Telman xəLİlov, maya zeynalova

9.3. Sunamil
ərin törətdikləri fəlakətlər və onlardan  
qorunmaq t
ədbirləri 
 
İnsanlar öz həyatlarında çoxsaylı təbii katoklizmlərlə üz-
l
əşmişlər. Onlardan biri – ən təhlükəlisi, geniş yayılanı, çox-
saylı insan tələfatı ilə nəticələnən və çoxsaylı maddi itkilərə 
g
ətirəni – sunami dalğalarıdır.  
2004-cü ild
ə dekabrın 26-da Asiyanın cənub-şərqində, Su-
matra 
adası  yaxınlığında  Andaman  dənizində  baş  vermiş 
sualtı  zəlzələ  nəticəsində  yaranmış  sunnami  dağlarının  hə-
r
əkətini  göstərən,  müxtəlif  telekanalların  fantastik  və  təsvir 

134 
olunmaz 
kadrlarını yaddan çıxarmaq mümkün deyil: «Sahilə 
doğru  18-20  metr  hündürlükdə  sürətlə  nəhəng  sunnami 
dalğası  yaxınlaşır.  Bu  vaxt  sahildə,  Cənub-Şərqi  Asiyanın 
göz
əl,  mənzərəli  sahilindəki  çimərlikdə  müxtəlif  yaşlarda, 
minl
ərlə  istirahət  edən  insanlar  görünür.  Qəfildən  yaxınlaş-
mada  olan  n
əhəng  sunnami  dalğasını  görən  insanlar  çaşaraq 
h
ər  şeyi  unudaraq  tam  fəlakətin  qanunlarına  tabe  olurlar. 
Çaşqınlıqdan  və  özünü  itirmiş  minlərlə  insanlar  olduqları 
v
əziyyətdə, kim necə bacarırsa dalğanın caynağından canlarını 
qurtarmaq üçün, 
uzağa qaçmağa çalışırlar. Bir anda ən dəhşətli 
hadis
ə baş verir, insanlar arxaya baxmadan, bir-birinə kömək 
etm
ədən  qaçırlar.  Bir  an  telekadrlarda  nəsə  çox  dəhşətli  bir 
hadis
ə  –  mənzərə  baş  verir:  ən  cavan  və  qüvvətli  insanlar 
geriy
ə  baxmayaraq  lap  qabaqda  qaçırlar,  onların  arxasınca 
nisb
ətən az sağlamlığa  malik  insanlar  həyatlarını xilas  etmək 
arzusu  il
ə  qaçırdılar.  Onların  ardınca  qocalar,  xəstələr, əlillər 
v
ə ata-anaları özlərini itirib qabaqda qaçanların körpə uşaqları 
var qüvv
ələrilə sahildən uzaqlaşmağa çalışırdılar. Ana uşaqsız, 
ər-arvadsız,  sağlam  insanlar  isə  qocalara,  xəstələrə,  əlillərə, 
h
ətta uşaqlara məhəl qoymadan qaçırdılar. Onların ardınca isə 
əjdaha  sürətilə  nəhəng  sunami  dalğaları  yaxınlaşırdı.  Ən 
d
əhşətlisi  isə  bu  idi  ki,  arxadan  yaxınlaşan  nəhəng  dalğalar 
əjdaha kimi ağzını açaraq qaçan insanların hamısını udurdu… 
Son  n
əticədə hamını ağuşuna alan dalğaları təsvir edən bu 
d
əhşətli,  təsadüfi  və  tarixi  kadrlar  dünyanın  müxtəlif  ölkə-
l
ərinin  müxtəlif  telekanallarında  cəmisi  bircə  dəfə  göründü, 
çünki  çox  d
əhşətli  və  ürək  ağrıdıcı  idi.  Sunamilərin  dəhşətli 
n
əticəsi belədir. Bu əsil təbii fəlakətdir. Onun təsir dairəsi çox 
böyük 
əraziləri  əhatə  edir.  Vurduğu  maddi,  mənəvi,  ekoloji 
ziyanları aradan qaldırmaq çox böyük vəsait və vaxt tələb edir. 
Yer  kür
əsində  biosferanın  tarixinin  öyrənilməsi  göstər-
mişdir  ki,  Yer  planetinin  bioloji  həyatında  dəfələrlə  qlobal 
hadis
ələr  baş  vermiş,  qısa  tarixi  müddət  ərzində  bir  qrup 

135 
can
lılar məhv olmuş, ümumiyyətlə, az bir fasilədən sonra ta-
mamil
ə yeni, keçmişdəkinə tamam oxşamayan həyat şəraiti 
əmələ  gəlmişdir.  Yer  kürəsinin  bütün  tarixi  boyu  vulkan 
püskürm
ələri,  zəlzələlər,  sunamilər  insan  və  heyvanlar  ara-
sında  böyük  tələfatlara  səbəb  olmuşlar.  Amma  sivilizasiya 
tarixind
ə  elə  fəlakətlər  də  baş  vermişdir  ki,  bütün  planetin 
tarazlığı pozulmuşdur. 
Son  200  ild
ə  planetimizdə  qlobal  dəyişikliklər  yaratmış 
iki  t
əbii  fəlakəti  misal  göstərmək  olar.  Onlardan  biri  XIX 
əsrin  sonlarında  İndoneziyada  Krakatau  vulkanının 
püskürm
əsi və qüvvətli zəlzələlərin baş verməsi, ikincisi isə 
İndoneziyada  26  dekabr  2004-cü  ildə  baş  vermiş  11  ballıq 
z
əlzələ  və  bunun  nəticəsində  nəhəng  sunnami  dalğalarının 
əmələ  gəlməsi  olmuşdur.  Hər  iki  fəlakət  nəticəsində  400 
min
ə yaxın insan tələf olmuşdur. 
Qeyd  etm
ək  lazımdır  ki,  İndoneziyada  zəlzələnin  qlobal 
n
əticələri dərhal dünya alimlərinin və ictimaiyyətinin diqqə-
tini  c
əlb  etmişdir.  Birincisi,  NASA-ABŞ-ın  Milli  Aerokos-
mik  Agentliyinin  m
əlumatlarına  əsasən  bu  Yer  planetinin 
for
malaşmasının sürətinin dəyişilməsinə və sutkanın uzunlu-
ğunun 2,68 mikrosekund çoxalmasına səbəb olmuşdur.  
Yuxarıda  göstərilənlərdən  aydın  olur  ki,  bu  proseslər  qısa 
vaxt 
ərzində  nəinki  Dünya  okeanının  sularında  böyük  dəyi-
şikliklər əmələ gətirə bilər, eyni zamanda Yer kürəsində qlobal 
iqlim d
əyişikliyinə, həm də atmosferin tərkibini göstərə bilər. 
Bundan 
əlavə hazırda Günəş sunamilərinin də baş verməsi 
artıq hamıya bəllidir. Günəşin üzərində ləkələr Günəşdə gedən 
fiziki  prosesl
ər  nəticəsində  yaranır,  yanacaq  yanarkən  termo 
nüv
ə prosesləri zəifləyir. Ləkə-Günəş ətrafında daima yaranan 
gün
əşətrafı «qara» dəlikdir. Bu qara dəliklərin (deşiklərin) Yer 
s
əthinə  istiqamətlənməsi  Yerdə  çoxsaylı  katoklizmlərin: 
tayfunların, tornadonun, sunamilərin, siklon və antisiklonların 
yaranmasına şərait yaradır. 

136 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  belə  qlobal  hadisələr,  onların 
yaranma  s
əbəbləri,  Yer  kürəsinə  etdiyi  təsirlər,  törətdikləri 
f
əlakətlər, insan tələfatı, dəyən maddi ziyanlar, sosioloji sar-
sıntılar  göstərilməklə,  onların  tarixi  ardıcıllığı  gözlənilmiş-
dir.  Fikrimizc
ə  belə  təbii  katoklizmlərin  geniş  izahı,  araş-
dırılması  və  proqnozlaşdırılması  günün  ən  aktual  vəzifələ-
rind
əndir.  İndi  hamıya  məlumdur  ki,  hansı  ölkələrdə  ki, 
vulkanlar,  z
əlzələlər,  sunamilər,  fırtına  və  tornado  olursa, 
orada  bu  f
əlakətlərə  qarşı  xeyli  hazırlıq  olur  və  nəticədə 
h
əmin ölkələrdə maddi və mənəvi itgilər xeyli az olur. 
Sunami  (yunan  sözüdür,  t
ərcüməsi  –  «iri  dalğa»  de-
m
əkdir) – bu okean və başqa su hövzələridə suyun təlatümə 
g
əlməsi nəticəsində  yaranan  uzun  dalğalardır.  Əksər 
sunamil
ərin yaranmasına səbəb qüvvətli  sualtı  zəlzələlər 
hesab olunur. Sunamil
ərin 80%-dən çoxu Sakit okeanın hər 
iki sahill
ərində, həm də Hind okeanmda baş verir. 
Açıq okeanda sunami dalğaları 
H
g
⋅
sürəti ilə yayılır ki, 
burada g - 
sərbəst  düşmənin  sürətlənməsi,  H-isə  Okeanın 
dərinliyidir (Dalğanın uzunluğu onun dərinliyindən xeyli uzun 
ol
duqda, az su sahilə yaxınlaşır). Okeanın orta dərinliyi 4000 
m  olarsa,  dalğaların  yayılma  sürəti  200  m/san  və  ya  720 
km/saat  olar.  Açıq  dənizdə  dalğaların  hündürlüyü  əksər  hal-
larda  metrdən  artıq  olmur,  dalğanın  uzunluğu  isə  (dalğalar 
aras
ındakı  məsafə)  500-1000 km-ə  çatır  və  ona  görə  də 
gəmiçilik üçün təhlükəli deyil. 
Dalğalar  dayaz,  sahillərə  yaxınlaşdıqda,  sahil  xəttinə 
yax
ın, onların sürəti azalır, yüksəkliyi isə artır. Sahilə çatdıqda 
sunamilərin hündürlüyü bir neçə on metrlərə çata bilər. Daha 
hündür  dalğalar,  yəni  30-40  m  hündürlükdə  sərt  sahillərdə, 
bux
talarda  və  görünməsi  mümkün  olan  hər  yerdə  yaranır. 
Sahil rayonlar
ında  qapalı  buxtalar  az  təhlükəli  yerlər  sayılır 
(
şəkil 9.1, 9.2, 9.3). 

137 
 
 
Şəkil 9.1. İki halda sunamilərin əmələgəlməsi sxematik göstərilir:  
a) 
okeanın  dibi  yuxarıya  qalxır,  b)  okeanın  dibi  aşağıya  yerini 
dəyişir. Birinci halda sunnami gətirmə dalğası ilə irəliyə yayılır. Bila-
vasitə ikinci halda dənizin sahilndən qısa müddətli çəkilməsi müşahidə 
olunur. Bu da sunnami 
dalğalarının zirvəsinin sahilə yaxınlaşmasından 
bir an 
əvvəl baş verir. 
 
 
 
Şəkil  9.2.  ENM-nın  köməyilə  alınmış, 1962-ci  il  22  mayda  baş 
vermiş  Çili  sunamisinin  ardıcıl  yayılmasının  ilkin  vəziyyəti  verilir. 
Göründüyü  kimi  14  saatdan  sonra 
dalğalar  Havay  adalarına  və  Yeni 
Zelandiya 
adalarına çatmış, 19 saatdan sonra isə Avstraliya sahillərinə, 
22 saatdan sonra 
isə Yaponiya sahillərinə çatmışdır. 

138 
 
 
Şəkil  9.3.  Sunami  dalğalarının  son  mərhələdə  dəyişməsinin  profili 
ümumi 
şəkildə göstərilir. Burada 0-sakit dənizin səviyyəsidir, 1-7 dal-
ğaların  sahilə  çırpılmış  və  oraya  nəhəng  su  kütləsi  atmış  ardıcıl 
profilidir. 
 
 
 
 
 
Şəkil 9.4. Rusiyanın Sakit Okean Sahillərində sunamilər haqda yol 
verilən maqnetudalardan yuxarı həyəcan elan ediləcək – xəritə-sxem 
 

139 
 
 
Şəkil 9.5. Hesablamalara əsasən sunami dalğalarının maksimum 
hündürlüyü 
 
 
 
Şəkil 9.6. Donmuş sunamilər Antarktida 

140 
 
 
Şəkil 9.7. Sumatra adasında (İndoneziya) Sunaminin nəticələri.  
26.12. 2004 (E.
Xəlilov) 
 
 
 
Şəkil 9.8. Sumatra adası Sunamidən sonra. 26.12.2004. 

141 
 
 
Şəkil 9.9. Sunami dalğalarının gəlişi 
 
Sualtı zəlzələlər. Bütün sunamilərin 85%-i su altında zəl-
zələ nəticəsində, okean dibinin şaquli hərəkəti ilə baş verir. 
Dibin  bir  hissəsi  aşağı  düşür,  bir  hissəsi  isə  yuxarı  qalxır. 
Suyun səthi şaquli istiqamətdə hərəkətə gəlir və ilkin səviy-
yəyə  qayıtmağa  çalışır,  dənizin  orta  səviyyəsinə  doğru  bir 
neçə dalğa əmələ gətirir. Heç də bütün sualtı zəlzələlər suna-
milərlə  müşayət  olunmur.  Sunami  yaradan  dalğalar  adətən 
zəlzələ ocağının çox dərində olmadığını bildirir. 
Təsəvvür edək ki, zəlzələ nəticəsində, sualtı vulkanın püs-
kür
məsi  və  ya  dənizin  dibinin  müəyyən  hissələri  üçqun 
nəticəsində  sürətlə  yerini  dəyişir.  Məs.  Yuxarıya  doğru  su-
yun heç vaxt sıxılmadığını nəzərə alsaq, onda həmin anda su 
yuxarıya  qalxır  və  dəniz  səthinin  müvafıq  sahəsi  -  su 
səthində çox da hündür olmayan təpə əmələ gətirir. Həmin 

142 
bu dalğa sunami ocağı hesab olunur; ondan suya atılmış daş 
kimi hər tərəfə dalğalar yayılır. 
Titrəmə dənizin dibindən səthə doğru baş verir; bilavasitə 
be
ləliklə  sunami  dalğaları  yaranır.  Ancaq  titrəmənin  belə 
ötür
ülməsi açıq dənizdə qüvvətli dalğa əmələ gətirmir. Də-
nizin ortalar
ında belə dalğalar zərərsizdir; onun kəskin təza-
hürü yalnız onda hiss olunur ki, dalğalar sahilə gəlib çatmış 
olsun. 
Dalğalar dayaz sahilə çatdıqda, sahil xəttinə yaxın onların 
sürəti azalır, hündürlüyü isə artır. 
Sunami  dalğalarının  davamiyyəti  ardıcıl  dörd  mərhələyə 
bölü
nə  bilər.  Birinci  mərhələ  dalğanın  yaranması,  ikinci 
mərhələ dalğaların okean səthində hərəkəti, üçüncü mərhələ 
dalğalarla  sahil  zonasının  qarşılıqlı  əlaqəsi,  dördüncü  mər-
hələ - dalğanın zirvəsinin sahil zonasına çırpılması, su küt-
ləsinin quru üzərinə hərəkəti. 
9.1-ci 
şəkildə  sxematik  surətdə  sunaminin  iki  halda  ya-
ranması göstərilir: 
a) 
dəniz dibinin sahəsi yuxarıya qalxır; 
b) 
dəniz dibi aşağı enir. 
Birinci halda sunami g
ətirmə  dalğası  ilə  yayılır,  ikinci 
hal
da isə çəkilmə dalğası ilə irəli gedir. 
İkinci halda dənizin qısa müddətli sahildən geri çəkilməsi 
pro
sesi  sunami  dalğalarının  zirvəsinin  yaxınlaşması  ərəfə-
sində müşahidə olunur. 
Sunami dalğalarının hündürlüyü və uzunluğu (deməli onun 
enerjisi)  yeraltı  təkanların  gücündən  asılıdır.  Zəlzələnin 
episen
trinin  səthə  nə  qədər  yaxın  olması  rayonda  dənizin 
dərinliyindən asılıdır. Görünür, sunami dalğaları o vaxt daha 
qüvvətli  olur  ki,  yerdəyişmənin  miqyası  iri  olsun.  Bir  halda 
ki, okean
ın müxtəlif yerlərində dərinlik müxtəlifdir, ona görə 
də müvafıq olaraq sunamilərin sürəti də müxtəlif olacaqdır. 

143 
Okean  dibinin  relyefini  və  sunamilərin  əmələ  gəlmə 
yerini  bildikdə,  hesablamaq  olar  ki,  neçə  vaxtdan  sonra 
dalğa bu və digər sahilə nə vaxt çatacaq (şəkil 9.2.) 
Kosmosda uçan aparatlar Sakit okean üzərindən uçarkən 
(sutkada 8-
10  dəfə)  onların  göyərtəsində  olan  cihazlar 
okeanda hərəkət edən sunami dalğalarının yerini, sürətini və 
s. parametr
ləri çəkərək Sakit okeanın hər iki sahilindəki yer-
üstü  obyektlərə  verirlər.  Həmin  obyektlərdə  onlar  hesabla-
naraq  operativ  tədbirlər  üçün  yararlı  olur. Sunami sahilə 
yaxınlaşdığı  zaman  üçüncü  mərhələsi  -  sürəti  və  uzunluğu 
xeyli azalır, hündürlüyü artır. 
Sunami  dalğaları  sahilə  hücum  edərkən  onun  axırıncı 
(dördün
cü)  mərhələsi  başlayır  (şəkil  9.1).  Adətən  öldürücü 
dalğaların  gəlməsinə  az  qalmış  gözlənilməz  çəkilmə  baş 
verir,  su  sahildən  minlərlə  metr  dənizə  doğru  çəkilir.  Bu 
fəlakətin  ilk  əlamətidir:  bir  neçə  dəqiqədən  sonra  sahildəki 
şəhərlərə və balıqçı qəsəbələrinə hündür divar kimi dalğalar 
hücum edir və öz yolunda hər şeyi dağıdır və yuyub aparır. 
Bu dalğaların fantastik qüvvəyə malik olmasını təxminən 
yüz il bundan əvvəl Amerikanın Sakit okean sahillərində də 
baş  vermis  hadisə  ilə  təsəvvür  etmək  olar.  O  vaxt sunami 
dalğaları  limanda  lövbər  salmış  böyük  gəmini  göyə  qaldı-
raraq  onu  liman  şəhərindən  keçirərək,  xeyli  uzaq  ərazidə 
rahat quru ərazidə yerə buraxmışdır. Məlumat verilir ki, gə-
mi
nin heyəti dünyanın başqa bir küncündə yaşayan gəminin 
sahibinin  hansı  qərar  qəbul  edəcəyini  gözləyərək,  gəmini 
tərk  etməmiş,  hətta  gəmi  ətrafında  tərəvəz  yetişdirməyə 
başlamışlar. 
Əfsus  ki,  belə  qəribə  hadisələr  çox  təsadüfı  halda  olur. 
Su
namilərlə çox maraqlı fıziki və mexaniki hadisələr əlaqə-
dardır. Bu hadisələr uzun  müddət sirr  olaraq qalırdı.  Suna-
milər üzərindəki müşahidələri analiz edərək, hiss etmək olar 

144 
ki, sahillərdə (sahilə çıxışı eyni olan şəraitdə) dalğanın hün-
dürlüyü  zəlzələnin  episentrindən  uzaqlaşdıqca  həmişə  mo-
noton  azalmasına  səbəb  olur.  Ekvator rayonunda  belə 
zəlzələ baş vermis və böyük dalğa yaratmışdır. Episentrdən 
200-
300  km  aralı  bu  dalğanın  dağıdıcı  təsiri  olmur.  Bu 
dalğalar  Kamçatkaya  çatdıqda,  (məsafə  bir  neçə  min  km) 
dalğa böyük dağıdıcı qüvvəyə malik olur. 
Bu paradoks uzun mü
ddət izah olunmamış qalmışdır. Bu 
yaxın  illərdə  keçmiş  SSRİ-EA-nın  Sibir  bölməsinin  hidro-
dinamika İnstitutunun əməkdaşı R.M.Qaripov bu hadisə ilə 
əlaqədar  geniş  izahat  vermişdir.  Məsələ  ondan  ibarətdir  ki, 
bu  şəraitdə  dalğa  çox  yüksəkliyə  malik  olub  və  öz  əmələ 
gəldiyi yerdən xeyli uzaqda yaranır. 
Həmin proses belə izah olunur ki, az suyun xətti səviyyəsi 
çərçivəsində dalğaların yayılması akustik bərabərliklə təsvir 
olunur. Hansı ki, dərinlik az olduqda dalğanın sürəti az ol-
malı, dərin olduqda isə böyük olmalıdır. Bir halda ki, okea-
nın  dibi  nahamardır,  onda  sualtı  qalxmaların  sürəti  dərin 
sahələrə nisbətən az olur. 
Bu dalğanın deformasiyasına səbəb olur ki, bu da hövzə-
nin  dayaz  sahələrində  enerjinin  toplanması  ilə  müşayət 
olunur. Dalğaların əsas baş hissəsi sualtı dağın üstündə onun 
kənarlarına nisbətən yavaş hərəkət edir, o hissə elə bilki, geri 
qalır.  Əgər  belə  dalğa  cəbhəsinə  yüksəkdən  baxsaq,  onda 
görərik  ki,  həmin  dalğa  zirvəsi  üzərində  əyilmiş  kimi  olur. 
Ona  görə  də,  Kamçatkanın  episentrdən  çox  uzaq olmasına 
baxmayaraq sunami dalğaları burada iri həcmli və güclüdür, 
nəinki  episentrə  yaxın  yerdəkindən.  Bu  dalğaların  sualtı 
dağların üstündə toplanmasının nəticəsidir. 
Sunami dalğalarını qüvvətli külək dalğaları ilə müqayisə 
et
mək olar. Onlar yayılma sürətlərinə görə bir-birindən fərq-
lənirlər.  Fırtınalı  dalğanın  təyin  olunmuş  sürəti  0,8  küləyin 

145 
sürətinə bərabərdir. Qüvvətli küləyin sürəti (8-10 bal) 20-30 
m/saniyəyə bərabərdir. Deməli, fırtınalı dalğaların sürəti 60-
90 km/saat qiy
mətləndirilə bilər. Bu böyük sürətdir. Lakin, 
Sunamilərin  sürəti  bundan  xeyli  çoxdur  (700-1000 km/s). 
Fırtınalı  dalğanın  sürəti  100-150 m-i keçmir, sunamilərin 
sürəti isə 100-1000 dəfə bundan çoxdur. Eyni vaxtda fırtınalı 
dalğaların hündürlüyü açıq okeanda 10-20 m-ə çatır, amma 
sunamilərin hündürlüyü 1-3 metrdən hündür olmur. Deməli, 
fırtmalı dalğaların meylliyi min və on minlərlə dəfə sunami 
dalğalarının hündürlüyündən çoxdur. ABŞ-ın Alyaska ştatı-
nın  cənub-şərqində  Lutuyya  körfəzində  qeyri-adi  qüvvətli 
fəlakət baş vermişdir. Sahilə təqribən 11 km -dən çox olmuş 
bu  körfəzdə  geoloq  D.Müller  dağın  döşündəki  ağacların 
müxtəlif yaş fərqlərini görmüşdür. Ağacların kötüklərindəki 
dairələrlə o hesablamışdır ki, son 100 ildə bu körfəzdə ən azı 
dalğaların yüksəkliyi 100 metrdən çox olan 4 dəfə sunamilər 
baş vermişdir. D.Müllerin nəticələrinə az inanılsa da, 1958-
ci il iyulun 9-
da  bu  körfəzdə  baş  vermis  dəhşətli  sunami 
dalğaları bu şübhələri dağıtdı. Hadisənin şahidlərinin söylə-
dik
lərinə  görə  bu  vaxt  körfəzdə  lövbər  salmış  gəmilərdəki 
insanlar  dəhşətli  təkandan yatacaqlarından  yerə  atılmışlar. 
Çölə  çıxdıqda  isə  dəhşətli  bir  mənzərə  görmüşlər:  dənizin 
suyu  qalxmış,  Lituyya  buzlağındakı  buzlar  900  m-ə  qədər 
yüksəklikdən  buz  və  torpaq  (süxur)  kütləsi  ilə  sürüşərək 
körfəzin daxili hissəsində suya düşmüşdür. Fəlakətin gəmi-
lərin lövbər saldığı yerdən 10 km-lə aralı olmasına baxma-
yaraq əks tərəfdəki sahildə insanların gözü önündə 500 m-ə 
qədər hündürlükdə yaranmış iri dalğalar şimal tərəfdəki da-
ğın  yamaclarını  altına  almış,  sonra  dalğa  körfəzdə  dövr 
edərək  yamaclarda  ağacları  kökündən  qoparmış,  dalğalar 
Kenotafiya ada
sının  50 m olan ən  hündür  nöqtəsindən  aş-
mışdır. Bütün bu qarışıq kütlə dar körfəzə soxularaq nəhəng 

146 
(17-
35  m  hündürlükdə)  dalğa  əmələ  gətirərək,  körfəz  boyu 
yayılmış,  şimal  sahil  dağlarının  yamaclarını  əhatə  etmişdir 
ki,  nəticədə  600  m-ə  qədər  hündürlükdə  qayalar  bitkisiz 
çılpaq qalmışdır. 
Təhlükə  dərəcəsinə  görə  birinci  sunami  dalğaları  fərq-
lənir. Sahil zolağında fırtınalı dalğalar daha az dağıdıcı qüv-
vəyə  malikdir. Sunami  dalğalarının  hündürlüyü  sahilə  çat-
dıqda  40-50 m-ə  çatır,  fırtınalı  dalğaların  hündürlüyü sahil 
zonas
ında 20-30 m-i ötür. Sunami dalğaları 10 m-ə çatdıqda 
daha  çox  təhlükəlidir,  nəinki,  20  m  yüksəkliyə  malik  olan 
fırtınalı  dalğa.    (şək.  9.4,  9.5,  9.6, 9.7, 9.8) Məsələ  bura-
s
ındadır ki, fırtınalar sunamilərlə müqayisədə xeyli az uzun-
luğa  və  sürətə  malikdir,  bundan  əlavə  onlar  sahilə  dağınıq 
zərbələr  vurur  ki,  onların  da  hər  biri  sahil  zonasının  xırda 
sahələrini əhatə edir. Sunami dalğaları çox böyük sürətlə va-
hid su ax
ını (su divarı) valı sahilə on kilomertlərlə və daha 
çox  enində  yaxınlaşır  və  bunun  nəticəsində  sahilə  bir  anda 
nəhəng su kütləsi çırpılır. 
Sahil sunami dalğalarının monolit kütləsi onun yüksəkliyi 
ilə,  çox  uzunluğu  ilə  uyğunlaşan,  həmçinin,  böyük  sürətli 
hərəkəti onun zərbəsini sahil zonalarındakı tikililəri, reyddə 
durmuş  gəmiləri basmasına imkan verir. Aydındır  ki, 
insanlar üçün dalğanın sahilə çatdığı ərazilərdə belə fəlakət 
törədən hadisələr baş verir. 
Sürüşmələr.  Bu tip sunamilər tez-tez  baş  verir.  (bütün 
suna
milərin  7%-ə  qədəri).  Belə  sunamilərin  baş  verməsini 
aşağıdakı hadisə ilə izah etmək olar. 
Belə hadisələr az hallarda baş verir və ona görə də buna 
etalon kimi baxılmır. Lakin çay deltalarında belə sürüşmələr 
nisbətən tez-tez baş verir ki, onlar da xeyli təhlükəlidir. 
Vulkan püskürmələri ilə bağlı sunamilər 5%-ə qədərdir. 
Nəhəng  sualtı  püskürmələr  çox  vaxt  zəlzələ  effekti yara-
dırlar.  Qüvvətli  vulkan  püskürmələri  zamanı  püskürülən 

147 
material suda yayılır, eyni zamanda güclü dalğa yaranır. 
Be
lə  sunamilərə  klassik  nümunə  kimi  1883-cü  ildə 
Krakatau vulkanının püskürməsi nəticəsində yaranmış suna-
mi dalğalarını aid etmək olar. Krakatau vulkanının  püskür-
məsindən  əmələ  gəlmiş  sunami  bütün  Hind  okeanı  sahillə-
rində  müşahidə  olunmuş,  ümumilikdə  5000  gəmi  məhv 
olmuş, 36 min insan ölmüşdür. 
İnsan fəaliyyəti. Hazırda atom əsrində insanın əlində elə 
bir vasitə  yaranmışdır ki, o, öz istəyi ilə dəhsətli titrəyişlər 
yaradır.  1946-cı  ildə  ABŞ-da  dəniz  laqunasında  60  m 
dərinlikdə sualtı atom partlayışı keçirmişdir. Onun gücü 20 
min ton trotil ekviva
lentinə bərabər  olmuşdur. Bu partlayış 
nəticəsində  yaranmış  dalğa,  partlayış  yerindən  300  m-lik 
məsafədə  28,6  m  yüksəkliyə  qalxmış,  episentrdən  6,5  km 
məsafədə isə dalğanın hündürlüyü 1,8 m-ə çatmışdır. 
Meteoritin və asteroidin düşməsi nəhəng sunami əmələ 
gətirə bilər. Onlar böyük düşmə sürətinə malik olduğu üçün, 
çox  böyük  genetik  enerjiyə  malik  olur,  həmin  enerji  suya 
ötürülür ki, bu da sunami dalğası yaradır. 
Külək böyük dalğa əmələ gətirə bilər (təqribən 20 m hün-
dür
lüyə  qədər),  amma  belə  dalğalar  sunami  deyillər. Onlar 
qısamüddətli olur və sahildə su basması yarada bilmir. Am-
ma meteosu
naminin  yaranması, təzyiqin kəskin dəyişilməsi 
şəraitində ola bilər. Belə hallar Boliar adalarında müşahidə 
olunur  və  buna  oxşar  hadisələr  az-az  hallarda  Xəzər 
dənizində də baş verir. 
Alimlər Yaponiya sahillərinə hücum edən dağıdıcı suna-
milərin yaranma səbəbini tapmağa çalışmışlar. Sakit okeanın 
qərbində  Nankay  çökəkliyinin  altında  indiyə  qədər  aktiv 
olan 
nəhəng  çat  mövcuddur.  Bu  çat  yer  qabığına  sərt  bu-
caqla  daxil  olaraq,  daim  onun  ətrafına  doğru  yerdəyişərək, 
böyük  su  kütləsinin  uçulmasına  səbəb  olur.  Bir  qrup 

148 
amerikan  və  yapon  tədqiqatçıları  Yaponiyanın  Cənub-Qərb 
sahillərində  dərin  sualtı  çökəklikdə  dənizin  dibini  tədqiq 
edərək, zəlzələ zamanı əmələ gələn sunamilərin yaranmasına 
daha  yeni  izahatlar  tapmışlar.  Sakit  okeanın  bu  ərazisi 
özünün  dağıdıcı  sunamiləri  ilə  məşhurdur.  l994-cü  ildə 
Tonan
kay  rayonunda  8,1  ballıq  amplituda  ilə  yaranmış  bu 
sunami 
1200 nəfər insanın ölümünə səbəb olmuşdur. 
ABŞ-ın  Texas  Ştatındakı  Ostin  Universitetinin  bir  qrup 
geoloq-
alimi  və  onların  Dəniz  elmləri  və  Texnologiya 
M
ərkəzindən  yapon həmkarları dərinlikdə  yerləşən Nankay 
çökəkliyində  üç  təkrarlı  tədqiqatlar  aparmışlar.  Alınmış 
məlumatlar ekspertlərə belə bir suala cavab verməyə imkan 
verirdi  ki,  nə  üçün  okeanın  altında  olan  bəzi  zəlzələlər  da-
ğıdıcı sunami yaradırlar. Nə üçün başqa yüksək maqnitudalı 
və ocaqları xassələrə malik zəlzələlər belə nəhəng dalğaların 
yaranmas
ına səbəb olmur? 
Məlumdur ki, qüvvətli sunamilərlə müşahidə olunan daha 
çox  dağıdıcı  zəlzələlər  o  ərazilərdə  baş  verir  ki,  orada  bir 
litosfer tavası, o biri litosfer tavasının altına girir. Qüvvətli 
zəlzələ  nəticəsində  yaranan  sunamilər  8  və  daha  çox 
maqn
itudalı (Rixter şkalası ilə) zəlzələ nəticəsində baş verir. 
Bu  halda  dəniz  dibindəki  çatın  geometriyası,  şaquli  yerini 
dəyişən sahələrin böyüklüyü nə xeyli təsir göstərir. 
Tədqiqatçılar  Nankay  çökəkliyini  öyrənərkən  dəqiq 
ayd
ınlaşdırmışlar ki, 1944-cü ilin dağıdıcı zəlzələsi sunami 
dalğalarının yaranmasının səbəb olmasıdır. Həmin prosesin 
inkişaf tarixi izlənilmişdir. 
Yuxarıda göstərildiyi kimi, dağıdıcı sunamilərin yaranma-
s
ının  əsas  şərtlərindən  biri  dərin  çatın  olmasıdır,  onun 
davamı  boyunca  zəlzələ  ocaqları  yaranır.  Həmin  ərazilər 
seysmik zona hesab olunur. Alim
lər okeanın dibinə 10 km-ə 
qədər aşağı enəndə aktivliyi ilə fərqlənən dərin çatın olma-

149 
s
ını aydınlaşdırmışlar. Nəhəng qruntun yuxarı atılması bura-
da yer qabığının iki müxtəlif blokunu bir-birindən ayırır. 
2002-
ci ildə Yaponiya Dəniz və Texnologiya Mərkəzində 
çinli O Pak
ın rəhbərlik etdiyi qrup bu yuxarı atılma ərazisini 
çox dəqiq olmayan geofiziki tədqiqatlarla xəritələşdirmişlər 
və  çatın  yerləşdiyi  əraziyə  əsaslanaraq  onun  1944-cü il 
zəlzələsi ilə əlaqəsi olmasını bir daha güman etmişlər. Lakin 
onda tədqiqatçılara dərinlik çatının müasir aktivliyini sübut 
edən amilləri əldə etmək mümkün olmamışdır. 
Nankay çökəkliyində baş verən qüvvətli sunamilərin ya-
ranmas
ının  ikinci  səbəbi  kimi  Yapon  adalarının  cənub-qər-
bindəki həmin ərazinin qeyri-adi struktura malik olmasıdır. 
Adətən  bir  litosfer  tavasının,  başqa  bir  litosfer  tavasının 
alt
ına  keçməsi  nəticəsində,  birincinin  üzərindən  çöküntü 
qat
ının qoparılması ilə baş verir. Bu siyrılmış çöküntülər üst-
üstə  yığılaraq  bir-biri  ilə  toqquşan  tektonik  təbəqəni  örtür. 
Okinava adas
ından Tokioya qədər 1500 km məsafədə uzan-
mış  Simanto  zonası  yuxarıda  göstərdiyimiz  misala  klassik 
nümunə olar, ona görə ki, bu zona Filippin litosfer plitəsinin 
Avrasiya plitəsi altına keçməsi nəticəsində formalaşmışdır. 
Adətən  litosfer  tavaları  yaxınlaşdığı  zaman  siyrılmış 
süxurlar
ın  atılması  qalınlaşır,  aktivləşir  və  sonrakı  tektonik 
partlayışlar əsas partlayış zonasından (əsas çatdan) kənarda 
formalaşırlar.  Lakin  dəqiq  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  bu 
vəziyyətdə  daha  sonrakı  parçalanmalar  əks  istiqamətə  – 
quruya doğru yerini dəyişirlər. 
Əsas  məqsəd  müxtəlif  litosfer  tavalarının  toqquşma  xət-
tinin kənarlarında nələrin baş verməsini öyrənməkdir. Nan-
kay  çökəkliyində  sunamilərin yaranmasına  səbəb  olan  pro-
ses
ləri öyrənməklə, Yer qabığının hansı hissələrində yarana 
biləcək  potensial  təhlükəli  sahələri  təyin  etmək  olar  və 
bununla da bəşəriyyəti 2004-cü ildə İndoneziyada yaranmış 

150 
«sürpriz
lərdən»  qorumaq  olar.  Çünki  2004-cü ildə  İndone-
ziya
nın  Sumatra  adası  yaxınlığındakı  zəlzələ  və  bunun 
nəticəsində  yaranmış  sunaminin  təkrarlanması  ehtimalı 
qalmaqdadır (şəkil 19, 20). 
Sunami
lərin yaranmasının  əlamətlərini  müəyyən  etmək 
mü
hüm əhəmiyyət kəsb edir. Adətən dalğanın gəlməsindən 
bir az əvvəl – gözlənilmədən dənizin sürətli çəkilməsi baş-
lanır.  Su  sahildən  min  metrlərlə  dənizin  dərinliyinə  doğru 
çəkilir  və  yaxud  da  suyun  sürətlə  sahildən  uzaqlaşması  və 
dibin quruması (çatlaması) baş verir, bu halda dalğanın səsi 
kəsilir.  Bu  bədbəxtliyin  ən  doğru  və  dəqiq  əlamətidir:  bir 
neçə dəqiqədən sonra sahil zonasındakı şəhərlərə və balıqçı 
qəsəbələrinə  divar  kimi  su  dalğası  gəlir  ki,  bu  dalğa  da  öz 
yolunda hər şeyi yuyub aparır. Dəniz geriyə çox çəkildikcə, 
sunami  dalğaları  da  yüksək  olur.  Bu  dalğaların  fantastik 
qüv
vəyə  malik  olmasını  aşağıdakı  misal  təsdiq  edir.  Təx-
minən  100  il  bundan  əvvəl  Amerikanın  Sakit okean sahil-
lərində sunami böyük gəmini qaldırıb, onu Port şəhərindən 
keçirərək, xeyli aralıda – quruda yerə endirmişdir. 
Sahilə  yaxınlaşdıqda  dənizin  dibinin  ləngiməsi  üçün 
dalğanın uzunluğu azalır, yüksəkliyi isə təbii ki, artaraq, 30 
metrə çatır (görənlərin söylədiyinə görə). 800 km/saat sürətə 
çatan  qüvvətli  dalğa  qəfildən  sahil  ərazilərinə  çırpılır  və 
böyük dağıntılar törədir, əksərən də çoxsaylı insan tələfatı və 
maddi itgilərlə nəticələnir. 
Dünyan
ın müxtəlif geoloji institutlarında 26 dekabr 2004-
cü ildə Cənub-Şərqi Asiyada baş vermis dəhşətli zəlzələnin 
səbəbləri və nəticələri barədə onu müşahidə edənlər öz fikir-
lərini bildiriblər. «Belə qüvvətli sunami hətta Yer kürəsinin 
ətrafında fırlandığı oxa da təsir etdiyini göstərmişdir». 
Bizim planetin ölçü
lərini və kütləsini nəzərə alsaq bunun 
mümkünlüyünü İtaliyanın Vulkanologiya və Geofizika Milli 

151 
İnstitutunun  direktoru  Entso  Boş  söyləyir. Onun sözlərinə 
görə,  fəlakətli  hadisənin  əsasında,  dərinlikdə  kütlənin xeyli 
yerdəyişməsi  durur  ki,  bu  da  Yerin  səthində  dəyişikliyə  və 
Yer oxunun az hiss olunan dəyişməsinə gətirib çıxarır. 
Bundan  başqa,  bizim  planetin  oxu  son  26  min  ildə  ko-
nusvari hərəkət edərək yerini dalğavari dəyişir, ona görə də 
zəlzələ  nəticəsində  baş  vermis  yerdəyişmənin  ölçülməsi 
daha da çətinləşir. 
Son 
yüzilliklərdə  belə  hallar  11  dəfə  müşahidə  olunub. 
Lakin, bu halda bütün göy cisim
lərinin Günəş, Ay və s. tə-
sirini düzgün hesabl
amaq lazımdır. Sunamilərin ani dağıdıcı 
nəticəsini hiss etməmək mümkün deyil. Sahilə çataraq dalğa 
sözsüz  ki,  sahildə  yaşayan  dəniz  quşlarının  yuvalarını  belə 
yuyub 
aparır. 
Belə  hallarda  bitki  örtüyü  daha  çox  təsirə  məruz  qalır. 
Mərcan  rifləri daha çox dağılır.  Kakos  palması  isə  xeyli 
dözümlü olur. Çünki kakos qozu hətta okeanda üzə-üzə bitir. 
Sunamilər  haqqında  təsəvvür  yaratmaq  üçün  üzərində 
«Raketa» tipli katerlər üzən su anbarlarında bunu müqayisə 
etsək  görərik  ki,  sahilə  yaxınlaşarkən  sahil  nisbətən  dayaz 
olduğu  üçün  sualtı  pərlər  (mühərriklər)  səthdən  dibə  qədər 
bütün  başqa  gəmilərin  əmələ  gətirdiyi  dalğadan  güclü 
olduğu üçün sahilə birinci çatır. Bu dalğa çox hündür olmasa 
da  çox  uzundur.  Belə  çıxır  ki,  həmin  o  ilk  dalğalar  su 
anbar
ından  aşaraq  2-3 m  sahilə  tökülür,  sonra  geri  çəkilir. 
Ondan sonra isə adi dəniz dalğaları gəlir.