Telman xəLİlov, maya zeynalova

X 
FƏSİL 
KOSMİK PROSESLƏRİN EKOCOĞRAFİ 
NƏTİCƏLƏRİ 
 
10.1. İnsanla kosmosun qarşılıqlı əlaqəsi 
 
İnsan  Yer  üzərində  ən  qəribə  yaradılandır.  O  müxtəlif 
key
fiyyət və imkanlara qabil məxluqdur. 
Qədim dövrlərin ağıllı simaları və filosoflarının nöqteyi-
nəzərindən  insan  anlayışı  –  qeyri-adi  görünməz  dünyanın 
görünən hissəsidir. 
Kainat, 
Günəş, Yer və insanlar tarix boyu peyğəmbərləri, 
ağıllı zəkaları və alimləri bütün minilliklərdə narahat etmiş-
dir. 
İnsanın  yarandığı ilk dövrlərdə bu problemlər  insanları 
düşündürmüşdür.  
Heliobiologiya  elminin  banisi  Çiyevsiki  A.L.  deyirdi: 
«
İnsan  yalnız  yerdə  məskunlaşmış  məxluq deyil o, həm də 
kosmik 
məxluqdur,  özünün  bütün  biologiyası,  bütün  atom-
ları, öz bədəninin bütün hissələri ilə Kosmosla, onun şüaları, 
sahəsi və cazibəsilə əlaqəlidir, bağlıdır». 
Müəlliflərin bir çox fikirləri onunla bağlıdır ki: «Yer pla-
netində  canlı  aləmin  həyat  fəaliyyətinin  mütəhərikliyi, 
Kainatın  hadisləri  ilə  sıxı  əlaqədadır,  xüsusilə  də  Günəş 
səthindəki hadisələrlə». 
Bəşəriyyətin qlobal problemlərinə Günəşlə – Yer əlaqələ-
rin
dən asılı olaraq baxmaq lazımdır. 
Vaxtın  qarşısı  alınmaz  hərəkəti  nəticəsində  əvvəllər 
mövcud olmayan 
obyektlər: Günəş – Yer əmələ gəlmişdir. 
Klod  Bernar 
yazır  ki, «Ayrıca  götürülmüş  orqanizmin 
həyatı – Kainatın həyatının yalnız fraqmentidir». 
V.
İ.Vernadski  yazırdı: «Həyat  daimidir,  çünki  Kosmos 
daimidir 
və həmişə biogeosenoz vasitəsilə ötürülür». 

168 
A.L.Çijevski 
yazırdı: «Yer  və  insanlar  Günəşin  hissə-
ləridir». 
Yerin 
əks sədası Günəşin fəaliyyətidir. 
Heç 
nə və heç kim insanın Günəşlə və Kainatla bağlılığı 
kimi ola 
bilməz. 
Aristotel 
və Pifaqor hələ öz dövrlərində hesab edirdilər ki, 
insan 
bədəni  ilə  mikrokosmosu  təmsil  edir.  İnsanla  mikro-
kosmosun 
oxşarlığını  astronomlar  və  parapsixoloqlar  onda 
görürlər ki, planetlərin, onların peyklərinin hərəkətləri özlə-
rində dünyəvi həyatı təmsil edirlər. Bu bir növ insan həyatını 
tərənnüm edən orqanizmlərin funksiyasını tərənnüm edir. 
Paraselsin 
fikrincə  –  insan  ulduzlardan  ona  görə  asılıdır 
ki, müvafiq ulduz 
bədənini – astral bədəni təmsil edir (astral 
bədən  insanın  keçirdiyi  emoisyasından,  onun  hadisələrə 
reaksiyasından  ibarətdir.  Bu  isə  yüksək  hissiyatlı  energetik 
substansiya  olmaqla, 
ayrılaraq,  bir  az  məsafədə  o  insanın 
bədənini əhatə edir). 
Hippokrat Ayruvedinin 
təliminə əsaslanaraq, hesab edirdi 
ki, bir çox 
xəstəliklərin səbəbi, ulduzlu səmanın hərəkəti və 
orada 
gedən  gizli  dəyişikliklərdir.  Müasir  dövrdə  insanlar 
Günəş sistemini dərin tədqiq etməyə başlamışlar.  
Kiçik  insan 
necə  nəhəng  Səmaya  (sonsuzluğa)  tən  gələ 
bilər, uyğunlaşa bilər və eyni zamanda Siolkovskinin dediyi 
kimi, 
həm də çox kiçik ola bilər? 
Azərbaycan alimi E.N.Xəlilovun fikrincə: «Yerə və onda 
ge
dən  geoloji  proseslərə,  kosmosla  sıx  əlaqədə  baxmaq 
lazımdır» və birgə «Yer kosmik obyektdir və onun çox uzun 
qravitasiya 
dalğalarına  reaksiyası,  sözsüz  ki,  başqa  kosmik 
obyektlərə – ulduzlara, planetlərə və s. reaksiyası – çox uzun 
qravitasiya 
dalğalarına oxşardır». 
Məlumdur  ki,  İnsan  Yer  üzərində  yarandığı  ilk  gündən 
Kosmosa  can 
atmışdır.  Uzun  minilliklər  uçmağı  arzulamış, 

169 
ona can 
atmış və sonda öz məqsədinə çatmışdır. Bunu çoxlu 
tarixi faktlar da 
göstərir. 
Bir 
neçə il bundan qabaq Çində – Lxasa şəhərində (Lxasa 
–  Tibetin 
paytaxtıdır)  bir  neçə  min  illik  yaşı  olan  sənəd 
tapılmışdır. Həmin sənəd qədim hind dili – sanskriptlə yazıl-
mışdır. Oxumaq üçün onu Çandiqixara (Hindistan) Universi-
tetinə  göndərmişlər.  Manuskripti  öyrənən  professor  Rut 
Reyna 
göstərir ki, bu kitabda planetlər arası uçuşlarda istifa-
də olunacaq obyektləri (gəmilərin) yaratmaq üçün təlimatlar 
və  onların  hərəkəti  üçün  əks-qravitasiya  qüvvəsinin  prin-
sipləri  qeyd  olunmuşdur.  Bu  Yerin  cazibə  qüvvəsinə  qarşı 
dura 
bilən mərkəzdən qaçma qüvvəsidir. Bu qüvvənin gücü, 
insan 
zəkasına (beyninə) bərabərdir. 
İnsana heç bir apparatsız uçmağa imkan verən qüvvədir. 
Sonra  professor  qeyd  edir  ki,  bu  kitabda 
belə  bir  məlumat 
var  ki, 
qədim  hindlilər  bütün  planetlərə  uça  bilən  «Astra» 
adlı  xüsusi  uçan  dəstələrdən  ibarət  gəmilər  göndərə  bilər-
dilər.  Sonralar  məlum  olmuşdur  ki,  çinlilər  bu  sənədi  əldə 
etdikdən  sonra  ondan  kosmosun  öyrənilməsi  və  raketqa-
yırma işlərində istifadə etmişlər. 
Manuskriptdə  hansı  planetlərarası  uçuşların  həyata  keçi-
ril
məsi göstərilməsə də, Aya uçuşun planlaşdırılması göstə-
rilir. Lakin bu 
uçuşların keçirilməsi məlum deyil. «Ramaya-
na» 
adlı məşhur hind əfsanəsində «Vimana» və ya «Astra» 
tipli 
gəmilərin Aya uçuşu xırda detallarına qədər yazılır. 
Bir  vaxtlar  sovet 
arxeoloqları  Türküstanda  qədim  cihaz 
tap
mışlar və güman olunur ki, ondan kosmik uçuşlarda isti-
fad
ə olunmuşdur. Bu cihaz şüşə və farfordan düzəldilməklə, 
yarımdairə  formasında  olmuş,  konusvari  qurtaracağı  olmuş 
və içərisində civə damlaları müşahidə edilmişdir. 
XIX-XX 
əsrlərdə  arxeoloqlar  qədim  şəhər  -  Mohenco-
Dara  da 
qazıntı  işləri  apararkən,  bu  qədim  şəhərin  küçə-

170 
lərində insan sümüklərinə rast gəlmişlər. Onların əksəriyyəti 
(
skeletlərin)  əllərini  yuxarı  qaldırmış  şəkildə  uzanmış  ol-
muşlar  ki,  güman  olunur  ki,  onlar  səmadan  gələn  dəhşətli 
(uçan) 
şeydən  qorumaq  istəyirlər.  Bu  insan  skeletlərində 
(
qalıqlarında) radioaktivlik fonu, on dəfələrlə adi qaydadan 
çox 
olmuşdur.  Onları  yalnız  Xirosimo  və  Naqasakidəki, 
qalıqlarla müqaisə etmək olar.  
Qədim şəhərin daş divarları əriyərək şüşəyə çevrilmişlər. 
Belə çevrilmiş,  daş şüşələr, nəinki, Hindistanda, həm də 
İrlandiyada,  Şotlandiyada,  Fransada,  Türkiyə  və  başqa 
ölkələrdə tapılmışdır.  
Göstərilənlərə faktiki olaraq, həm də yeganə ağıllı izah bu 
hadisələrin  nüvə  müharibələrilə  əlaqədar  olmasını  söylə-
məyə imkan yaradır. 
Bir  çox 
müxtəlif  mütəxəssislər  hesab  edirlər  ki,  nüvə 
silahları istifadə etməklə bu müharibələr nəticəsində məşhur 
Atlantida  sulara 
qərq olmuş, Roma imperiyası isə Yer üzə-
rindən  silinmişdir.  Yalnız  bundan  sonra  yeni  daş  əsri  baş-
lanmışdır. Müasir tarixin bir neçə minilliklərdən sonra baş-
lanması güman olunur. Yalnız güman etmək olar ki, bütün 
«Vimanlar» 
və  «Levinlər» (Qədim  uçan  apparatlar)  hamısı 
məhv  olmuşlar.  Lxasada  (Çində)  tapılmış  Hind  imperatoru 
Aşokanin  «Manuskriptdə  doqquz  naməlum  alim»  əsərində 
göstərirlir  ki,  belə  uçan  apparatlar,  sonrakı  minilliklər  də 
düzəldə bilərdi. 
Tarixçilərin  məlumatına  görə,  məşhur  Makedoniyalı 
İsgəndər  öz  qoşunları  ilə  Hindistana  daxil  olduğu  zaman, 
«bir 
yerdə onların üzərinə «Uçan qaynar disklər», düşməyə 
başlayır,  onları  –  insanları  bir-birinə  yapışdırır  və  atları 
qorxudurdular. 
Güman olunur ki, «Uçan 
disklər müasir dövrdə» boşqab-
larla 
nüvə  müharibələri  aparılırmış.  Bəzi  alimlər  güman 

171 
edirlər  ki, «Vaminlər»  və  «Levinlər»,  indi  də  geniş  Tibet 
yay
lasındakı  əlçatmaz  mağaralarda  və  ya  da  Mərkəzi  Asi-
yanın  başqa  yerlərində  gizli  yerlərdə  qalırlar  (və  ya  saxla-
nırlar). Lakin əfsuslar olsun ki, bu qədim uçan apparatların 
birisi 
də olsa müasir insanların əlinə düşməmişdir. 
Bütün 
yuxarıda  qeyd  olunanlar  bir  daha  göstərir  ki,  in-
sanla  –  kosmos 
arasında  həmişə  qarşılıqlı  əlaqə  mövcud 
olmuşdur.  
Astronomlar  indi  süni 
surətdə  yaradılmış  yeni tipli səma 
aparratlarını  astronomiyanın  spesifik  sahəsi  kimi  qəbul 
edərək, metiorid astronomiyası ilə Günəş sistemini yaxından 
və  yer  atmosferini  içəridən  və  planet  astronomiyası  ilə 
birlikdə götürürlər. 
Bu 
isə  Günəş  sisteminin  hissələrini,  yer  sferasından  kə-
narda 
öyrənməkdir.  
 
10.2. Qlobal 
proseslərin ekocoğrafi xüsusiyyətləri 
 
Cəmiyyət formalaşmağa başladığı ilk dövrlərdən etibarən 
tü
kənməz  həyat  mənbəyi  olan  təbii  mühiti  öyrənir,  onun 
sərvətlərindən öz yaşayış mənafeyinə uyğun şəkildə istifadə 
edirlər.  Təbii  mühitin  öyrənilməsi  daim  təkmilləşdirilir. 
Əgər əvvlllər, texniki vasitələrin zəif inkişaf etdiyi dövrlərdə 
təbii  sərvətlər  yalnız  ənənəvi  olaraq  adicə  yerüstü  müşahi-
dələr  vasitəsilə  öyrənilirdisə,  kosmik  texnika  meydana 
gəldikdən  sonra  isə  təbii  mühitin  öyrənilməsində,  ekoloji 
durumun 
qiymətləndirilməsində  daha  mütərəqqi  üsullardan 
istifadə  olunmağa  başlanmış,  bunun  nəticəsində  tədqiqat 
işlərinin  sürəti  və  keyfiyyəti  xeyli  yüksəlmiş,  tədqiq  edil-
məsi  adi  üsullarla  mümkün  olmayan  bir  sıra  təbiət  hadi-
sələrinin və obyektlərinin uzaq məsafədən öyrənilməsi üçün 
geniş imkanlar yaranmışdır. 

172 
Bütün  bu 
tədbirlərin  öhdəsindən  layiqincə  gəlmək  üçün 
müasir 
dövrdə  təbiətşünaslıq  elminin  bütün  sahələrində 
geniş tətbiq olunmağa başlayan aerokosmik tədqiqat vasitə-
lərindən geniş istifadə olunur. 
Akad. H.
Ə.Əliyevin təbirincə desək, təbii mühitin qorun-
ma
sını,  onun  sərvətlərinin  mühafizəsini  və  artırılmasını  in-
sanların  müasir  mənafeyi  tələb  edir.  Hazırda  planetimizdə 
əhalinin  sayının  sürətlə  artması  ilə  əlaqədar  qida  ehtiyat-
larının tədqiq olunması probleminin həllində bu vaxta qədər 
mövcud  olan 
ənənəvi  tədqiqat  üsulları  kifayət  deyil.  Bu 
məsələnin  həllində  aerokosmik  tədqiqat  üsullarının  geniş 
tətbiqi  planetimizdə  təbii  mühitin  qorunması  və  insanların 
ərzaq probleminin həllinə müsbət təsir göstərəcəkdir. 
Yer 
səthinin  məsafədən,  yəni  yerdən-kənardan  öyrənil-
məsinə ilk dəfə olaraq fotoşəkillərin köməyilə başlanmışdır. 
Bu 
sahədə görülmüş işlərin tarixçəsi o qədər də böyük de-
yildir. 
Keçmiş  SSRİ-də  təcrübə  məqsədilə  Yerin  ilk  aerofoto-
şəkilləri 1927-ci ildə Özbəkistanda Fərqanə vadisinə torpaq 
xəritəsi  çəkilmişdir.  Hələ  1928-ci  ildə  akad.  A.J.Fersman 
göstərmişdir  ki,  aerofotoşəkillər  Yerin  müxtəlif  sahələri 
haqqında çox dəqiq və obyektiv məlumatlar verir. 
Müxtəlif  vaxtlarda  çəkilmiş  aerofotoşəkillər  vasitəsilə 
Yer 
səthində baş verən bütün təbii və antropogen proseslərin 
əmələ gəldiyi dəyişiklikləri izləmək mümkün olur. 
ABŞ-da  1927-ci  ildə  aerofotoşəkillərin  köməyilə  ilk 
olaraq 
İndiana ştatının torpaq xəritəsi hazırlanmışdır. 
1957-ci 
ildə SSRİ-də dünyada ilk olaraq (4 oktyabr) Ye-
rin  süni  peykinin 
orbitə  çıxarılması  ilə  təbii  mühitin 
öyrənilməsində  kosmik  tədqiqatlar  mərhələsi  başlanmışdır. 
Kosmik 
texnikanın durmadan inkişafı ilə ən yeni cihazlarla 
təchiz edilmiş süni peyklərin, orbital stansiyaların və kosmik 

173 
gəmilərin, orbitə çıxarılması ilə əlaqədar olaraq son zaman-
lar Yer 
kürəsi haqqında elmi məlumatların miqdarı gündən-
günə artır, keyfiyyət isə yaxşılaşır. 
1957-ci  il 
noyabrın  3-də  SSRİ-də  ikinci  süni  peyk  bu-
raxıldı  və  burada  canlı  orqanizmin  kosmik  şəraitdə  yaşaya 
bil
məsinin  mümkün  olub-olmaması  məsələlərini  də  müəy-
yən  etmək  lazım  idi.  Bir  az  sonra  orbitə  çıxarılmış  üçüncü 
peyk,  kosmosda  avtomatik  elmi  laboratoriya  rolunu  oyna-
mış, kosmik şüaların intensivliyi, yerin maqnit sahəsi, peykə 
toxunan  mikrometeorit 
hissəciklərinin  həkərəti  və  s. 
məsələlər haqqında Yerə məlumat verilmişdir. 
1961-ci il aprelin 12-
də  Y.A.Qaqarin,  sonra  G.S.Titov, 
A.Nikolayev,  P.Papoviç 
və  başqaları  kosmosa  uçaraq  yeni 
nailiyyətlər əldə etmişlər.  
Atmosferin  üst 
qatlarının tədqiqini davam etdirmək, Ye-
rin radiasiya 
zonalarını müəyyənləşdirmək, kosmik stansiya-
ların səmada uzun müddət qala bilməsini bir daha yoxlamaq 
v
ə yerlə stansiyalar arasında, radio rabitə seanslarının həyata 
keçirilməsini  öyrənmək  üçün  1964-1965-ci  illərdə  xeyli 
kosmik stansiyalar 
orbitə çıxarılmışdır. 
Son  zamanlar  bir  çox 
ölkələrdə təbii mühitin öyrənilmə-
sində  yeni, daha  mütərəqqi üsul-aerokosmik  tədqiqat və  ya 
təbii  mühitin  «məsafədən  öyrənilməsi»  üsulandan  geniş 
istifadə olunur.  
 
10.3. Qlobal 
proseslərin təbii (planetar) əsasları 
 
Çoxtəkrarlı  aerokosmik  fotoşəkillər  vasitəsilə  dağlıq  sa-
hələrdə buzlaqların dinamikası, onların evolyusiyası və əra-
zinin hidroloji 
rejimindəki rolu müəyyənləşdirilir. 
Dəniz və okeanlarda qəflətən baş verən bir sıra təbii pro-
sesləri  ənənəvi  üsullarla  tədqiq  etmək  mümkün  olmur.  Bu 

174 
baxımdan kosmik informasiyaların rolu çox diqqətə layiqdir. 
Məs.  Sunami  hadisəsi  nəticəsində  əmələ  gəlmiş  dağıdıcı 
dalğanın Sakit okeanın bir hissəsindən o biri sahilinə çatma-
sı üçün bir sutkaya qədər vaxt lazımdır. Əgər bir süni peyk 
sutka 
ərzində  Yer  ətrafında  14  dəfə  dövr  edirsə,  ondan  5-i 
Sakit 
okeanın  üzərindən  keçir  və  burada  baş  verən  dağın-
tının bütün xüsusiyyətlərini, o cümlədən onun intensivliyini, 
hündürlüyünü 
və yayılma istiqamətini asanlıqla qeydə alır. 
Müasir 
dövrdə okeonologiya elminin ən aktual problemlə-
rindən  biri  Dünya  okeanının  çirklənməsininin  tədqiq  olun-
masıdır.  Dünya  okeanının  çirklənməsi  əsasən  üç  səbəbdən 
baş  verir:  bakteoroloji,  kimyəvi  və  radioaktiv  çirklənmələr. 
Bu üç növ çirk
lənmədən hazırda ən geniş yayılanı karbohid-
rogen 
birləşmələrindən əmələ gələn kimyəvi çirklənmələridir. 
Təxmini  hesablamalara  görə  hər  il  dünya  okeanına  5  mln. 
tondan çox neft daxil olur 
və bu neft suyun üzərində xüsusi 
bir qat 
əmələ gətirərək su mühiti ilə atmosfer arasındakı qa-
rışılıqlı əlaqəni pozur. Çirklənmiş suyun rəngi və bulanıqlığı 
ətraf  sahələrdən  asanlıqla  seçildiyinə  görə  onları  çoxzonalı 
və  spektrozonal  kosmik  fotoşəkillərin  köməyi  ilə  daha  tez 
aşkara çıxarmaq mümkün olur. 
Müasir 
dövrdə  cəmiyyəti  düşündürən  ən  mühüm  prob-
lem
lərdən biri də ətraf  mühitin qorunmasıdır. Bu  məsələyə 
son 
illər Azərbaycanda da çox ciddi fikir verilir. Ətraf mühit 
hazırda, əsasən təbiətə düzgün olmayan münasibət nəticəsin-
də  korlanır,  o  öz  ilkin  xüsusiyyətlərini  itirir,  sonradan  isə 
onu 
bərpa etmək olduqca çətinləşir. Məs. Təbiətdə baş verən 
toz 
tullantıları atmosferin antropogen çirklənməsinin başlıca 
səbəblərindən biri hesab edilir. Məlum olduğu kimi toz tu-
fanları əsas etibarilə bitki örtüyünün zəif inkişaf etdiyi və ya 
onun düzgün olmayan insan 
fəaliyyəti nəticəsində tələf olun-
duğu  sahələrdə  baş  verir.  Təbiətə  kosmosdan  aparılan 

175 
nəzarətin  nəticəsində  toz  tufanlarının  baş  verdiyi  sahələr, 
onun 
yayılması, ölçüləri və dinamikası, relyef və litoloji tər-
kiblə  əlaqəsi  aşkar  olunur. «ERTS-1»  və  «Çemeni-7»  kos-
mik 
gəmilərindən  çəkilən  şəkillərdə  Sinay  yarımadasında 
yer
ləşən  Neqev  qumlu  səhrasında  insanın  təsərrüfat  fəaliy-
yətinin  atmosferin  çirklənməsində  oynadığı  rol  açıq-aydın 
görünür.  Burada  Saksaul 
və  digər  yarımkol  bitkilərindən 
iba
rət,  ifrat  dərəcədə  mal-qara  otarılmış  ərazidə  geniş  miq-
yasda  toz 
tufanları  müşahidə  olduğu  halda,  planlı  surətdə 
kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  üçün  istifadə  olunan  və  vaxtaşırı 
suvarılan qonşu sahələrdə eyni vaxtda toz tufanları müşahidə 
olunmamışdır. 
Havanın çirklənməsində oraya buraxılan müxtəlif sənaye 
tüs
tüləri  də  böyük  rol  oynayır.  Ən  çox  sənaye  tüstüləri 
kömür 
istehsalı, meşə və bataqlıq yanğınları zamanı və nəq-
liyyat 
vasitələrinin  işləməsi  nəticəsində  baş  verir.  Kosmik 
şəkillər vasitəsilə sənaye tüstülərilə çirklənmiş ərazilər asan-
lıqla aşkar olunur, onların qarşısının alınması üçün müxtəlif 
tədbirlər  hazırlanır.  Kosmik  apparatlar  vasitəsilə  liman  şə-
hərləri  ətrafında  dəniz  suyunun  çirklənməsinə  də  nəzarət 
edilir. «ERTS-1»  kosmisk 
gəmisindən  0,6-0,7  mikrometr 
diapozonlarda 
alınmış şəkillər göstərir ki, Süveyş körfəzində 
geniş ərazidə neft tullantılarından zolaqlar əmələ gəlmişdir. 
Belə hadisələr Yerin «Numbuz» süni peyki vasitəsilə Qərbi 
Avropa, 
Şimal  dənizi  və  Baltik  dənizi  sahillərində  də  mü-
şahidə olunmuşdur. 
Vaşinqton  və Baltimor şəhərlərinə  yaxınlaşdıqca kosmik 
şəkillərdə suyun çirklənməsi daha aydın surətdə nəzərə çar-
pır. Ona görə də müasir elmin qarşısında duran əsas məqsəd 
təbiətin  qlobal  miqyasda  qorunub  saxlanması  üçün  tədbir-
lərin işlənib hazırlanmasından ibarətdir. Təbiətin qlobal miq-
yasda qorunma
sına yönəldilmiş tədbirləri yalnız aerokosmik 

176 
texnikanın nailiyyətlərindən geniş istifadə edilməklə həyata 
keçirmək mümkündür. 
Kosmik  informasiya 
vasitəsilə  təbii  mühitin  öyrənilməsi 
üçün  bizim 
respublikamızda  əlverişli  imkanlar  vardır  və  o 
nəhəng  bir  laboratoriyanı  xatırladır.  Yer  üzərində  14  iqlim 
tipinin 9 – ox
şarlığına və dünya torpaq tiplərinin əksəriyyətinə 
respublika
mızda rast gəlinir. Onun kənd təsərrüfatı da olduqca 
zəngindir. O da təsadüfi deyildir ki, keçmiş SSRİ-nin məşhur 
alimləri ətraf mühitin qorunmasında kosmik vasitələrin tətbiq 
olunması məsələləlrini çox vaxt Bakıda həll edirdilər. Bu işdə 
Azərbaycan  Elmlər  Akademiyası  Təbii  Ehtiyatların  Kosmik 
Tədqiqi institutunun böyük xidmətləri olmuşdur. 
Aerofotoşəkillərdən  istifadə  edərək  torpağın  öyrənilmə-
sin
də  qazanılmış  müvəffəqiyyətlər  sonradan  onun  böyük 
dəqiqliklə  kosmosdan  öyrənilməsi  üçün  də  geniş  imkanlar 
yaratmışdır. 
Hazırki dövrdə torpağın öyrənilməsində kompleks, başqa 
sözlə  desək,  çoxmərtəbəli  tədqiqat  vasitələrindən  –  yerüstü 
müşahidələr,  təyyarə,  helikopterlər  və  nəhayət,  kosmik  gə-
milərdə və süni peyklərdə qoyulmuş  mürəkkəb  cihazlardan 
istifadə edirlər. 
BMT-nin 
məlumatlarına  görə  torpağın  eroziyası  və  şor-
laşması  nəticəsində  hazırda  planetimizin  artıq  500  mln.ha 
qədər  əkin  sahəsi  tamamilə  sıradan  çıxmışdır.  Aerokosmik 
üsulla  torpaq  ero
ziyasının  öyrənilməsinin  respublikamız 
üçün 
də  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Çünki,  onun  əkin  sa-
həsinin  60%-ə  qədəri  dağlıq  ərazilərdə  yerləşir.  Müxtəlif 
vaxtlarda 
çəkilmiş  aerokosmik  fotoşəkillər  xətti  eroziyanın 
dinamikasını  və  yarğanların  inkişaf  xüsusiyyətlərini  aşkar 
etməyə imkan verir. 
Kosmik  informasiya 
vasitələri həmçinin, atmosferdə mü-
şahidə edilən bir sıra proseslər nəticəsində əmələ gələn təbii 

177 
fəlakətləri də vaxtında qeydə almaqla (sel, ildırım, quraqlıq 
və s.) kənd təsərrüfatının inkişafına təkan verir. Aerokosmik 
fotoşəkillərin  kənd  təsərrüfatında  ən  böyük  rolu  onların 
əsaslında  müxtəlif  təsərrüfat  xəritələrinin  hazırlanmasının 
mümkün 
olmasıdır.  Bu  sahədə  məqsədəuyğun  metodikanın 
işlənib hazırlanması üçün kosmik gəmilərdən alınmış məlu-
matlarla 
yanaşı  bir  sıra  kənd  təsərrüfatı  poliqonlarında 
(Arizona, Kaliforniya, Marikon 
və s.) bir neçə il müddətində 
hər  10  gündən  bir  aerofotoşəkillər  və  başqalardan  istifadə 
edərək yerüstü fotoşəkillər çəkilmişdir. 
Planetimizin 
meşə  sahəsi,  planetimizin  cəmi  –  10%-dən 
az 
hissəsini  tutur.  Spektrozonal  kosmik  fotoşəkillər  yaşıl 
sərvətimizin daha yaxından öyrənilməsi üçün geniş imkanlar 
yaradır.  İlin  fəsillərindən  asılı  olaraq  bitkilərdə  baş  verən 
dəyişikliklər,  məs.  yarpaqların  payızda  saralması,  ilin  isti 
vaxtında göyərməsi və qışda tökülməsi müxtəlif diapazonlu 
kosmik 
şəkillərdə  aydın  nəzərə  çarpır.  Aerokosmik  nəzarət 
həyatımızın  yaşıl  mühafizəçilərinin  daha  da  artırılmasına, 
onların  inkişafına  və  daha  səmərəli  qorunmasına  kömək 
edir.  Aerokosmik 
şəkillərdə  vizual  və  instrumental  deşifrə 
va
sitəsilə  çay  terrasları,  deltaları,  qədim  və  müasir  çay  gə-
tirmə  konusları  da  ayırd  olunur.  Bu  üsulun  köməyilə  səh-
ralarda  sular 
səthə  yaxın  olduğu  yerlər  kosmik  cihazların 
köməyilə müəyyən edilir.  
 
10.4. Kosmik ekologiya 
və kosmosun çirkləndirilməsi 
 
1957-ci 
ildə Yer kürəsinin ilk süni peykini buraxan vaxt 
onun  orbitini 
alimlər  təqribi  bilirdilər.  Peyk  buraxıldıqdan 
sonra 
müşahidəçilər  qrupu  peykin  təqribən  görünə  biləcəyi 
yerə  gedərək,  səmanın  görünən  hissəsini  öz  aralarında 
böldülər. 

178 
Beləliklə, peykin səmada görünəcəyini gözləyirdilər. Bu-
nunla da onlar 
aydınlaşdırdılar ki, peyk Yer kürəsinin hansı 
yerində  və  hansı  rayon  üzərindən  uçur  və  alınan  məlu-
matlarla  az 
dəqiqliklə də olsa onun orbitini aydınlaşdırmaq 
mümkün oldu. 
Sonrakı illər Yerin yeni süni peykləri burax-
mış,  Yerə  siqnal  göndərməyi  dayandırmış  (qüvvəsi  tükən-
miş)  ilkin  peyklərə  isə  maraq  azalmış  və  tezliklə  onların 
hansı  orbitada  uçmalarını  bilən  olmamışdır.  Süni  peyklərlə 
yanaşı yaxın Kosmosda daşıyıcı – raketlərin yuxarı pillələri 
qalmağa  başladı və onların orbitlərini artıq heç kim öyrən-
mirdi. 1961-ci 
ildə ABŞ-ın daşıyıcı «Tranzit» tipli raketinin 
ilk 
partlayışı baş verir, 1964-cü ildə planlaşdırılmış (yerdən 
komanda 
ilə)  partlayışı  baş  verdi.  Beləliklə,  Yer  ətrafı  or-
bitdə  yayılmış,  lakin  heç  kəsi  maraqlandırmayan  əşyaların 
sayı artmağa başlayır. İlk zamanlar bu hadisələr nə alimləri, 
nə  kosmik  gəmilərin  layihəçilərini,  nə  də  ki,  ictimaiyyəti 
maraqlandırmadı. Kosmosun çirklənməsi problemi ilə yalnız 
keçən əsrin 80-ci illərində danışılmağa başlanılır, çünki Yer 
ətrafı  boşluqda  yaranmış  vəziyyət  ətraf  mühitə,  sadəcə 
olaraq Yerin 
əhalisinə təhlükə yaratmağa başlanmışdır. 
1978-ci 
ildə  «Kosmos  –  954»  peyki  Şimali  Kanadanın 
tayqa 
zonasına,  bir  il  sonra  isə  «Skayleb»  adlı  amerikan 
kosmik  stan
siyasının qalıqları (tör-töküntüsü) Avstraliyanın 
səhra  rayonlarına  səpələnmişlər, 1964-cü  ildə  isə  ABŞ-ın 
nüvə  enerji  mənbələri  olan  nəqliyyat  peykinin  səhv  bura-
xılması  nəticəsində  radioaktiv  materiallar  Hind  okeanı 
üzərinə  səpələnmişdir.  Hazırda  yerətrafı  kosmosda  çirklən-
dir
mə  problemlərinin  aktual  olması  bir  çox  beynəlxalq 
təşkilatlar  tərəfindən,  o  cümlədən  Beynəlxalq  astronomiya 
ittifaqı,  KOSPAR  və  b.  tərəfindən  qəbul  olunmuşdur.  Son 
onilliklərdə  bu  əhəmiyyətli  problem  BMT-nin  kosmik 
fəzanın istifadəsi üzrə Komitəsində və onun elmi-texniki və 

179 
alt hüquq 
komitəsində vaxtaşırı müzakirə olunur. 
Beləliklə,  kosmik  zibil  adlı  yeni  anlam  yaranmağa 
başladı. Bu məfhum öz enerji potensialı tükənmiş peykləri, 
lakin 
buraxılışa  şərait  yaratmış  və  b.  daşıyıcı  –  raketlərin 
yuxarı pillələrinin, müxtəlif detalları birləşdirir. Bu hissələr 
artıq  insan  cəmiyyətinə  heç  bir  xeyir  verməyəcək,  amma 
onlar praktiki olaraq, daima 
yerətrafı boşluqda qala bilərlər. 
İnsanın 50 illik kosmik fəaliyyəti dövründə yerətrafı orbitin 
müxtəlif qatlarına və uzaq kosmosa çəkisi 3 min ton olan 20 
mindən çox obyekt buraxılmışdır. 
Yeni  süni 
mənşəli  səma  obyektlərinin  əmələ  gəlməsini 
astronavtlar 
hazırda  astronomiyanın  xüsusi  sahəsi  kimi 
ya
ranmasınını qəbul edirdlər. Bu sahə Yerin səthini öyrənən 
meteor astrono
miyası ilə və Yerin təsir dairəsindən kənarda 
yerləşən  planet  astronmiyaasına  keçid  zona  adlanırdı. 
Yerətrafı orbitdə dövr edən obyektlər üzərində ilk sistematik 
müşahidələr keçmiş SSRİ və ABŞ hərbçiləri tərəfindən raket 
əleyhinə  və  kosmos  əleyhinə  müdafiyə  vəzifələri  çərçivə-
sində başlanmışdır. Hər iki ölkədə uzaq hədəfləri tapan optik 
cihazlarla 
Yerətrafı  aləmə  nəzarət  sistemi  yaradılmışdır. 
Nəzarət  sistemi  tərəfindən  yerətrafı  kosmosda  10  mindən 
çox  obyekt 
müşahidə  edilmiş və fasiləsiz  nəzarətdə olmuş-
lar.  Bunlar 
əsasən 10 sm ölçüdə iri cisimlərdir. Onlardan 8 
minə yaxın obyekt rəsmi kataloqa salınmışdır. 
Fəaliyyətdə olan peyklər (təqribən – 500) kataloqa salın-
mış  yerətrafı obyektlərin az bir hissəsidir. Fəaliyyətdə olan 
peyklərin  kosmik  zibillərlə  toqquşmasından  yaranan  riski 
qiymətləndirmək  üçün  kataloqa  düşməmiş  obyektləri  də 
bilmək lazımdır. Belə məlumatları əldə etmək üçün hazırda 
vahid  bir  yol  –  kataloq
laşdırılmamış  törəmələrin  modelləş-
diril
miəsi lazımdır. Belə modellər ABŞ-ın, Qərbi Avropanın 
və  Rusiyanın  aparıcı  kosmik  stansiyalarında  yaradılmışdır. 

180 
Yerətrafı  orbitin  tez-tez  istifadə  olunan  hissəsində  ən  çox 
çirklənmiş – 850-1200 km yüksəklik və geostasionar orbit-
lərdir.  Burada  kosmik  zibil  toplanmış  olur. 850-1200  km 
yüksəklikdə meteoroloji peyklər və Yerin məsafədən zond-
laşdırılmış peykləri, həmçinin nüvə enerjisi ilə təchiz olun-
muş  peyklərin  böyük  bir  hissəsi  uçurlar.  Nüvə  enerjisi  ilə 
təchiz olunmuş peyklər bu yüksəkliklərdə radioaktiv təhlükə 
tam yox olana 
qədər yüz illərlə qala bilər. 
Yerətrafı pillələrin planlı partladılmasının qarşısını almaq 
üçün 
qəbul  olunmuş  tədbirlər  və  ya  öz  işini  qurtarmış 
peyklərin  orbitadan  çıxarılması  yolları  hələlik  yaradılma-
mışdır.  Geostasionar  –  peyklər  hər  şeydən  əvvəl  mikrome-
teorit 
və  bolid  kimi  təbii  səma  cisimləri  tərəfindən  bom-
bardman ola 
bilər. 
Yerətrafı boşluğun yaxın hissəsində, 400 km yüksəklikdə, 
yəni pilotlarla idarə olunan apparatların uçduğu zonalarda da 
həmçinin  çoxlu  miqdar  komsik  zibil  vardır.  Lakin  bu 
obyektlər  nisbətən  uzun  dövrlü  deyillər:  yarandıqdan  bir 
neçə il sonra onlar yerin atmosferinə daxil olaraq yanırlar. 
Rusiya EA 
və NASA institutlarında aparılmış tədqiqatlar 
bu 
fikrə gəlməyə imkan verdi ki, alçaq yerətrafı orbitdə olan 
kosmik  zibilin  40%-
dən çoxu – raketlərin ikinci pillələrinin 
və  orbitdəki  peyklərin  partlaması  nəticəsində  əmələ  gəlmiş 
qəlpələrdir. 
Kosmik 
fəzanın  ekoloji  vəziyyətinin  sabit  saxlanılması 
prob
lemlərinə  aid  əsas  götürülən  sənəd  kosmosla  əlaqədar 
Müqavi
lənin  (1967-ci  il)  olmasıdır.  Bu  müqavilənin  1-ci 
bəndində göstərirlir ki, kosmik fəzanın istifadəsi elə həyata 
keçirilməlidir ki, kosmosun sülh əsasında mənimsənilməsin-
də  başqa  dövlətlərin  işi  çətinləşməsin  və  hüquqları  pozul-
masın. 
Müqavilənin  9-cu  bəndi  Dövlətləri,  ictimaiyyəti  və  bey-

181 
nəlxalq  elmi  cəmiyyətləri  maksimum  imkaniyyət  daxilində 
və təcrubi işdə kosmosda görəcəkləri işlər, onların gedişi və 
tarixi 
barədə  BMT-nin  Baş  katibini  vaxtında  məlumatlan-
dırmağa çağırır. 
Kosmosun  ek
ologiyası  məsələlərinin  nizamlanması  üçün 
Beynəlxalq-hüquq məsələlərində əsas yer «Kosmik obyekt-
lər» tərəfindən dəyən ziyana görə məsuliyyət haqda Konven-
siyaya  (1972-ci  il)  verilir.  Konvensiya 
dövlətlərdən  tələb 
edir ki, 
buraxılışa məsul olan dövlət və ya kosmosa hər hansı 
apparat  buraxan 
dövlət  Yer  üzərində  və  Uçan  hava  gəmi-
sinin 
vurduğu zərər üçün tam məsuliyyət daşımalıdır. 
Yer 
ətrafındakı  töküntülərin  böyük  olanları  mütəmadi 
olaraq 
izlənir. Daha xırda obyektlərin izlənilə bilməsi üçün 
işlər davam etdirilir. Töküntülərlə bağlı əldə olan məlumat-
lara 
və  edilən  müşahidələrə  əsaslanmaq  Rusiya,  İngiltərə, 
İtaliya,  Almaniya  və  Amerikada  kompyürter  modelləri 
inkişaf  etdirilir.  Alimlər  bu  modellərdən  istifadə  edərək 
dünya 
ətrafındakı fərqli orbitlərdə dönən kiçik-böyük bütün 
tullantıların hərəkətlərini ortaya çıxarmağa çalışır. 
Bu 
hərəkətlər incələnərək gələcəklə bağlı təxminlər, yürü-
dülür 
və risklər hesablanır. 
Bugünkü 
çalışmalar  hələlik  kosmos  çirklənməsi  proble-
mini 
anlamağa istiqamətləndirilmişdir.  
Hər keçən gün böyüyən bu problemin həllinə istiqamətli 
edilən  bir  şey  yoxdur.  Orbitdəki  çirklənmə  mövzusunda 
beynəlxalq  bir  razılaşma  da  əldə  olunmamışdır.  Amma 
kosmos 
agentlikləri öz aralarında Kosmos Agentliklər arası 
Kosmos 
Çirklənməsi Eşgündüm Komitəsi adında bir təşkilat 
meydana 
gətirmişdir.  Bununla  yanaşı,  kosmos  çirklənməsi 
mövzusu  1994-cü 
ildən  bu  yana,  Birləşmiş  Millətlər  Kos-
mosun 
Sülhpərvər Məqsədlərlə İstifadəsi Komitəsinin Elmi 
və  Texniki  Altkomitəsi  tərəfindən  bir  müzakirə  və  qiymət-

182 
ləndirmə  başlığı  olaraq  ələ  alınır.  Bu  cür  beynəlxalq  cəhd-
lərlə  yanaşı  Kosmos  agentliklərinin  başladığı  işlər  də  var. 
Məsələn,  NASA  və  NASDA-nın  (Yaponiyanın  Kosmos 
Agentliyi)  kosmik 
çirklənmə ilə bağlı nəşr etdiyi bələdçilər 
var. Rusiya, Fransa 
və b. ölkələr də bənzər bələdçilər hazır-
lama 
və inkişaf etdirmə işlərini davam etdirirlər.  
Kosmosdakı tullantıların ən təhlükəlisi hal-hazırda Peqa-
sus  raketi  hesab  olunub. 1996-
cı  ildə  parçalanan  Peqasus 
raketinin  mü
şahidə  edilə  bilən  668  hissəsi  kosmosdakı  ən 
böyük  tullan
tılardır. Bunlar beynəlxalq kosmos stansiyasın-
dan 500 km 
məsafədə yerləşir. 
Kosmik 
tədqiqatlarda istifadə edilən raketlərin yer atmos-
feri 
xaricinə çıxarıla bilməsi üçün birdən çox yanacaq tankı 
istifadə edilməkdədir. Mərhələ-mərhələ icra olunan bu yana-
caq  tankla
rının  əvvəlcə  istifadə  edilən  hissələri  atmosferdə 
raketdən  ayrılaraq  geri  qayıdır,  digər  hissələr  isə  atmosfer 
xaricində  buraxılır.  Vəzifəsini  yerinə  yetirən  hər  parça 
kosmos 
boşluğunda bir göy cismi kimi tək qalmaqdadır. Çox 
yüksəkdə  olmayan  tullantılardan  bəziləri  zaman-zaman  at-
mosferə daxil olur. Atmosferdə meydana gələn sürtünmə ilə 
yanmağa  başlayan  bu  tullantılar  bəzi  insanlar  tərəfindən 
UFO 
adlandırılır. 
Kosmosda 
çirklənmə yaradan obyektlərin sayı hər keçən 
gün  bir  az  da 
artmaqdadır.  Hər  nə  qədər  bu  töküntülərin 
böyük  bir  qismi  zamanla  Dünyaya 
düşsə  də,  Kosmos 
çirklənməsinin  meydana gəlmə sürəti,  yox olma sürətindən 
daha  böyükdür.  Birinci 
bölgə  Yerdən  36000  km  uzaqdakı 
bölgədir.  Bu  bölgənin  əsas  xüsusiyyəti,  buradakı  peyklərin 
periodl
arının 24 saat olmasıdır. Bu orbitdə 150-si raketin üst 
mərhələsi  olmaqla, 700 böyük  cisim  müəyyən  olunmuş  və 
kataloqlaşdırılmışdır.  Bu  bölgədəki  töküntülərin  sürətləri 
Aşağı  Yer  Orbitindəkilərlə  müqayisədə  daha  azdır,  saatda 

183 
7000  km-
ə  qədər.  Bu  töküntülərin  kosmos  araşdırmaları 
baxımından yaratdığı təhlükə də çox azdır. 
Kosmos 
zibilliyində  neçə  dənə  ömürünü  tamamlamış 
peyk 
olduğu  bilinmir.  Ancaq  meteor  toqquşması,  maqnetik 
fırtına  və  bir-birilə  toqquşmaları  nəticəsində  bu  peyklərin 
kiçik 
hissələrə parçalanmış olduqları güman edilir. Kosmos 
Komitəsinin  1968-ci  ildə  verdiyi  qərara  görə,  hər  dövlət 
Kosmosa 
göndərdiyi  vasitələrə  nəzarət  edilməsində  və  geri 
qaytarılmasında məsuldur.  
Çirklənmə mövzusunda ortada müxtəlif təkliflər var, am-
ma 
üzərində razılığa gəlinən və tətbiq olunan ciddi bir plan 
yoxdur. Bu 
məqsədlə yaxın zamanlarda Almaniyanın Darm-
stadt 
şəhərində toplaşan müxtəlif ölkələrdən 200-ə qədər elm 
xadimi  kosmos 
tullantılarının  necə  aradan  qaldırıla  biləcə-
yinə  dair  təkliflər  irəli  sürmüşdür.  Bütün  kosmos  agentlik-
lərinin  razılaşdığı  nöqtə  ilk  mərhələdə  kosmos  çirklənmə-
sinin 
artım surətinin qarşısını almaqdır. Kosmos agentlikləri 
bundan sonra kosmosa 
çıxacaq vasitələrin göndərilmələri və 
orbitə yerləşdirilmələri əsasında kosmosu ən aşağı səviyyədə 
çirklətmələrini  təmin  edəcəklər.  Xüsusən  də,  bundan  sonra 
ömrü 
tükənən  peyklərin  və  kosmik  vasitələrinin  Yerə  düş-
mələri təmin ediləcək. Sonra isə yerinə yetirilməsi əsas olan 
bu  günkü  çirkliliyin  aradan 
qaldırılmasıdır.  Ancaq  bu 
«
təmizlik» texnoloji və daha çox da iqtisadi bir mövzudur. 
Bunun  üçün 
müxtəilf  təkliflər  mövcuddur.  Amma  bütün 
bunlar 
hələlik düşüncə məsələsində olan proyektlərdir. Rus 
tədqiqatçıları bu problemin həlli üçün beynəlxalq müşahidə 
sistemi 
qurulması təklifini irəli sürmüşlər.  
Kosmosun 
sülhpərvər  məqsədlərlə  istifadəsini  nəzərdə 
tutan 
beynəlxalq  qanun  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatının 
ümumi 
orqanlarında 1961 və 1963-cü illərdə qəbul etmişdir. 
Təşkil  edilməsində  okeanların  və  Antarktikanın  sülhsevər 

184 
məqsədlərdə istifadəsi üçün yaradılan beynəlxalq qanunu da 
kosmosda 
beynəlxalq əməkdaşlığı nəzərdə tutur. 
Kosmosda 
nüvə sınaqları bu qanunla qadağan edilmişdir. 
Hər  dövlət  kosmosda  sülhpərvər  fəaliyyət  üçün  bərabər 
hüquqlara sahibdir. 
Həmçinin kosmos stansiyalarına və göy 
cisimlərinə nüvə silahı yerləşdirilməsi və orada hərbi əsaslar 
qurulması  bu  qanunla  qadağan  olunmuşdur.  Çətin  vəziy-
yətdə  qalan  kosmonavtlara  hansı  müddətdə  olursa  olsun, 
kosmosda 
yardım ediləcəyi qəbul edilmişdir. Bundan başqa, 
qanun 
ölkələrin öz kosmik vasitələri tərəfindən kosmosda və 
Yer 
səthində  verdikləri  və  verəcəkləri  zərərlər  üçün  məsul 
tutulacaqlarını da nəzərdə tutur. 
Rusiya Kosmos Agentliyi Roskosmosun internet 
saytında 
verilən məlumatda kosmosu Çindən sonra ən çox çirkləndirən 
2 
ölkənin  ABŞ  və  Rusiya  olduğu  qeyd  olunur.  Şərhdə 
Kosmosdakı tullantıların yüzdə 93%-in bu 3 ölkədən qaynaq-
landığı  göstərilərək, «Təxminlərə  görə,  tullantıların  40%-ni 
Çin, 27,5%-ni 
ABŞ, 25,5%-ni  Rusiya, 7%-ni  isə  kosmik 
tədqiqatlara qatılan digər ölkələr yaradır» deyilmişdir.