Telman xəLİlov, maya zeynalova

 

78 
 
 
Şəkil 7.2. «Katrina» qasırğasından sonra Yeni Orleanda su basması 
(VIII. 2005) 
 
 
 
Qrafik 2. 1947-1997-ci ill
ər arasında təbii fəlakətlər  
n
əticəsində tiplər üzrə yayılması 

79 
7.2. Tufan (
qasırğa, tornado) fırtına, çox şiddətli külək 
(uraqan), 
şiddətli fırtınalar 
 
Tarix 
hazırda  tropik  siklonlar  adlanan  təbii  fəlakətlər 
haqqında  çoxlu  məlumatlara  malikdir.  Bu  təbii  fəlakətlər 
əsasən tropiklərdə okean üzərində formalaşaraq, daimi ola-
raq  materikl
ərin  Şərq  sahillərinə  və  ekvator  ətrafı  rayonla-
rına çırpılaraq, çox böyük təbii fəlakətlər yaradırlar. Tropik 
silklonlar – çox 
şiddətli küləklər və şiddətli fırtınadır. Onlar 
əsasən  Sakit  okeanının  şimal  və  cənub  hissələrində  Benqal 
körf
əzi  və  Ərəbistan  dənizində,  Hind  okeanının  cənub  his-
s
əsində, Madakaskar adası sahillərində və Avstraliyanın şi-
mal-q
ərb  sahillərində  rast  gəlinir.  Adətən  tropik  silkonlara 
ad verilir.  
Tornado  (tufan, 
qasırğa, tromb, mezo-qasırğa)- çox qüv-
v
ətli  böyük  ərazi  fəth  edən  qıfvari  hava  bulududur.  Onun 
ölçül
əri üfüqi istiqamətdə 50 km-dən az, şaquli istiqamətdə 
is
ə  10  km-ə  qədər  olan,  saatda  33  m/s  və  ondan  çox  olan 
qüvv
ətli  küləkdir.  Ən  qüvvətli  küləklərin  sürəti  bəzən  300 
mil/s-
ə (480 km/saata) çatır. 
T
əbiətdə  ən  təhlükəli  və  qəflətən  yaranan  atmosfer 
hadis
əsi  tufandır  (tornado).  O  qıfşəkilli  fırlanan  buludu 
olmaqla,  qaz  buludunun  bünövr
əsindən  yerin  üstünə  qədər 
h
ər şeyi özünə çəkir. Tornado fırtınasında küləyin xarakterik 
sür
əti 65-120 km/saata çatır, bəzən isə bu sürət 320 km/saata 
çatır. Yaxınlaşan fırtınanın (tornado) xarici təzahürü, hərəkət 
ed
ən yük qatarının uğultusuna bənzəyir (şəkil 7.3, 7.4). 
Fırtınanın (tornaqdo) yaranması təbii proseslərin təsiri ilə 
izah  olunsa  da,  h
ələ  misir  faraonlarının  dövründən  torna-
doların  olması  məlum  idi.  Bu  proses  misir  piramidalarının 
zirv
əsində  yaranmaqla,  faraonun  ruhunun  göyə,  Günəş 
Allahı «Ra»-ya qovuşması kimi izah olunurdu. 

80 
 
 
Şəkil. 7.3. Tufan 
 
 
 
Şəkil 7.4. Ayova ştatı üzərindən keçən tufan (Tornado). 02.04.2008 
 

81 
Misirin q
ədim yazılarında (lövhələrdə) tornadonun qrafiklə-
rinin verilm
əsi qalsada, onun texniki yaranması izah olunmur. 
Tornadoların yaranması üçün xarakterik region, tez-tez rast 
g
əlinən  ABŞ  ərazisidir.  Hər  halda  qasırgalar  bütün  Yer 
kür
əsində rast gəlinir. ABŞ ərazisində 1961-i ildən 2004-cü ilə 
q
ədər qasırğadan (tornado) hər il 83 adam ölmüşdür. Tornado 
ən çox Meksika körfəzinin ətrafındakı Şərq ştatlarında yayılır. 
Fevral  v
ə  mart  aylarında  tornadonun  ardıcıllığı  maksimuma 
çatır.  Ayova  və  Arkanzas  ştatlarının  ərazilərində  tornadonun 
yaranma  t
əhlükəsi  ən  çox  may-iyun  ayları  hesab  olur.  ABŞ 
ərazisində  tornadonun  orta  miqdarı  il  ərzində  800  qiymət-
l
əndirilir  ki,  onların  da  50%-i  aprel-iyun  aylarının  payına 
düşür.  ABŞ-da  ərazi  cəhətcə  tornadonun  müxtəlif  dərəcədə 
paylanması möhkəm, daimi xarakterlidir: Texas ştatında – 120 
tornado/il, amma 
şimal və qərb ştatlarında – 1 tornado/il olur. 
M
əs.  Amerika  ərazisindən  yalnız  2002-ci  ilin  aprel-noyabr 
aylarında 100-dən çox tornado (qasırğa) keçmişdir ki, onlar da 
çoxlu 
dağıntılar  törətmiş  və  600-dən  çox  sığorta  verilməli 
olmuşdur. Fəlakətlər başqa ölkələri də sakit buraxmır. 
M
əsələn,  Avropa  üzərindən  keçən  qış  qasırğası  çoxsaylı 
dağıntılar törətmiş və 1 milyard dollardan çox sığorta veril-
m
əsinə səbəb olmuşdur. 
1851-ci  ild
ən  ABŞ-ın  materik  hissəsini  «Katrin» qasırğası 
z
ərbə altında qoymuşdur. Bunlardan ən dəhşətlisi 2005-ci ildə 
baş vermiş «Katrin» qasırğası olmuşdur. Qasırğa (çox şiddətli 
kül
ək)  böyk  su  basması  yaratmış  və  1836  insanın  ölümünə 
s
əbəb  olmuş, ABŞ  iqtisadiyyatına  125 milyarddan  çox  zərbə 
vurmuşdur, 300000 evi  dağıtmış, 80000 binanı  zədələmiş, 
n
əticədə  də  1.200.000  insan  öz  yurd-yuvalarından  köçürül-
müşlər. Bu fırtına dalğaları dambaları uçurmuş, Missisipi çayı 
ərazisində və Pontchartrain gölünün kənarlarını dağıtmışdır. Su 
basması əsasən Dünya okeanı səviyyəsindən aşağıda yerləşən 
Yeni 
Orleanı tam dağıtmışdır (şəkil 7.5, 7.6). 

82 
 
 
Şəkil 7.5. «Katrina» qasırğası (ABŞ) 
 
 
 
 
Şəkil 7.6. «Katrina» qasırğası (ABŞ) 
 

83 
Başqa  bir  fırtına  «Çarli» 2004-cü  ildə  ABŞ-ın  Florida 
ştatında,  Kubada  və  Yamaykada  baş  vermiş,  nəticədə  19,2 
min  insan 
ölmüş, 150 mindən  artıq  insan  telefon  rabitəsin-
d
ən məhrum olmuşlar, itgi 11 milyard dollar olmuşdur. 
Bütün 
yuxarıda  göstərilənlər  bir  daha  göstərir  ki,  XX, 
XXI 
əsrlərdə  bu  cür  təbii  fəlakətlər  insanlara  vulkan  və 
z
əlzələlərdən  çox  ziyan  vurmuş  və  hazırda  bəşəriyyətin 
qlobal ekoloji f
əlakətlərindən birinə çevrilmişdir. 
 
 
7.2. Ozon 
qatı və iqlim dəyişilmələri 
 
Ozon  t
əbəqəsi  –  Yer  kürəsini  günəşin  məhvedici  radia-
siya
sından qoruyur. Yer kürəsində olan bütün canlıları ultra-
b
ənövşəyi  şüalanmadan  qoruyan  ozon  qatının  qorunması 
dünya ölk
ələri üçün birinci dərəcəli problemlərdən sayılır. 
Beyn
əlxalq  ozon  qatının  mühafizəsinin  devizi  belədir: 
«S
əmanı qoru, özünü qoru, ozon təbəqəsini qoru». 
Yer  üz
ərində  həyat,  min  illərlə,  atmosferdəki  mühafizə 
qatı  sayəsində  qorunur.  Ozondan  ibarət  olan  bu  qat  Yeri 
Gün
əşin  zərərli  ultrabənövşəyi  şüalarından  mühafizə  edir. 
Bu  planetimizin  nadir  xüsusiyy
ətidir.  Bu  mühafizə  qatının 
dağıldığı hallarda Günəşin ultrabənövşəyi şüalanması Yerin 
s
əthindəki həyatın böyük hissəsini məhv edir.  
İqlimin  keçmişdə  dəyişkənlikləri  yaxın  onilliklərdə  və  əsr 
üçün  riyazi  model 
hazırlayarkən  nəzərə  alınır.  Amma  real 
şəraitlə müqaisədə riyazi modellər lazımınca dəqiq olmurlar, 
çünki bu halda bütün amill
əri nəzərə almaq çətindir. Belə ki, 
aliml
ər  tərəfindən  Antraktidanın  üzərində,  statosferin  üst 
hiss
əsində  günəşin  ültrabənövşəyi  şüalarının  filtrdən  keçirən 
ozon 
qatında «dəlik» aşkar edilmişdir, baxmayaraq ki, freon-
ların  ozon  qatının  tükənməsinə  təsir  modellərinin  elektron 
hesablama 
maşınları  tərəfindən  yoxlanılması  belə  «dəliyin» 
olmasını proqnozlaşdırmamışdır. Məlum olmuşdur ki, model-

84 
l
ərdə  atmosferin  yuxarı  qatlarında  üzən  və  ozon  parçalan-
masına  şərait  yaradan  çox  xırda  buz  kristalları  nəzərə  alın-
mamışdır. Riyazi modelə bu yeni fiziki amil daxil edildikdən 
sonra Antarktida üz
ərində ozon «dəliyi» müşahidə edilmişdir. 
Bel
ə  ki,  Milli  Aeronavtika  xidməti  Agentliyinin  (MAXA) 
1998-ci  ilin 
yazında  apardıqları  tədqiqatlara  əsasən,  şimal 
yarımkürəsində 1969-cu ildən 1985-cı ilə kimi ozonun miqdarı 
3% 
azalmışdır.  Tibbi  məlumatlara  əsasən  isə  ozonun  1% 
azalması hər il 6% insanın dərisinin xərçəng xəstəliyinə tutul-
masına səbəb ola bilər. Freonun bir molekulu on minlərlə ozon 
molekulunu  parçalaya  bil
ər.  Deməli  modellərin  mükəmməl-
l
əşməsi yalnız daha geniş məlumatlara əsaslanmalıdır.  
Ozon  n
ədir? Ozon  tərkibində  3 ədəd oksigen atomu  olan 
qazdır.  Günəşin  ultrabənövşəyi  şüaları  oksigen  molekullarını 
atomlara 
parçalayır ki, bunlar da sonradan digər oksigen mole-
kulları ilə birləşərək ozon əmələ gətirirlər. Ozon ilk dəfə 1893-
cu  ild
ə  K.F.Şonbeyn  tərəfindən  elektrik  boşalmalarının 
müşahidəsi zamanı kəşf edilmişdir. Yalnız 1950-ci ildən sonra 
ozonun atmosferin bir hiss
əsi olduğu aşkar olunmuşdur. Onun 
adı yunan dilindən alınmışdır və «kəskin iy» deməkdir. 
Ozon 
qatı  nədir?  Ozon  əsas  atmosferin  troposfer  və 
strotosfer 
qatlarında yerləşir. Ozon stabil qaz deyil və xüsu-
sil
ə hidrogen, azot və xlora malik təbii komponentlərə qarşı 
h
əssasdır  ki,  bunlar  da  onun  dağılmasına  gətirib  çıxarır. 
Ozon 
qatı  atmosferin  strotosfer  qatının  bir  hissəsi  olub 
ozonosfer  t
əbəqəsini yaradır və ən çox 12-30 km məsafədə 
yerl
əşir. Yerin səthi yaxınlığında (troposferdə) ozon özündə 
fotokimy
əvi his və qələvi yağışlar toplayan, getdikcə prob-
leml
ər  yaradan  çirkləndirici  maddələr  kimi  təzahür  edir. 
Lakin 11 km-d
ən 48 km-ə qədər Yer səthindən hündürlükdə 
olan  t
əhlükəsiz  strotosferdə,  aşındırıcı  iyi  olan  mavi  qaz, 
oksigenin  özü  q
ədər  həyat  üçün  gərəklidir.  Ozon  mühafizə 
qatı  əmələ  gətirir  ki,  bu  da  həddindən  çox  kövrək  olmaqla 

85 
b
ərabər, heyrətedici dərəcədə effektlidir (səmərəlidir). 
Ozonun atmosferd
ə miqdarı azdır. Belə ki, hər 10 milyon 
molekula  2  milyon  normal  oksigen  v
ə  3  ozon  molekulu 
düşür.  Əgər  bütün  ozon  qatını  yığıb  normal  təzyiq  altında 
presl
əmək mümkün olsaydı, bütün yer kürəsini örtən cəmi 3 
mm-lik qat 
yaranmış olardı. 
Xlorftorkarbohidrogenl
ər  (XFK)  ozon  qatının  yeyilməsi-
nin  ciddi  s
əbəbi  kimi  göstərilmişlər.  1985-ci  ildə  ingilis 
aliml
əri böyük bir kəşfə imza atdılar. Onlar hər yaz fəsli pla-
netin c
ənub yarımkürəsində Antarktida materikinin üzərində 
ozonun  böyük  bir  “d
əliyinin”  olmasını  aşkar  etmişlər.  Bu-
nun  da  ölçül
əri  Afrika  qitəsinin  sahəsinə  müvafiq  gəlir. 
«D
əlik»  adi  məlum  dəliklər  deyil,  ozon  qatının  çox  aşağı 
konsentrasiyası olan zonadır. Belə dəliklər artıq Avstraliya, 
Çili  v
ə  Argentinanın  cənub  rayonlarını  əhatə  etmişdir.  An-
tarktida  üz
ərindəki  atmosfer  qışda  yerdə  qalan  aləmdən, 
qütb 
burulğanı  adlanan  küləyin  təbii  dövranı  ilə  təcrid 
olunur. 
Qış  vaxtı,  soyuq  və  qaranlıq  olduqda  atmosferdə 
qütb  stratosfer  dumanlar
ı əmələ gəlir. Təsirsiz xlor, bu bu-
lud
ların səthində, gün işığının təsiri altında ozonla kimyəvi 
reaksiyaya  girm
əklə  ozon  qatını  yeyən  formaya  çevrilir. 
Bunun  n
əticəsində  hər  bahar,  günəş  cənuba  doğru,  yəni 
Antarktidaya 
doğru  qayıdarkən  ozonun  tez  dağılması  baş 
verir.  Antarktida  strotosferinin  kifay
ət  qədər  qızdığı  və 
bel
əliklə də onu qalan dünyadan təcrid edən qütb strotosfer 
buludlarını  dağıtdığı  və  küləkləri  yardığı  vaxt  «dəlik» 
yenid
ən  yox  olur.  Ozonla  zəngin  olan  hava  Antarktida 
üz
ərindəki deşiyi dartışdırır. Küləyin dövranı, aşağı konsen-
tra
siyalı  ozon  olan  havanın  şimala  doğru  yerdəyişməsinə 
s
əbəb  olaraq,  başqa  bölgələrdəki  ozon  konsentrasiyasını 
onunla 
qarışma sayəsində azaldır. Beləliklə, problem cənub 
yarımkürəsinin məntəqələrinə yayıla bilər. Ən geniş «dəlik-
l
ər» son illər müşahidə edilir. Nazilmə, xüsusilə 15 km-dən 

86 
30  km-
ə  qədərki  hündürlükdə  baş  vermişdir  ki,  burada 
ad
ətən  ozonun  konsentrasiyası  ən  yüksəkdir.  Qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  XFK-nın  ozon  qatına  təsiri,  cənub  qütbü 
ətrafında, çox soyuq təcrid olunuş hava kütləsinin yaratdığı 
nadir meteoroloji 
şəraitin yarandığı bölgədə güclənir. 
Antarktida  üz
ərində  ozon  qatının  ən  çox  tükənməsi 
sentyabr-oktyabr 
aylarında  olur:  noyabr  ayından  sonra  isə 
ozon 
qatının  qalınlığı  mütəmadi  artır.  Antarktida  üzərində 
maksimum ozon 1985-ci ild
ə qeydə alınılb. O vaxtdan onun 
miqdarı az artmışıdr.  
Şimali  Avropada  ozon  «dəliyi»  cənub  zonasına  nisbətən 
kiçikdir,  tam 
aydın  hiss  olunur  və  ozonun  qarışığının 
azalması xeyli zəif gedirdi. 1987-ci ildə BMT-nin üzvi olan 
–  23  s
ənaye ölkəsi, o cümlədən keçmiş SSRİ freon istehsa-
lını azaltmaq (feronlarla refrijiratorlar, kondisionerlər, soyu-
ducular v
ə aerozol balonları doldurulur), onun tərkibini xlor 
olmayan maddd
ələrlə əvəz etmək razılaşdırılmışdır. 
N
əzəriyyələrdən  birinə  əsasən,  karbonun  artdığı  sürətlə-
n
ən  fotosintez  prosesində  bitkilər  və  planktonlar  tərəfindən 
m
ənimsənilir ki, bunun nəticəsində xeyli CO
2
 
toplanmasına 
s
əbəb  olur.  Əgər  bu  belədirsə,  onda  meşələrin  karbon 
qazının  qarşısının  alınmasındakı  rolu  aydın  olar  və  meşə 
qırılması, məhv edilməsi çox böyük təhlükə kəsb edir. ABŞ-
ın  Okric  milli  laboratoriyasında  Q.Merlandın  hesablanma-
sına  əsasən,  hər  il  qazıntı  yanacaqlarının  yandırılması 
n
əticəsində  atmosferə  atılan  5  milyard  ton  CO
2
-nun 
udulması  üçün  Avstraliyanın  ərazisinə  bərabər  sahədə  me-
şələrin salınmasını tələb edir.  
Ozonun ölçülm
əsi. Ozon qatının miqdarını Dobson vahi-
di  il
ə  ölçürlər.  Oturacağanın  sahəsi  1  sm
2
  olan  vertikal 
sütunda normal t
əzyiq və temperaturda olan ozonun miqdarı 
300 Dobson vahidin
ə bərabərdir. Yer kürəsində ozonun orta 
miqdarı  təxminən  300  Dobson  vahididir.  Müxtəlif  coğrafi 

87 
sah
ələrdə onun qiyməti 230-500 arasında dəyişir. 
Ozon  t
əbəqəsinin müşahidəsi ilə müntəzəm olaraq ABŞ-
ın  Milli  Aeronavtika  və  Kosmos  Akademiyası  –  NASA, 
WHO,  Kanada,  Böyük  Britaniya,  Yeni 
Zellandiyanın  və  s. 
ölk
ələrin çoxsaylı təşkilatları məşğul olurlar. Antarktida üzə-
rind
ə  1979-cu  ildən  2000-ci  ilə  qədər  bu  ozon  «dəliyinin» 
sah
əsinin dəyişməsi qrafiki Yeni Zellandiyanın Milli Su və 
Atmosferin  T
ədqiqi  İnstitutunun  nəticələri  əsasında  veril-
mişdir.  Şimal  yarımkürəsi  üzərində  də  ozon  qatının  müşa-
hid
ə edilən nazilməsi bəzi meteoroloji amillər sayəsində ge-
niş «deşiklərin» olmasına baxmayaraq, Antarktida bölgəsin-
d
ən az narahatlıq doğurmur. Avropanın bir neçə şimal ölkə-
l
əri,  Rusiyanın  şimal  bölgələri  artıq  ozonun  az  olduğu  sa-
h
ələrə aiddir. Bunu ABŞ-ın Florida Universitetinin araşdır-
ma
ları daha aydın göstərir. 
Ozon 
qatının  azalması  respublikamızda  normaya  uyğun-
dur.  Antarktida,  Arktika,  ekvatorla  Qrinviç  x
ətlərinin kəsiş-
m
əsində 1-18 sentyabr 2000-ci il müddətində ozonun miqda-
rının dəyişməsi ABŞ-ın Milli Aeronavtika və Kosmos Aka-
demiyasının (NASA) aldığı nəticələrdə əyani görünür. 
Ozon 
qatının dağılmasında iştirak edən amillər – səsdən 
sür
ətli təyyarələrdən havaya atılan qazlar, freonlar, gübrələr, 
vulkan  püskürm
ələri  və  s. 1928-ci  ildə  «General  Motors» 
şirkətinin  amerikalı  kimyaçısı  Tomas  Midqli  freonları  icad 
etmişdir. Freonlar hallogena-ilkanlarder və ya xlor flüorkar-
bohidrogen birl
əşmələridir. Freonların 40-dan çox növü var. 
R
əngsiz, iysiz, qaz və ya maye şəklində olur. Freon yüksək 
temperaturda  z
əhərli  maddəyə  fosgenə  (COCl
2
)  çevrilir. 
Fosgen  dünya  müharib
əsində  kimyəvi  silah  kimi  istifadə 
edilmişdir. 
Ozon 
qatı az olan ərazilərdəki bütün ekosistemlərdə mən-
fiy
ə  doğru  dəyişmə,  bitkilərin  boy  artımının,  məhsuldarlı-
ğının, qida dəyərlərinin aşağı enməsi gözlənilir. 

88 
VIII 
FƏSİL 
QLOBAL 
SƏHRALAŞMA PROBLEMLƏRİ 
 
8.1. S
əhralaşma prosesi 
 
Müasir  dövrün 
ən  qlobal  beynəlxalq  ekoloji  problemlə-
rind
ən  biri  fəlakətli  quraqlıqların  çoxalması  və  bunun 
n
əticəsində ərzaq və yem bitkilərinin məhsuldarılığının kəs-
kin 
azalması ilə nəticələnən yer səthinin səhralaşma mərhə-
l
əsinə keçməsidir. Bununla əlaqədar əsaslandırılmış təhlükə 
yaranır: gələcəkdə insanları nə gözləyir? Belə ki, Yer kürəsi 
bizim Gün
əş sistemində içməli və minerallaşmış su ehtiyat-
larına malik yeganə planetdir. 
Yerin  tarixind
ə  susuz  səhraların  ərazisinin  sürətlə  azal-
ması  dövrləri  olmuşdur.  Həmçinin,  quraqlıq  arid  ərazilərin 
genişləndiyi dövrlər də olmuşdur. 
S
əhralaşma dedikdə daha geniş mənada yerin bioloji po-
tensia
lının azalması və ya məhv edilməsi, antropogen fəaliy-
y
ət  və  iqlim  dəyişməsi  nəticəsində  yer  üstü  ekosistemlərin 
tük
ənməsi nəzərdə tutulur. BMT ekspertləri səhralaşma pro-
sesl
ərini  və  onun  yayılmasının  ekoloji  situasiyalarının  pis-
l
əşməsi kimi qiymətləndirir, qeyd edirlər ki bu proses nəticə-
sind
ə  quraq,  yarımquraq  ərazilərin  məhsuldarlığı  səhra 
s
əviyyəsinə kimi enir. Bu proses əsasən tədriclə gedir. 
Aridl
əşmə  prosesi  səhralaşmanın  ilkin  mərhələlərindən 
biridir. 
S
əhralaşma qlobal miqyasda təzahür edən ekoloji proses 
olub, mü
əyyən dövrlər ərzində landşaftın o, cümlədən torpaq 
örtüyünün  bioloji  m
əhsuldarlığının azalması  ilə nəticələnən 
prosesdir.  Bu  proses  Yer  kür
əsinin arid, subarid və qismən 
d
ə  subhumid  ekosistemlərinin,  həmçinin  torpaq  örtüyünün 
sür
ətli  deqradasiyasına  səbəb  olur.  Q.S.Məmmədova  və 

89 
M.P.Balayev
ə  görə  Azərbaycanda  aridləşmə,  səhralaşma 
aqroekoloji 
balansın  pozulması,  bioloji  müxtəlifliyin  itiril-
m
əsi  torpaqların  deqradasiyaya  uğraması,  dağlıq  ərazilərdə 
ekosisteml
ərin  şiddətli  eroziyası  prosesində  özünü  göstərir 
(c
ədvəl 8.1). 
 
C
ədvəl 8.1. 
Yer kür
əsində səhralaşma – deqradasiyaya  
m
əruz qalmış torpaq sahələri 
(s
əhralaşma konsepsiyasının məlumatı. T.Mayko, 1992) 
 
№ 
Torpaq sah
ələri 
Milyon 
hektarla 
Quraq 
torpaqların 
ç
əminə görə, %-lə 
1 
Deqradasiya olan 
suvarılan 
torpaqlar 
43 
0,8 
2 
Deqradasiya olan d
əmiyə 
torpaqlar  
216 
4,1 
3 
Deqradasiya 
olmuş otlaqlar 
757 
14,6 
4 
İnsanların təsərrüfat 
f
əaliyyətilə deqradasiya 
olunmuş 
1016 
19,5 
5 
Bitki örtüyü deqradasiya 
olmuş torpaqlar 
2576 
50,0 
6 
Tam deqradasiya 
olmuş 
quraq torpaqlar 
3592 
69,5 
7 
Deqradasiyalaşmış torpaqlar 
1580 
30,5 
8 
Ekstra quraq torpaqlar 
9172 
100,0 
 
Cədvəl 8.1-də Yer kürəsində deqredasiyaya uğramış torpaqların 
(T.Maykonun, 1992-
ci  il  məlumatlarına  əsasən)  sahələri  verilir. 
Deqredasiyaya uğramış torpaq sahələri milyon hektarlar, həmçinin 
quraq torpaqların cəminə görə %-lə verilir. Cədvəldən göründüyü 
kimi  deqredasiyaya  uğramış  suvarılan  torpaqların  43  min.  ha 
olma
sı, dəmyə torpaqlarının isə 216 mln. ha olması göstərilir. 
 
 

90 
Son  40-45  ild
ə xüsusi ilə də 1980-2010-cu illərdə plane-
timizin  bir 
sıra və semi arid vilayətlərində aridləşmə prose-
sinin  xeyli  gücl
ənməsi nəticəsində səhra və yarımsəhraların 
sah
əsinin genişlənməsi müşahidə edilir ki, bu da həmin əra-
zil
ərin  bioloji  məhsuldarlığının  azalmasına  və  ya  tamamilə 
m
əhv  olmasına  səbəb  olur.  Elmi  ədəbiyyatlarda  bu  prosesi 
s
əhralaşma adlandırırlar. İlk dəfə səhrlaşama problemi dün-
ya  ictimaiyy
ətini  1968-1973-cü  illərdə  Böyük  səhrada  baş 
ver
ən faciəli hadisələrdən sonra cəlb etməyə başlamışdır.  
M
əlumdur ki, Azərbaycan Respublikası dünyanın az tor-
paq 
ehtiyatlarına malik olan dövlətlərdəndir və burada əha-
linin  orta 
sıxlığı  (92  nəfər)  ümumi  dünya  göstəricilərindən 
(43  n
əfər)  yüksəkdir.  Ölkənin  mövcud  ərazilərinin  48%-i 
k
ənd təsərrüfatı istehsalına cəlb edilmişdir. Bu göstərici əha-
lisi 
sıx olan ölkələrdə, o cümlədən, yüksək iqtisadi inkişafa 
malik  olan  Q
ərbi Avropada 50%-dən artıqdır. Ona görə də 
Az
ərbaycan  Respublikası  kimi  ölkələrdə  səhralaşma  –  tor-
paqların  deqradasiyasının  qarşısının  alınması  çox  ciddi  ak-
tual ekoloji probleml
ərdəndir. Səhralaşma – torpaqların deq-
radasiyasına  qarşı  mübarizə  tədbirləri  hazırlamaq  üçün  ilk 
növb
ədə həmin ərazilərin təhlükəsizlik cəhətdən qiymətlən-
dirilm
əsi və xəritələşdirilməsi vacibdir.  
Üçüncü  dövrün  sonundan  Yer  üz
ərində  buzlaşma  ilə 
növb
ələşərək  mütəmadi  olaraq  iqlim  zonallığı  seçilirdi  və 
buzlaşmanın  xeyli  azalmasından  sonrakı  10-20  min  illikdə 
arid zonalar v
ə geniş səhralar formalaşmışlar. Hazırda şimal 
v
ə  cənub  yarımkurələrindən  arid  zonalar  Yer  kürəsinin 
ekvatorunun  h
ər  iki  tərəfindən  rütubətli  –  meşələr  zonasını 
əhatə edir. Yer kürəsində arid zonaların sərhədləri və eni çox 
d
əyişkəndir,  əyri-üyrüdür,  amma  ümumiyyətlə  50
0
-20
0
  – 
şimal və cənub enliklərinin çərçivəsindən çıxmayaraq Afri-
kada, C
ənubi Amerikada, Cənubi Hindistanda və Avstraliya-

91 
nın şimalında ekvatora yaxınlaşır. 
XXI 
əsrin  başlanğıcında  dünyada  bir  gün  ərzində  səh-
ralaşma  və  şorlaşma  nəticəsində  10  minlərlə  hektar  torpaq 
sah
əsi öz münbitliyini və təsərrüfat əhəmiyyətini itirir, 28 min 
hektar, son m
əlumatlara görə isə 50 min hektar (yeni salınan 
meşə  sahələrindən  10  dəfə  çox)  dünyanın  ən  qiymətli  təbii 
sisteml
ərindən  biri  sayılan  və  planetimizin  «ağ  ciyəri» 
ad
landırılan  tropik  meşə  sahəsi  məhv  olur, 40 mindən  artıq 
uşaq  ölür.  Təkcə  bizim  respublikamızda  rəsmi  məlumatlara 
əsasən 40,8% torpaq külək və su eroziyasına məruz qalıb və 
k
ənd təsərrüfatı üçün yararsız hala düşüb. 
S
əhralaşma  eyni  zamanda  sosial-iqtisadi  və  təbii  proses 
olmaqla  t
əqribən  3,6  mlrd.  hektar  torpaq  sahəsini  təhlükə 
altında  saxlamaqla, 700 mln.-dan  çox  insanın  yaşadığı 
əraziləri  əhatə  edir.  Bu  Avropanın  ərazisindən  üç  dəfə 
çoxdur  v
ə  ya  Yer  kürəsi  sahəsinin  dörddə  biri  qədərdir. 
Daha t
əhlükəli vəziyyət Afrikanın sahel zonasında (Seneqal, 
Nigeriya,  Burkino  Foso,  Mali  v
ə  b.)  keçici  bioiqlim  zona-
sında (400 km-ə qədər enində), şimalda Saxara və cənubda 
Savannalar 
arasında yaranmışdır. Səhralaşma prosesi dünya-
nın 1 mlrd.-dan çox əhalisi olan 110 ölkəsini əhatə etmişdir. 
S
əhralaşma  Afrikada  xüsusilə  böyük  ərazilər  tutur.  Məs. 
Böyük  S
əhranın ərazisi hal-hazırda cənuba doğru 1 km/ildə 
sür
ətlə artır. Dünyada səhraların ümumi artımı 50 min km
2
/il 
t
əşkil  edir.  Məs. 1968-1973-cü  illərdə  baş  vermiş  quraqlıq 
Böyük S
əhra ilə Seneqal və Yuxarı Nigerin çay hövzələrini 
əhatə etmiş, 250 min nəfərdən çox insan və ey heyvanlarının 
70%-i suyun 
çatışmazlığı nəticəsində məhv olmuşdur.  
Saheld
ə kritik vəziyyətin yaranması əsasən iki amilin təsi-
ril
ə  baş  verir:  1)  sürətlə  artan  əhalinin  ərzaq  məhsulları  ilə 
t
əmin etmək məqsədilə insanın təbii ekosistemlərə təsirinin 
artması  və  s. 2) meteoroloji  dəyişikliklərin  (uzun  müddətli 

92 
quraqlıq) olması ilə. Mal-qaranın ardıcıl otarılması otlaqlar-
da 
artıq təzyiqin olmasına səbəb our. Səhralaşmaya həm də 
ot örtüyünün kütl
əvi yandırılması, xüsusilə yağış dövründən 
sonra, intensiv 
şumlanma, qrunt suyunun səviyyəsinin aşağı 
düşməsi və s. şərait yaradır. 
M
əhv  edilmiş  bitki  örtüyü  və  torpağın  çox  xırdalanması 
torpa
ğın  üst  qatının  intensiv  sovrulmasına  (defliyasiya)  şə-
rait 
yaradır. 
BMT-nin m
əlumatlarına görə, hər il dünya meşələrinin 25 
milyon hektar sah
əsi qırılıb məhv edilir.  
Meşələrin qırılması biosferin davamlılığının və atmosfer-
d
ə  oksigenin  azalmasına,  quraqlığın,  torpaq  eroziyasının, 
defliyasiya
sının və sürüşmələrin əmələ gəlməsinə, səhralaş-
manın  sürətlənməsinə,  su  daşqınlarına,  güclü  selə,  qasırqa-
lara, 
torpağın və suyun eroziyasına, iqlimin və relyefin kəs-
kin d
əyişilməsinə və s. səbəb olur. 
Müasir x
əritə materiallarına əsasən mütləq səhralar quru-
nun 8-10%-ni t
əşkil edirlər. 
Bu  v
ə  ya  digər  dərəcədə  səhralaşmaya  məruz  qalmış 
ümumi 
ərazi isə (mütləq səhralarla birlikdə) materiklərin 36-
40%-ni  t
əşkil edir. 70-75 ölkədə quraqlaşma  hadisələri rast 
g
əlinir.  Səhra  və  səhra  çöl  ərazilərin  50%-ni  hərəkət  edən 
dyun  v
ə  barxanlardan  ibarət  qumlu  səhralıq  təşkil  edir. 
Planetin kontinentl
ərində səhra və səhralaşan ərazilər qeyri-
b
ərabər paylanmışlar. 
Avstraliyada yer s
əthinin ≈ 80%-i 
Afrikada yer s
əthinin ≈ 50%-i 
Asiyada yer s
əthinin ≈ 45%-i 
C
ənubi və Şimali Amerika və Avropada ≈ 20-30%-i. 
Aridl
əşmə  və  səhralaşma  probleminin  kəskinləşməsinə 
s
əbəb həm də 30-40 yoxsul və ekoloji cəhətdən zəif inkişaf 
etmiş ölkələrin səhra,  quru savanna, quraq çöl və  yarımçöl 

93 
ərazilərində yerləşməsidir. Yer kürəsində iqlimdən asılı olan 
s
əhralar  30%  ərazi  tuturlar.  YUNEP  təşkilatının  məlumat-
larına  əsasən  səhralaşmaya  məruz  qalmış  ərazilərin  ümumi 
h
əcmi 40%-ə yaxındır (cəd. 8.2). 
 
C
ədvəl 8.2.