Telman xəLİlov, maya zeynalova

Yer kür
əsindəki səhralar 
 
S
əhralar 
Avstraliya v
ə 
Yeni Zelandiya 
Böyük  Qum  s
əhrası,  Böyük  Viktoriya  səhrası, 
Gibson s
əhrası, Kiçik Qum səhrası, Simpson səhrası, 
Stşeleski səhrası, Ranqipo, Tanami, Tirari 
Asiya 
Aralqum, 
Arısqum, Böyük və Kiçik porsuq, Bestas, 
Betpak-Dala, 
Qobi 
(
Alaşan,  Qaşun  Qobisi, 
Cunqariya, Zaaltay Qobisi, Monqol Qobisi, Xami) 
Mirz
əçöl,  Jalqum,  Jamanqum,  Qaraqum  (Alma-ata 
dair
əsində  səhra),  Qaraqum, (Zaunquz,  Qalaqumu, 
C
ənub-qərbi Qaraqum, Mərkəzi Qaraqum) 
Qızılqum, Lyuqqum, Moyınqum, Muyunqum, Ordos 
Aral  Qaraqumu,  Saryesik-
Atıray,  Sundukli,  Təklə-
M
əkan, Tar (Çolistan), Tauqum, Txal, Üstyurd 
Afrika 
Kalxari, Namib, Saxara (
Ərəbistan səhrası, Ağ səhra, 
Böyük 
Şərqi Erq, Böyük Qərbi Erq, Liviya səhrası, 
Nubiya s
əhrası, Tabezruft, Tenere), Çalbi 
Yaxın Şərq 
Arava, 
Ərəbistan yarımadası (Vaxiba, Böyük Nefud, 
D
əhnə,  Cafura,  Nefud-Dahi,  Rub-əl-Xali,  Tixama, 
Əl-Xasa),  
Avropa 
Aqriate,  Akkona, 
Aleşkofqumları,  Bardenas-Reales, 
Pisçinas, Tabernas 
Şimali Amerika 
Alvorda,  Moxave  (Ölüm  vadisi), 
Aşağı  Kaliforniya 
s
əhrası, Ovayxi, Sonora (Altar, Kolorado, Leçugilla, 
Yuma, Yuxa) 
C
ənubi Amerika  Atakama (Tamaruqal), Seçura, Pataqonya səhrası 
Qütb
ətrafı 
bölg
ələr 
Antarktik s
əhra, Arktik səhra 
 

94 
Ərazilərin  10%  səhralaşması  insanın  fəaliyyəti  ilə  əla-
q
ədardır ki, bu da ağır ekoloji səhvlərlə əlaqədardır.  
S
əhraların  problemi  və  bu  ərazilərin  torpaqlarının  mü-
q
əddəratı daim alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. 
1950-60-
cı  illərdə  YUNESKO  tərəfindən  ilk  qlobal, 
ümumil
əşdirilmiş tədqiqatlar aparılmışdır. 
S
əhralaşma  problemləri  hərəkət  edən  qumlar  və  onunla 
mübariz
ə  yolları  barədə,  səhra  torpaqlarında,  şorlaşma  ilə 
mübariz
ə  səhra  və  çöl  landşaftlarının  meliorasiyası  və  s. 
probleml
ərlə əlaqədar keçmiş SSRİ EA İnstitutları, KTEA-sı, 
Türkm
ənistan,  Qazaxstan,  Özbəkistan,  Tacikistan  EA-ın  da 
böyük 
işlər  aparılmışdır.  Dünyanın  quru  səhra  və  çölləri 
k
əskin  su  çatışmazlığı,  buxarlanma,  su  balansı  və  intensiv 
quru 
qalıq və ya müasir aktiv şorlaşma ilə səciyyələnirlər; ona 
gör
ə  də  Yer  üzərində  yaranan  və  uzun  müddət  fəaliyyətini 
davam  etdir
ən  (mövcud  olan)  səhralar  çöküntü  süxurlarında 
intensiv xeyli duz 
toplanması ilə müşahidə olunur. 
Ən çox geokimyəvi forma ilə səciyyələnən səhralaşma – 
qurumuş  göllərdə,  bataqlıqlarda,  deltalarda,  suda  asan  həll 
olan  duzlardan  ibar
ət  toplanmalar  olan  çay  terraslarında 
(Çili,  Saxara)  v
ə  yaxud  silisiumlu  (qumlu),  gipsli,  əhəngli 
monolit  qatlardan  (Afrika,  M
ərkəzi  Asiya,  Çili)  ibarət 
ərazilərdə baş verir. Həm də çox təəccüblüsü budur ki, Yerin 
tarixind
ə  dördüncü  dövrdə  10-15  min  illik  intervallarla 
t
əkrar olunan çoxsaylı buzlaşmalar dövründə bu proses geniş 
yayılmışdır. 
Axırıncı  buzlaşma  12-15  min  il  bundan  qabaq  başa  çat-
mışdır ki, bu vaxtdan sonra əsas buz qatı (2-4 km qalınlıqda) 
ərimiş və yalnız Arktika və Antarktidada qalmışdır. 
Buz  t
əbəqəsinin  yox  olması  düzənlik,  ovalıqlarda,  dağ-

95 
ətəyi  ərazilərdə  çəmən,  bataqlıq-çəmən,  bataqlıq  və  hidro-
morf  m
ənşəli  göl  landşaftlarının  yaranması  ilə  müşahidə 
olunur. 
Ümumi  iqlim 
quraqlaşmasının  hiss  olunması  Afrikanın 
bir  çox  göll
ərinin  (Rifta,  Şelba,  Çad),  Cənubi  və  Şimali 
Ame
rikanın  bir  çox  göllərinin  (Atakama,  Qərbin  Böyük 
hövz
əsi)  Asiyada  (Aral  gölü,  Çanı,  Balxaş  gölləri)  bu 
göll
ərin xeyli kiçilməsi və qurumasında aydın görünür. 8-10 
min  il  bundan 
əvvəl  Saxara  səhrası  tropik  bitkilərlə  zəngin 
olan 
yaxşı rütubətlənən ölkə olmuşdur. Bu hadisələrin ümumi 
istiqam
ətinin  aridləşməyə  doğru  dəyişməsi  rütubətlənmənin 
v
ə soyumanın müvəqqəti prosesin artması (2-3) və azalmasını 
pozmuşdur.  Buna  yavaş-yavaş  gedən  aridləşmə  və  yerin 
s
əhralaşmasına  insanların  sürətli  və  dağıdıcı  təsərrüfat 
f
əaliyyətindəki nöqsanlar da səbəb olmuşdur. Daş dövründən 
başlayaraq, indiyə qədər insanlar yer üzərindəki meşə örtüyü 
v
ə kolluqların (yanacaq, tikinti materialları, ərazi və otlaqlar, 
yollar,  dayanacaqlar, 
yaşayış  məntəqələri  və  s.) 40-60%-ə 
q
ədərini məhv etmişlər. Ot örtüklü otlaqlar sistematik olaraq 
yandırılmış  və  çoxlu  mal-qara  ilə  yüklənmişlər.  Əkinçilik 
m
əqsədilə yamac torpaqları və qumsal sahələr şumlanmışdır. 
Torpaqlar humusu, strukturunu 
itirmiş, eroziyaya və dağıdıcı 
tozlu dumanlara m
əruz qalmışdır. 
Böyük  sür
ətlə  əhali  üçün  əkinçilik  və  sənaye  tərəfindən 
içm
əli  sular  çıxarılması  və  istifadə  olunması  nəticəsində 
yeraltı sular yerin dərin qatlarına getmişlər. Əvəzində böyük 
ərazilərdə qumlar; barxan və dyunlar, əkinlər, yol və yaşayış 
m
əntəqəlrinə doğru irəliləmişlər. 
Qur
aqlığın  artması  nəticəsində  onların  nəticəsi  neqativ 
olub. 
Quraqlıq hətta Nigeriyada, Avropada, Şimali və Cənu-

96 
bi  Amerikada  (Braziliya,  Argentina)  Balkan 
yarımadasının 
qaratorpaq  çöll
ərində,  Macarıstan  və  keçmiş  SSRİ-də  hiss 
olunur. Son yüz ild
ə quraqlığın sayı müxtəlif kontinentlərdə 
40-a 
çatmışdır.  
Quraqlıq  dünyada  sosial  partlayış  yaradır,  aclıq  və  doy-
mamağı  kəskinləşdirir.  Uzunmüddətli  dəhşətli  quraqlıqlar 
Afrikanın Həbəşistandan, Sudan, Sahelə və  Seneqala qədər 
sah
əsini əhatə edir. Ona görə də son onilliklərdə səhralaşma 
probleml
əri  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatının  Ümumdünya 
problemin
ə çevrilmişdir. 
S
əhra  landşaftlarının  səciyyəsini  başa  düşmək  üçün  ora 
düşən  atmosfer  çöküntüləri  ilə  rütubətin  il  boyu  potensial 
buxarlan
masını müqaisə etmək lazımdır. 
Saxara  v
ə  Atakama  (Çili)  tipli  mütləq  səhralarda  il 
ərzində 10-30-50 mm atmosfer çöküntüləri düşür. Ayrı-ayrı 
zamanlarda  bu 
ərazilərdə bəzən bir neçə il dalbadal yağıntı 
düşmür. Bu ərazilərdə il ərzində potensial buxarlanma 2500-
3000-4000 mm t
əşkil edir. 
M
ərkəzi və Kiçik Asiyada, Ərəbistanda atmosfer çökün-
tül
ərinin illik miqdarı 75-100-125 mm, potensial buxarlanma 
is
ə ondan dəfələrlə çox 2000-2500-nin təşkil edir. 
C
ənub-Şərqi  Avropanın,  cənub-qərbi  Hindistanın  və  Pa-
kista
nın  yarımsəhralarında  və səhra-çöl  zonalarında,  Şimali 
Afrikanın,  Mərkəzi  Avstraliyanın  savannalarında  atmosfer 
çöküntül
əri  100-250  mm  arasında  tərəddüd  edirsə,  illik 
buxarlanma xeyli yüks
ək olaraq 750-1500 mm təşkil edir. 
Asiyanın, Avropanın, Afrika və Amerikanın arid vilayət-
l
ərinin  heyvandarları  və  əkinçiləri  əsrlərlə,  minilliklərlə  bu 
ərazilərdə  yaşamaq  və  iqtisadi  inkişaf  uğrunda  mübarizə 
üsulları yolları tapmışlar.  

97 
Arid  vilay
ətlərin  insanları  əsrlərlə  ovçuluq,  köçəri  dövri 
mal
darlıqla məşğul olaraq yaşamışlar. Lakin ovçular, köçəri-
maldarlar  eyni  zamanda 
otlaqları,  kol-kosu,  tuqay  və  alçaq 
meşələri yandırır, heyvanların sayını çoxaldır və torpağın çim 
qatını  dağıdaraq  quruların  təbii  səhralaşma  proseslərini 
qüvv
ətləndirir  və  həm  də  sürətləndirirlər.  Xüsusilə  son  50-
100  ild
ə  insanların  fəaliyyəti  nəticəsində,  yəni  onların  kom-
mersiya 
marağı,  gəlir  dalınca  qaçmaları,  bununla  əlaqədar 
olaraq 
heyvanların sayının çoxaldılması, təbii bitki örtüyünün 
m
əhv  edilməsi,  şumluqların  eroziyaya  məruz  qalmış  ərazi-
l
ərin  genişlənməsi  nəticəsində  antropogen  səhralaşma  xeyli 
sür
ətlənmişdir.  Bunun  nəticəsində  son  onilliklərdə  Argenti-
nanın, Braziliyanın və Cənubi Amerikanın başqa ölkələrinin 
torpaqları  səhralaşmaya  uğramışlar.  Keçmiş  SSRİ-də  bu 
Qazaxstan, 
Kalmıkiya və Türkmənistana aid edilməlidir. 
İqlimşünaslar  təsdiq  edirlər  ki,  Yer  kürəsinin  tropik 
zonası genişlənir. Belə bir fikir süni peyklərdən tədqiqatlar 
n
əticəsində  alınmış  məlumatlara  əsasən  verilir.  Atmosferin 
aşağı qatlarında temperaturun ölçülməsi 1979-cu ildən 2005-
ci ilin 
sonlarına qədər aparılmışdır. (New Scientist məlumat 
verir).  
1994-cü  il  17  iyun  tarixind
ə  Parisdə  səhralaşmaya  qarşı 
mübariz
ə  konvensiyası  qəbul  olunmuş  və  1996-cı  ildə 
qüvv
əyə minmişdir. Azərbaycan Respublikası Konsepsiyanı 
1998-cu ild
ə imzalanmış, Respublika Prezidentinin 24 aprel 
1998-ci il tarixli f
ərmanı ilə qüvvəyə minmişdir. 
S
əhralaşmanın  səbəbləri  və  əsas  amilləri  müxtəlifdir 
(
şəkil 8.2) 
 

98 
S
əhralaşmanın səbəbləri və əsas amilləri 
 
 
 
Şəkil 8.2. Səhralaşmanın əsas amilləri və səbəbləri 
 
Ad
ətən səhralaşma bir neçə amilin birgə fəaliyyəti ilə baş 
ver
ərək ekoloji durumu xeyli pisləşdirir. 
S
əhralaşmaya  məruz  qalmış  ərazilərdə  torpağın  fiziki 
xass
ələri pisləşir,  bitki  örtüyü  məhv  olur,  qrunt  suları 
şorlaşır,  bioloji  məhsuldarlıq  kəskin  azalır  və  bununla da 
ekosisteminin b
ərpa imkanları azalır. Bu proses əsasən arid 
rayonlarda t
əbii, əksərən də antropogen amillərin (meşələrin 

99 
m
əhvi, otlaqların bacarıqsız istifadəsi, torpaqları suvararkən 
su ehtiyatlarından səmərəsiz istifadə və b.) təsirilə baş verir. 
S
əhralaşmanın nəticələri ekoloji və iqtisadi cəhətdən çox 
t
əsirlidir və demək olar ki, həmişə mənfi xarakter daşıyır. O, 
inkişafa böyük maneədir və buna görə də 1995-ci ildə BMT 
s
əhralaşma  və  quraqlıqla  əlaqədar  Ümumdünya  günü  elan 
etmişdir  və  sonradan  2006-cı  ili  beynəlxalq  səhra  və 
s
əhralaşma ili elan etmişdir. 1990-cı ildən səhranın öldürücü 
n
əfəsi  6  mln.  hektara  yaxın  məhsuldar  qatı  dağıtmışdır. 
S
əhralaşma  ilə  əlaqədar  maddi  ziyan  hər  il  42  mlrd.  dollar 
t
əşkil edir. 
 
8.1.1. S
əhralaşma göstəriciləri 
 
Səhralaşma göstəriciləri – səhralaşma prosesinin xüsusiy-
yətini  və  dəyişməsini  göstərən  vəziyyətlərin  mövcudluğu, 
kəmiyyəti  və  ya  dəyişməsinin  statistik  məlumatları  və  ya 
hadisələridir. Səhralaşma proseslərinin göstəricilərini bu ka-
teqoriyalar 
üzrə ayırmaq olar: monitorinq səviyyəsi və müx-
təlif  göstəricilərə  görə  dəyişmə  növü  üzrə  (şəkil  8.3; 8.4, 
8.5). 
 
Şəkil 8.3 
Planetin Biosferind
ə qlobal dəyişilmələrin xülasəsi 
 
Biosferin 
komponenti 
D
əyişilmənin istiqamətləri 
1 
2 
Atmosfer 
Yad aerozollarla, antropogen tozlarla, küll
ərlə, hislə, 
qazlarla (CO
2
, CO, CH
4
, H
2
S, SO
2
, N, O) çirkl
ənmə. 
Ozon 
ekranının dağılması ehtimalı, turşu çöküntüləri 
(H
2
SO
4
, NHO
3
), istixana effekti, rütub
ətin artması və 
atmosfer çöküntül
ərinin qütblərə doğru aparılması. 
Oksigen 
çatışmaması təhlükəsi 

100 
1 
2 
Saf sular 
Saf qrunt 
suları tükənir; dərin qatlara keçirlər (çoxlu 
istifad
ə nəticəsində; çayların suyu şorlaşır, antropogen 
m
əhsullarla çirklənir). Çöllərin və çayların saf yararlı 
suları çirklənmə, şorlaşma nəticəsində və aqrar sənaye 
v
ə şəhərlərin tələbatı nəticəsində tükənir. 
Okean v
ə 
buzlaqlar 
Antraktikada, Arktikada, yüks
ək dağlarda buzların əri-
m
əsi hesabına Dünya okeanının səviyyəsinin qalxması 
t
əhlükəsi  var.  Sahil  zonalarının,  körfəzlərin,  çayların 
töküldüyü  delta 
zonalarında  çirklənmə.  Yosunların  və 
manqr bitkil
ərinin məhv olması. Balıq ovunun və dəniz 
canlılarının ümumiyyətlə kasıblaşması 
Meşə və kol 
örtüyü 
Quruda 
meşə  və  meşə-kol  örtüyünün  40-50%-i  itiril-
mişdir. Hər il tropik meşələrin sahəsi 11 mln. ha azalır, 
31  mln.  ha 
meşə  atmosferdəki  zəhərli  maddəllərlə 
(
Şimal  yarımkürəsində)  zədələnmişdir.  Dağ  landşaft-
larındakı meşələrin intensiv dağılması 
Düz
ənliyin 
v
ə dağ 
ç
əmənlərinin ot 
bitkil
əri 
Düz
ən və dağların ərazisindəki ot florasının 35-40% 
dağılmış  və  ya  xeyli  zəifləmişdir (10-11%  -  şum, 30-
35% otlaq sah
ələri, o cümlədən hərəkət edən qumlar) 
Dağ və 
düz
ənliklərin 
torpaq örtüyü 
Dem
ək  olar  ki,  hər  yerdə  torpağın  və  onun  münbitli-
yinin tük
ənməsi üstünlük təşkil edir. Biosferin yaşayış 
m
əntəqələri, yollar, anbarlar və s. altında 2 mlrd. ha-ya 
q
ədər  torpaq  mənimsənilmiş;  hər  il  şum  və  otlaqlar 
altındakı  torpaqlarnın  40-60%  eroziyaya  və  deflya-
siyaya 
uğrayır.  
Dünyanın suvarılan torpaqlarının 40%-ə qədəri şorlaş-
maya m
əruz qalmışdır. Torpaqlarda hər yerdə bioenerji 
ehtiyatlarının  azalması  (humusun  azalması),  həmçinin 
torpaq 
faunasının  və  mikroorqanizmlərin  ölməsi  (tor-
pağın sterilizə olunması) baş verir. Toksik biosidlər və 
kübr
ələrin  artığının  toplanması  baş  verir.  Quruda  tor-
pağın duzlaşması (turşu yağışları, qurutma, sulfidlərin 
oksidl
əşməsi) xeyli ərazidə baş verir. 
Canlı 
orqanizml
ər; 
planetin 
canlı 
Biosfer  üçün  qiym
ətli  olan  müxtəlif  orqanizməlrin 
növl
əri (xüsusilə avtotroflar) itirilmişdir. Bir çox bitki 
növl
əri, canlı, həşəratlar məhv olmuş, planetin fitobio-

101 
madd
ələri  kütləsi və zobiokütləsi azalmışdır. Hər il ən azı bir növ 
canlı  itir.  Meşələrin  məhv  edilməsilə  əlaqədar  şumla-
ma,  quruda 
otlaqların  sahəsinin  artmasını  0,5-1  sırası 
il
ə  qiymətləndirmək  olar.  Bu  halda  dünya  okeanında 
biokütl
ənin  azalması  nəzərə  alınmır.  Nəticədə  qlobal 
fotosintez  v
ə  oksigen  dövranı  zəifləyir.  Bu  ölçüləri 
d
əqiq qiymətləndirmək lazımdır. Bİogeokimyəvi sikl – 
O
2, 
N,  S,  P,  Ca,  K 
pozulmuşdur. Ekosistemlərdə aktiv 
biogen enerji 
axını və ehtiyatlar zəifləyir. 
Planetin iqlimi 
v
ə havası 
Qütb 
zonalarında  buz  örtüyünün  artması  ola  bilər. 
Qurunun  xeyli  hiss
əsinin  səhralaşması,  Yer  səthinin 
40%-
ə  qədərini  əhatə  etmişdir.  Orta  rəqəmlə  hər  il 
s
əhralaşan  landşaftların  sahəsi  5-7  mln.  ha-ya  çatır. 
Quraqlıqlar,  sellər  (subasma),  qeyri-normal  qış, 
f
əlakətli qasırğalar çoxalmışdır. 
 
 
 
Şəkil 8.4 
Monitorinq 
səviyyəsinə görə səhralaşma göstəriciləri 
 
Qlobal
x
 
Regional
x
 
Milli (yerli) 
Albedo
xx
 
Bioloji 
məhsuldarlıq  Məhsuldarlıq
xx
 
Toz 
fırtınalarının 
tezliyi 
Biokütlənin vəziyyəti  Əhalinin
 rifah 
halının 
sağlamlığı 
Yağıntılar
xx 
İqlim
xx
 
Əhalinin münasibəti
xx 
Torpaqların eroziyası  Torpağın
 
tərkibində 
azotun 
miqdarı
xx 
– 
Şorlaşma 
Şorlaşma 
– 
 
x qlobal 
göstəricilər və regional göstəricilərin 50%-ə qədəri 
peyk 
məlumatlarına görə təyin edilə bilərlər 
xx 
dolayı göstəricilər 

102 
Cədvəl 8.5 
Dəyişən siniflərə görə səhralaşma göstəriciləri 
Fiziki 
Torpaq 
Səmərəli dərinlik, üzvi 
komponentlər, qabıq, toz, toz 
tufanları, şorlaşma və 
karbonatlardan yuyulma 
Su 
Qrunt 
sularının dərinliyi və 
keyfiyyəti, səth sularının 
vəziyyəti, drenaj sistemlərinin 
vəziyyəti, çirklənmə vəziyyəti 
Yerin 
səthi 
Əks etdirmə xüsusiyyəti 
Bioloji 
və aqronomik 
Bitkilər 
Bitki örtüyü, yerüstü 
biokütlə, 
məhsul, dominant növlərin 
paylanması və təkrarlanması 
Heyvanlar 
Dominant 
növlər, ev 
heyvanlarının sayı, sürünün 
tərkibi, məhsuldarlıq 
Sosial 
Torpaqlardan 
istifadə 
Suvarılmada dəyişikliklər, 
dəmyə əkinçilik, mal-qaranın 
otarılması dağ-mədən 
sənayesi, odun tədarükü, 
turizm, sudan 
istifadə 
Məskunlaşma 
Yeni 
qəsəbələr, əhalinin 
genişlənməsi, atılmış yaşayış 
məntəqələri, yaşayış 
məntəqələrinin müxtəlifliyi 
Əhalinin əsas 
göstəriciləri 
Əhalinin quruluşu və 
demoqrafiya 
indeksləri, 
qidalanma, 
sağlamlığın 
qorunması 
Sosial 
proseslər  Münaqişələr, miqrasiyalar, 
əhalinin yerləşdirilməsi, 
yaşayış vasitələri 
 

103 
8.2. 
Səhralaşmanı yaradan əsas amillər 
 
Hesablamalara 
görə  səhralaşmaya  məruz  qalan  torpaq-
lardan  tam 
alına  bilinməyən  (əksik)  ümumi  məhsulun  illik 
məbləyi 16 mlrd. dollara yaxın təşkil edir. Uzun illərdən bəri 
hədsiz  antropogen  təzyiqin  əlverişsiz  hava  şəraiti  ilə  qarşı-
lıqlı təsirinin nəticələri səhralaşma prosesinin güclənməsinə 
səbəb  olmuşdur.  Buna  görə  də  bu  prosesdə  insanın  və 
təbiətin iştirakının nə dərəcə olmasını ayırd etmək çətindir. 
Səhralaşmanın ən əsas səbəbi fasiləsiz olaraq meşə sahə-
lərinin azalması nəticəsində kontinental su dövriyyəsi inten-
sivliyinin 
aşağı düşməsi sayılır. Məhz qurunun biotası kon-
tinentlərə  suyun dövriyyəsinin  70-75%-ni təmin edir.  Təbii 
meşələrdə  günəş  radiasiyasının  90%-i  yarpaqlar  tərəfindən 
udulur 
və transpirasiyaya sərf olunur, meşənin yerində insan 
tərəfindən  yaradılan  aqrosenozlarda  günəş  radiasiyasının 
yalnız 40%-i transpirasiyaya sərf olunur. 
Səhralaşma prosesində hədsiz mal-qara otarılması da mü-
hüm  faktor 
sayılır.  Məlum olduğu kimi, quraqlıq ərazilərin 
çox 
hissəsi əkinçilik üçün az yararlı olduğundan maldarlıqda 
istifadə edilir. Bitki örtüyü davamlı olmayan belə sahələrdə 
mal-
qaranın həddindən artıq toplanması nəticəsində əvvəlcə 
tədricən otlağın vəziyyəti pisləşir və məhsuldarlığı aşağı dü-
şür. Bitki örtüyünün biokütləsi mal-qaranın tələbatının ödə-
mədikdə  bitki  örtüyü  pozulur,  torpaq  dağılır  və  bu  zaman 
səhralaşma prosesinə zəmin yaranır. Torpaqdan düzgün isti-
fadə  edilmədikdə  (nəzarətsiz)  də  arid  iqlimli  rayonlarda 
səhralaşma prosesi baş verir. Bu rayonlarda səhralaşma əsa-
sən suvarma ilə əlaqədardır. Dünyada suvarılan torpaqların 
30%-
ə qədəri şorlaşmaya və şorakətləşməyə  məruz qalmış-
dır. Dünyada hər il suvarılan torpaqların 1,5 mln. ha-ı şorla-
şaraq  sıradan  çıxır.  Şimali  Amerikada  deqradasiyaya  uğra-

104 
yan 
suvarlına  torpaqlar  28%,  Avropada  16%,  Avstraliyada 
13% 
təşkil edir. Rusiyada deqradasiyaya uğrayan suvarılan 
torpaqların  sahəsi inkişaf etmiş ölkələrdən  çox olub 35%-ə 
çatır. 
Bəzi alimlər göstərirlər ki, səhralaşmanın  əsas  yaradıcısı 
insandır. Onun fəaliyyəti ilə torpaqlar pisləşir, ondan düzgün 
isti
fadə  olunmaması  və  həddən  artıq  istismarı  nəticəsində 
insan  üçün 
əlverişli  ekosistemlərin  sahəsi  azalır,  çox  quru 
iqlim 
şəraitinin  təsiri  altında  yeni  və  çox  müxtəlif  sosial-
iqtisadi 
problemlər meydana çıxır. 
Səhralaşma  proseslərinin  qüvvələnməsi  və  səhraların 
sərhədinin genişlənməsi 2 əsas amilə bağlıdır. Tədqiqatçıla-
rın bir qismi səhralaşma proseslərinin baş vermə səbəblərini 
vaxtaşırı  müşahidə  olunan  və  təkrarlanan  quraqlıqda,  yeni 
iqlim 
şəraitində görürlər.  
Həmin alimlərin fikrincə, səhra ekoloji nöqteyi-nəzərdən 
qüv
vədən düşmüş ekosistem olub, o günəş şüalarını udmur 
(
əks  etdirir),  havanın  konveksiya  intensivliyini  zəiflədir  və 
nəticədə yağıntıların miqdarını azaldır. 
Digər tədqiqatçıların fikrincə, səhralaşmanın qlobal miq-
yasda 
inkişafı  iqlimlə  əlaqədar  olsa  da,  bu  barədə  hələlik 
əsaslı sübutlar yoxdur. Onların fikrincə səhralaşma prosesi-
nin 
sürətlə  yayılmasının  əsas  səbəbi  insanların  təsərrüfat 
fəaliyyətidir. 
Müəyyən edilmişdir ki, səhralaşmanı yaradan 45 amildən 
87%-si 
insanların su, torpaq, bitki, faydalı qazıntılardan dü-
şünülməmiş istifadəsi ilə, 13% isə təbii proseslərlə bağlıdır. 
Səhralaşma  prosesinin  səbəbləri  aşağıdakılardır: 1) sənaye 
fəaliyyətinin,  kommunal  və  irriqasiya  işlərinin  yerinə  yeti-
rilməsinin  nəticəsi  kimi  bitki  örtüyünün  məhv  edilməsi  və 
torpaq 
təbəqəsinin pozulması, 2) ağac-kol bitkilərinin odun 
kimi 
istifadə  edilməsi  ilə  əlaqədar  torpaq-bitki  örtüyünün 

105 
deqradasiyası, 3) ağac-kol  bitkilərinin  odun  kimi  istifadə 
edil
məsi ilə əlaqədar bitki örtüyünün məhv edilməsi, 4) də-
miyə  təsərrüfatçılığın  nəticəsi  kimi  torpağın  məhsuldarlığı-
nın  azalması, 5) Xəzər  sahilində  (onun  səviyyəsinin  qalx-
ması  ilə  əlaqədar)  və  süni  əkin  sahələrində  qrunt  sularının 
səviyyəsinin  qalxması  nəticəsində  torpağın  təkrar  duzlaş-
mas
ı və təbii duzlaqların iriləşməsi. 
Səhralaşma  yer  üzərində  həm  qədimdə,  həm  də  müasir 
dövrdə baş verən prosesdir. Onun torpaq ehtiyatlarına ən çox 
təsiri üç dövrə bölünür: 
1)  1000-3000  il  bundan 
əvvəllər  Avropa,  Asiya  və 
Afrikanın böyük sahələri eroziya, deflyasiya və şorlaşmaya 
məruz qalmışdır; 
2)  100-150  il  bundan 
əvvəl  geniş  ərazilərin  müstəm-
ləkəyə çevrilməsi nəticəsində torpaqlar eroziya və çəmənlər 
intensiv otarmaya 
məruz qalmışdır; 
3)  Son  50 
ildə  antropogen  təsirin  güclənməsi  və  səhra-
laşmanın  bütün  növlərinin  inkişafının  sürətlənməsi  təmin 
edilmişdir. 
Ümumiyyətlə,  səhrlaşma  prosesinə  aid  vilayətlərin  təbii 
eh
tiyatlarından kənd təsərrüfatında və sənayedə geniş istifa-
də etməyin nəticəsi kimi baxmaq lazımdır. Otlaqlardan uzun 
müddət  plansız  istifadə  olunması,  kollektor-drenaj  sistemi 
olmadan, 
sahələrin suvarılması, növbəti əkin sisteminin tət-
biq 
edilməməsi,  müasir  yerqazan və  nəqliyyat  maşınlarının 
plansız işlədilməsi və s. ekoloji sistemlərdə müvazinəti tez-
tez  pozur, 
təbii landşafta antopogen təzyiq, təbii kompleks-
lərin  dözümlüyü  həddini  aşır  və  istifadə  olan  torpaqlar 
yararsız  hala  düşür  (torpaqlar  şoranlaşır,  bataqlaşır,  qumlar 
çılpaqlaşır  və  hərəkətə  gəlir,  eroziya  və  deflyasiya  prosesi 
qüvvətlənir) (şəkil 8.1). 
 

106 
 
 
 
Şəkil 8.1 Qumların hərəkəti 
 
Əlbəttə, məhsul verməyən geniş qumlu, daşlı, gilli və şo-
ran 
səhralar təbii amillərin təsiri ilə əmələ gəlmişdir. Səhra-
ların sərhədinin genişlənməsi isə əsasən insanların təsirinin 
fəal  olduğu,  səhralarla  təmas  edən  rayonlar  üçün  xarak-
terikdir. 
M.
İ.Budiko, Çerni, Pali və b. tədqiqatçıların fikrincə səh-
ralaşmaya əsas səbəb rütubətli illəri əhatə edən dövrlərdə ot 
yeyən heyvanların sayının artırılması, əkin sahələrinin xeyli 
genişləndirilməsi və başqa ərazilərdən gələn quru küləkdir. 
B.Q.Razanova 
görə  səhralaşma-torpağın  və  bitkilərin 
deqre
dasiyası  və  onların  bioloji  məhsuldarlığının  azalması 
prosesidir. 
Səhralaşma ekstremal hallarda biosferin potensia-
lının  tam  məhv  olmasına  və  ərazinin  səhraya  çevrilməsinə 
səbəb  olur.  Son  onilliklərdə  səhralaşma  prosesinə  və  onun 
yaratdığı problemlərə maraq əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. 

107 
Səhralaşma əslində təbii yolla gedən prosesdir. İnsanların 
təsiri  olmadan  təbiətdə  səhralaşmanın  getməsi  təbii-tarixi 
prosesin 
nəticəsidir. Bununla yanaşı insanların təbiətə geniş 
miqyaslı təsirləri nəticəsində səhralaşma sürətlənir.