təkrar olunan 
deportasiya  əməliyyatına  əl  atmalı  olmuşdu  və  bu  fakt  inkar  edilə  bilməz.  Saxta 
ittiham  isə  az  qala  yüz  ildən  sonra  həqiqətin  üzə  çıxmasına  xidmət  edə  bilməz. 
Deportasiyadan dörd il sonra türk məmurlarından bir qrupu Malta adasına sürgün 
edilmişdi.  Onların  içərisində  nazirlər,  hərbi  xadimlər  və  digər  yüksək  vəzifəli 
şəxslər  var  idi.  Elə  oradaca  genosid  şübhəsinə  görə  onların  məhkəmə  istintaqı 
aparıldı. Erməni millətçilərinin gözlədiklərinin tam əksinə, məhkəmə bu adamların 
hər  birinə  bəraət  verdi.  Malta  məhkəməsi  təkcə  məmurlara  deyil,  1915-ci  il 
hadisələrinə görə elə bil ki, bütünlükdə Türkiyəyə bu ittihama görə bəraət verirdi. 
Malta məhkəməsinə Antantanın təsiri ola bilərdi, türklərin təsir göstərməsi ehtimalı 
isə sıfıra bərabər idi. Ona görə də “genosid” kəlməsini inadkar mantra kimi təkrar 
edənlərə  nə  qədər  xoş  gəlməsə  də,  bu  saxta  ağac  heç  vaxt  bəhrə  verməyəcəkdir. 
Saxtakarlıq meşəsinin cır və zəhərli meyvələri isə yalnız düşmənçiliyi qızışdırmağa 
xidmət edə bilər. 
Biz  çətin,  ziddiyyətli  bir  dövrdə  yaşayırıq.  Müsəlmanların  öz  ölkələrində 
mövcud olan saysız-hesabsız problemlərlə yanaşı, Avropada onların dini qardaş və 
bacılarının  diskriminasiyası  davam  edir.  Bu  proses  bəzi  ölkələrdə  daha  təşviş 
doğuran səviyyəyə gəlib çatır. Fransada islamofobiyanın genişlənməsi elə də sadə 
məsələ deyildir. Bu ölkədə son prezident seçkilərində ultrasağ partiyanın namizədi 
Marin Le Pen 6 milyona qədər vətəndaşın səsini almışdır. Nikolya Sarkozi yenidən 
prezident 
seçilmək 
üçün  çıxışlarında  çox  vaxt  millətçi  intonasiyalar 

309 
 
səsləndirmişdir.  Millətçiliyə  istiqamətlənmiş  bu  siyasət  görəsən  “İnternasional”ın 
yarandığı  ölkə  olan  Fransaya  nə  verə  bilər?  Avropada  müsəlmanların  milli  fərqə 
görə damğalanması həmin cəmiyyətlərə baş ucalığı gətirmir. Əgər yəhudilər koşer 
ərzaqlardan  (Koşer  qidası  –  qida  gəbul  etmək  barədə  yəhudi  qanunlarının  – 
kaşrutun  tələblərinə  cavab  verən  yeməkdir)  maneəsiz  istifadə  edirlərsə, 
müsəlmanların  halal  qida  maddələri  niyə  qısqanclıq  yaratmalıdır?  Yaxud, 
multimədəniyyətə  hücumlar  formalaşmış  cəmiyyəti  dağıtmaq  məqsədini  güdürsə, 
millətçiliyi şiddətləndirməyə nəyə görə rəvac verilməlidir? 
Hər  bir  din  və  xalq  öz  prioritetlərinə  malikdir  və  heç  kəs  bundan  imtina 
etmək istəmir. Lakin bu prioritetlər xalqlar arasında ayrı-seçkilik, nifrət, nifaq ruhu 
yaymamalıdır, yaxud həmin həddə çatdıqda dayanmalıdır. İnsanlar dini və millətçi 
ekstremizmə  meyl  etməkdənsə,  müsbət  vətəndaş  və  fəal  həyat  mövqeyinə 
hazırlaşmalı, öz ətrafındakıların xeyrinə səmimi və təmənnasız xidməti özləri üçün 
ali  dəyərə  çevirməlidirlər.  Bu,  heç  şübhəsiz,  digər  dini  və  etik  prioritetləri 
üstələməyə qadir ola bilər. 
İslam  ölkələrinin  bəzilərinin  özündə  də  təriqət  ayrı-seçkiliyi  ciddi  problem 
olaraq  qalır  və  bu,  dövlətlərin  parçalanması  təhlükəsini  yaradır.  Təəssüf  ki, 
ruhanilər  bu  prosesdə  hansısa  bir  tərəfə  keçməklə,  həmin  ayrı-seçkiliyin 
böyüməsinə şərait yaradırlar. Ümumiyyətlə, müsəlman din xadimlərinin bir hissəsi 
öz  mövqelərinə,  ona  görə  də  xalqa  müraciət  etmək  imkanına  malik 
olmadıqlarından,  bəzən  hakimiyyətin  vintciyi  kimi  yaramayan  bir  rolu  oynamaq 
yoluna  düşürlər.  Vinti  icad  edə  Arximedi  də  qınamaq  düzgün  olmazdı,  axı  o, 
həmin detalın gələcəkdə belə nümunəsinin yaranacağını heç ağlına da gətirməzdi. 
Onlar  insan  haqlarının  pozulmasına  biganə  qalırlar.  Təəssüf  ki,  bəzi  ruhanilər 
intellektləri  ilə  seçilmirlər,  dar  düşüncə  tərzinə  malik  olurlar,  islamın  ali 
həqiqətlərini kütlələrə çatdıra bilmirlər, söhbətlərində bəzən cəhalətə yuvarlanırlar. 
Ümumiyyətlə,  müsəlman  din  xadimlərinin  bir  çoxu  onlar  üçün  vacib  olan  nitq 
mədəniyyəti  ilə,  polemika  bacarığı  ilə  öyünə  bilməzlər.  Bu  isə  islamı  tənqid 
edənlərin  dəyirmanına  su  tökür,  daxildəki  bayağı  ittihamçılar  da  çox  asanlıqla 
populyarlıq  qazanırlar.  Axı  kütləyə  cahillik  dərsi  vermək  praktikası  arxada 
qalmışdır. Din xadiminin hər bir sözü, moizəsi islamın ali dəyərlərinə söykənməli, 
yüksək qiymətə layiq olmalıdır. Dini hörmətdən salan bayağı danışıqlar isə aradan 
götürülməlidir. 
İslam  özünün  təməl  prinsiplərini  əsas  tutaraq  hər  cür  maneə  hədlərini  dəf 
etməklə  dünyanın  hər  yerində  tədricən  irəliləyir.  Hətta  islamofobiya  adeptləri 
haray qaldırırlar ki, islam Avropaya ozünün güclü basqınını dəvam etdirir. Lakin 
bu  məğrurluq  hissi  yaratmamalıdır,  başqa  dinlərə  münasibətdə  tolerantlıq 
saxlanmalı və inkişaf etdirilməlidir. Həm də, din ona sitayiş edənlərə məhəbbət və 
qayğı ilə yanaşmalıdır. 
İslam  yarandığı  vaxt  iki  şəhərin  hüdudları  daxilində  də  tam  etiraf 
edilməyəndə belə, Məhəmməd peyğəmbər o dövrün üç boyuk dövlətinin başcısının 
yanına  qasid  göndərdi  ki,  nə  gədər  gec  deyil  onlar  könüllü  olaraq  bu  dini  gəbul 
etsinlər.  Bu  tələbi  isteza  ilə  qarşılayan  da,  ona  zahiri  hörmət  ifadəsi  göstərən  də 
oldu. Zaman isə peyğəmbərin gəribə uzaqgörənliyini bütünlüklə təsdiq etdi. Həmin 

310 
 
dövlətlərdən  ikisində  islam  dominant  dinə  çevrilmiş,  Çində  isə  uyğurlar  yaşayan 
ərazidə aparıcı konfessiya rolunu oynayır. 
Peyğəmbər  cavanlığında  karvanla  Suriyaya  və  Yəmənə  ticarət  etməyə 
yollanırdı.  Islam  dininin  “karvanı”  isə  bütün  dünyanı  dolaşmağa  başladı,  bu  din 
təkçə uzun tarixi məsafəni deyil, həm də nəhəng coğrafi məsafəni qət edə bildi. ən 
baçıcası isə yüz millonlarla insanın ürəyinə və şüuruna hakim kəsilə bildi. İslam öz 
həyatiliyini  də  məhz  bu  yolla  qostərmiş  və  beş  gitənin  hər  tərəfində  ona  sitayiş 
bəsləyənlər  kütləsinə  yiyələnmişdir.  Bunun  digər  dinlərdə  müəyyən  qısqanclıq 
hissləri  törətməsi  də  təsadüfi  deyildir,  axı  istənilən  qələbə  onu  seyr  edənlərdə 
paxıllıq  yaratmamış  qalmır.  Lakin  bu  qısqanclıq  kinə,  nifrətə  çevrilməməlidir, 
çünki  eybəcər  hisslər  hökmən  əks  reaksiya  yaradır.  Islamın,  onun  bir  tərkib 
hissəsinə  çevrildiyi  qerçəkliyi,  çoxlu  dinlərin  mövcud  olduğu  dünyanı  sadəcə 
olaraq  təbii  hal  kimi  qəbul  etmək  lazımdır.  Hansı  din  insan  könülləri  uğrunda 
sağlam  mübarizədə  uğur  qazanırsa,  bu  da  ən  azı  sakitcə,  heç  bir  qəzəbə  ehtiyac 
duymadan qəbul edilməlidir. Belə olsa, islam ona ünvanlanan əsassız ittihamlardan 
bütünlüklə xilas ola bilər.  
İslam adlanan gəmi, yelkənləri zaman küləyi ilə dolmaqla üzərək, gələcəyə 
istiqamət  götürmüşdür.  Qoy  bu  gələcək  islama  inanc  gətirənlərə,  həmçinin  bütün 
bəşər  övladlarına  dinc  və  mənalı  həyat,  həm  də  səadət  və  mənəvi  zənginlik  bəxş 
etsin.  Onda  yaşamaq  daha  maraqlı  və  cazibədar  olacaq,  insan  özünün  Allaha 
inamının daha dolğun mükafatını ala biləcəkdir. 
 
 “525-ci qəzet”.02,09,15,23,30-06,07,14-07.2012. 
 
 ZİYALILAR QAYGIYA MÖHTACDIR 
 
 Oxucuların göz yaşları 
 
 Ağır  itki  barədə  xəbər  onun  əsərlərini  uzun  illər  ərzində  sevə-sevə  oxuyan 
milyonlardan  biri  kimi  məni  də  sarsıtdı.  Həyatın,  ömrün  faniliyni  dərindən  dərk 
etməklə  yanaşı, taleyin  şirin  meyvələrini də dadmış  bir  insan Allahın hökmündən 
qaçmağın mümükünsüzlüyünə öz ömrünün sonluğunda bir daha yəqinlik tapdı. O, 
artıq  ahıl  yaşında  idi,  lakin  hərfi  mənada  paradoksal  görünsə  də  ,onun  geniş 
çiyinlərinə  biçilmiş  şöhrət  mantiyasını  özü  kimi  şərəflə  daşıyacaq  başqa  birisinin 
olmadığını nəzərə alaraq, tam qətiyyətlə demək istəyirsən ki, o, həyatdan vaxtsız 
getdi. İngilislər bu sözü sırf mənasında kamilliyə çatmadan, yetişmədən mənasında 
olan  “premature”  kimi  ifadə  edirlər.  Bu  adam  isə  hələ  çox  cavan  ikən  kamillik 
zirvəsinə yüksəlmiş, son nəfəsinə qədər bu Olimpdən aşağı düşməmişdi. 
 Hamı yəqin ki, söhbətin dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Çingiz 
Aytmatovdan  getdiyini  anladı.  XX  əsrin  son  qırx  ili  ərzində  keçmiş  sovet 
məkanında  heç  bir  nasir  populyarlığına  görə  onunla  müqyisə  oluna  bilməzdi.  O, 
bəlkə  də  həmin  dövrdə  yeganə  yazıçı  idi  ki,  yaradıcılığı  milyonlar  tərəfindən 
izlənirdi və hər bir yeni əsəri az qala ədəbi hadisə hesab olunurdu. 
 İlk  əsər  “Birinci  müəllim”  povesti  olsa  da,  o,  “Cəmilə”  povesti  ilə  erkən 

311 
 
məşhyrlaşma  yoluna  qədəm  qoymuşdu  və  ona  ilk  xeyr-duanı  görkəmli  fransız 
yazıçısı  Lui  Araqon,  ərini  müharibədə  itirmiş  bu  gənc  gəlinin  yeni  məhəbbət 
hekayətini  XX  əsrin  Romeo  və  Cülyettası  adlandıraraq,  vermişdi.  Sonralar  isə 
onun  yaradıcılıq  bulağı  daha  gur  çağlaşmış,  dərin  povest  və  romanlar  çayına 
çevrilmişdir.  Dissident  yazıçıların  ədəbi  nümunəllərindən  fərqli  olaraq  onun 
yaradıcılığı heç bir ideoloji mənafe güdülmədən, dünya oxucusuna yaxşı tanış idi 
və bu ölçüdə onu Remark, Heminquey, Markes siyahısına salmaq olar. 
O elə bir filoloji təhsil almamışdı, ixtisasca zootexnik idi. İstedad isə heç də 
diplomla  verilmir,  onun  timsalında  isə  bu,  möcüzəli  bir  Allah  vergisi  idi.  Çingiz 
Aytmatov  insan  pisixologiyasının  bilicisi  olmaqla,  öz  qəhrəmanlarının  daxili 
aləminə  bütünlüklə  nüfuz  edə  bilirdi,  istər  uşaq,  ya  qoca  olsun,  cavan  qız  və  ya 
oğlan  itgisindən  əzab  çəkən  ana  olsun.  ”Bütün  xalqların  və  dövrlərin  rəhbəri” 
yazıçını  insan  qəlbinin  mühəndisi  adlandırsa  da,  qələm  sahibi  heç  də  texnikanı 
söküb  qurmaqla,  sazlamaqla  məşğul  olmur,  bəlkə  də  bu  həyatı  orqanın 
anatomiyasına  da  elə  bələd  deyildir,  lakin  onun  döyüntülərinə,  hansı  hissələrlə 
yaşadığına  agahdır  və  bu  bilicilik  onun  əsərlərinin  bədii  səviyyəsinə  xüsusi 
yüksəklik  verir.  Çingiz  Aytmatov  öz  dostu  olan  Şimal  xalq1larından  birinin 
yazıçısından eşitdiyi, bu xalqa məxsus olan əfsanəni elə cilallaya bilmişdi ki, onun 
“Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş” povesti insana məhəbbət himninə çevrilərək, bütün 
bəşəriyyətə ünvanlanmışdı. 
 Çingiz  Aytmatovu  simvollar,  rəmzlər  yaradıcısı  adlandırmaq  olar  və  o, 
simvolizmə  meyl  etsə  də, ona daha geniş  məna  çaları  verirdi. Onun qəhrəmanları 
ümümi isim hüququ qazanmışdı. İstər bu, Nayman ana olsun, istər manqurt oğul 
olsun.Məhz “Əsrə bərabər gün” romanından sonra Vətəni anlamamaq, duymamaq, 
ona  sevgini  yaddan  çıxarmaq  kimi  eybəcər  xüsusiyyət,  əsərin  qəhrəmanının 
özündən asılı olmayaraq, bədbəxt taleyin bəxş etdiyi unutqanlığını nəzərə almadan, 
bu yığcam sözdə öz əksini tapmağa başladı. 
 Onun heyvanlar aləminə ruhi səyahəti insan dünyasını təhlil etməkdə də ona 
qeyri-adi  xidmət  göstərmişdir.  Bir  sıra  povestlər  və  romanlarda  təsvir  olunan 
heyvanlar  elə  bil  ki,  öz  təbii  dünyalarnı  tərk  edib,  insanlar  aləminə  nüfuz  edir  və 
onları  açmaqda,  təhlil  etməkdə  əvəzsiz  rol  oynayırlar.  Qədim  Roma  yazıçısı 
Apuleydən  qalmış  bu  irs  sonralar  dünya  ədəbiyyatında  öz  uğurlu  inkişafını 
tapmaqla  yeni  ifadə  təsvirləri  qazanmışdır.  Çingiz  Aytmatovun  geniş  və  daha 
böyük  tədqiqatı  isə  Lev  Tolstoyun  “Xolstomer”  i  və  ya  öz  yaşıdı  olan  məşhur 
ingilis şairi Ted Hyuzun heyvanlar barədə yazdığı alleqorik poemaları ilə müqayisə 
edilə bilər. Heyvanların məkrdən uzaq olmasına və sədaqətinə heyranlığına görə, o, 
bəzi  əsərlərini  onların  adı  ilə  adlandırmaqdan  da  çəkinməmişdir”.Botogöz”, 
“Əlvida  ,Gülsarı”.  Oxucular  heç  bir  xəcalət  hissi  keçirmədən  onun  bu  dilsiz  –
ağrısız, yaşamaq üçün daim mübarizə aparan, lakin heç vaxt xəyanətə əl atmayan 
qəhərmanlarından təlqin edilən ibrət dərsilərini götürmək lüzumunu inkar etmirlər. 
 Çingiz  Aytmatovun  əsərlərində  folklor  nümunəsi  kimi  verdiyi,  lakin 
müəllifliyi  özünə  məxsus  olan  pritçalarları-  ibrətamiz  hekayələri  bu istedadın  işıq 
saçan  bucaqlarının  necə  bol  olduğundan  xəbər  verir.  Özü  də  onun  pritçalarları 
zaman və məkan hüdudlarını tanımır, həqiqətə yaxınlığını vurğulamaq üçün başqa-

312 
 
başqa xalqlara aid edilir və kiçik bir hekayətdə həm də həmin xalqa məxsus olan 
milli  xüsusiyyətlər,  mərdlik,  nəciblik  qabardılır.  Xarici  ölkəyə  qaçmaq  üçün  bir 
yerə  yığılan  və  mərdliklərinə  görə  özlərini  qurban  verən  gürcülər  haqqındakı 
rəvayət ümumbəşəri duyğuların tərrənümünə çevrilir. 
 Çingiz  Aytmatovun  ölümü  türkdilli  xalqların  ədəbiyyatı  üçün,  qoy  buna 
bizim  hərf  güdənlərimiz  kinayə  ilə  baxmasınlar,  xüsusilə  də  böyük  itgidir.  Ana 
dilində bir əsər də yazmayan bu adam öz xalqının şərəfini xeyli ucaltmış, “Manas” 
kimi  qüdrətli  bir  şifahi  ədəbiyyat  nəhənginə  malik  olan  qırğızların  yazılı  ədəbi 
nümunələrini  də  dünya  cərgəsinə  çıxarmaqla  heç  bir  millilikdən  dəm  vuranların 
qadir  olmadığı  Fərhad  işini  görmüşdür.  Keşkə  başqa  millətçilər  də  səs  telləri 
yarışına girməkdənsə, belə xidmətin xırda damlasına bərabər olan bir işi görməklə 
öyünərdilər.  Sovet  dönəmində  bəlkə  də,  yeganə  yazıçı  idi  ki,  türklərin  böyük  və 
qədim  keçmişinə  ehtiyatla  da  olsa  nüfuz  edirdi,  Ana  sayın  (indiki  Yeniseyin) 
sahillərindən  köç  edib,  İssık-kul  ətrafında  məskunlaşan  türklərin  bir  qolunun 
tarixçəsini  qələmə  almışdı.  Onun  əsərlərində  nə  manasçılara,  nə  komuza,  nə  də 
beşbarmağa  rast  gəlmək  mümkün  deyildir,  bunların  əvəzində  hər  səhifədə  qırğız 
ruhu, qırğız dünyasının paralelləri özünün büruzə verir. Bəli, çuxa vətənpərvərliyi 
ona yaddır, o, öz Vətəninə bütün qəlbi, könlü ilə bağlıdır və bu bağlılıq boğazdan 
yuxarı şit sözlərdə deyil, onun əsərlərində, onun ilham pərisində öz əksini tapır. 
 Çingiz Aytmatov həm də böyük şəxsiyyət idi, hansısa “dərzinin” müəyyən 
etdiyi  kiçik,  dar  ölçülərə  sığmırdı.  O,  bir  fərd  kimi  öz  xalqına,  böyük  türk  elinə 
mənsub  idi,  lakin  bir  insan,  həm  də  yaradıcı  şəxsiyyət  kimi  bütün  bəşəriyyətə 
məxsus  idi,  ona  görə  də  onu  hansısa  aula  və  ya  alaçığa  salıb  kiçiltmək 
yolverilməzdir və bu onun ruhuna hörmətsizlik əlaməti olardı. 
Onu  şəxsən  tanıyanlar  üçün  bu  itki  iki  qat  ağırdır,  axı  o,  nurlu  bir  insan 
idi.Yəqin  ki,  onun  vətənində,  heç  olmasa  son  illərdə  yaşadığı  Çolpan  –atada  ona 
heykəl  qoyulacaqdır.Lakin  o,  heç  minnət  götürmək  də  istəməzdi,  axı  sağlığında 
özü  özünə  möhtəşəm  qranit  abidə, qədim  Romanın böyük şairi  Horatsinin sözləri 
ilə  deyilsə,  əllə  düzəldilmiş  abidə  yaratmışdır  və  bəlkə  də  Mikelanceloya 
yaxınlaşmaq  istəyən  bu  heykəltaraş  onu  öz  füsünkar  ağlı  və  yorulmaq  bilməyən 
əlləri ilə tökmüşdür. 
 Çingiz  Aytmatovun  məşhur  əsərinin  digər  adı  “Boranlı  qatar  dayanacağı” 
adlanır və minnətdar tatarlar bu roman  əsasında film çəkməyə başlamışlar. Onlar 
müəllifi filmin çəkilməsinə öz məsləhətləri ilə kömək etmək üçün Kazan şəhərinə 
dəvət  etmişdilər.  O,  bura  gəldikədn  sonra  qəflətən  xəstləndi  və  bədbəxtlikdən  bu 
böyrək  iltihabı  ölümcül  xarakter  almaqla,  adamları  tufanlardan  qorumağa  çalışan 
bu insanın həyatına son qoydu. Raketlərin gurultusu yeri lərzəyə saldığı kimi, onun 
möhkəm  bədəni  bu  xəstəliyin  xain  həmləsinə  davam  gətirə  bilmədi  və  böyük 
ümidlərlə yaşayan bir insan boranlı dayanacağın acı taleyini yaşamalı oldu. Çingiz 
Aytmatov  adlı  nəhəng  çay  artıq  öz  axının  davam  etdirə  bilmədi  və  o,  dunya 
adlanan səhralığın qumlarında mənsəbini tapdı.