Tema: Ko’mekshi so’zler olardin’ tu’rleri

Da’nekerler ha’m olardin’ xizmetine,ma’nisine qaray .
Da’nekerler - ten’ ma’nili so’zlerdi, ten’ ha’m bag’ının’qııl qospa ga’plerdin’ sın’arların baylanıstı ır wshı ko’mekshi so’z shaqabı. Da’nekerler de basqa ko’mekshi so’zler sıyaqlı, grammatikalıq jaqtan o’zgermeydi ha’m o’z aldına tolıq leksikalıq ma’nige iye bolmaydı. Sonlıqtan olar grammatikalıq ga’p ag’zası xızmetin atqara almaydı.
Da’nekerler sintaksislik xızmeti jag’ınan jay ga’plerdin’ quramında birgelkili ag’zalardı, qospa ga’ptin’ quramında jay ga’plerdi o’z ara ma’nilik jaqtan baylanıstıır wshı da’nekerlik xızmetti atqaradı.
Izertlewshiler ga’p ha’m ga’ptegi so’zlerdi baylanıstıır wda da’nekerler intonatsiyag’a qarag’anda a’dewir son’ payda bolg’an dep esaplaydı. Bul pikirdi ko’mekshi so’zlerdin’, sonın’ biri da’nekerlerdin’ tariyxıy shıg’ısı, rawajlanıwı jag’ınan ma’nili so’zler almasıq, feyil, sanlıq, ra’wishlerdin’ da’slepki leksikalıq ma’nisin joyııt p, ga’p ha’m ga’ptegi so’zlerdi baylanıstıır wshı ko’mekshi grammatikalıq quralg’a aynalg’anlıg’ı tastıyıqlaydı.¹
Da’nekerler morfologiyalıq qurııl sına qaray, dara da’nekerler (da, de, ha’m, ja’ne, al, biraq, sebebi, sonlıqtan, ga’, ga’hi, eger, o’ytkeni, bir, birese, birde, geyde, bazda, t.b.) ha’m qospa da’nekerler (sol sebepli, sonın’ ushın, sol ushın, sonın’ na’tiyjesinde, nege desen’, degen menen) bolıp bo’linedi.
Da’nekerler sintaksislik xızmeti ha’m ma’nisine qaray, dizbeklewshi
da’nekerler ha’m bag’ındıır wshı da’nekerler bolıp eki toparg’a bo’linedi.
Dizbeklewshi da’nekerler
Dizbeklewshi da’nekerler jay ga’plerdin’ quramında ten’ ma’nili birgelkili ag’zalardı, qospa ga’ptin’ quramında ten’ ma’nili jay ga’plerdi baylanıstıradı. Olar ten’ ma’nili birgelkili ag’zalardın’ yamasa jay ga’plerdin’ arasında tek baylanıstıır wshı xızmetti g’ana atqarıp qoymay, baylanıstıır p kelgen sintaksislik kategoriyalardın’ quramında ha’r tu’rli grammatikalıq ma’nilerdi payda etedi.
Dizbeklewshi da’nekerler ten’ ma’nili so’z benen so’zdi ha’m jay ga’plerdi baylanıstıır w ma’nisine qaray to’rt tu’rge bo’linedi:

• 
  biriktiriwshi da’neker,
  
• 
  qarsılas da’neker,
  
• 
  awıspalı da’neker,  gezekles da’neker.
  

Biriktiriwshi da’nekerler.
Biriktiriwshi da’nekerlerdin’ toparın da-de, ha’m, ha’m de, ja’ne, ja’ne de, tag’ı, tag’ı da, menen, benen, penen, al da’nekerleri quraydı. Bul da’nekerler birgelkili ga’p ag’zaların ha’m dizbekli qospa ga’ptin’ quramındag’ı jay ga’plerdi ten’ ma’nide baylanıstıradı. Dizbeklewshi da’nekerlerdin’ birgelkili ag’za ha’m jay ga’plerdi baylanıstı ır w da’rejesi birdey emes. Joqarıda atalg’an da’nekerlerdin’ al da’nekerinen basqası birgelkili ag’zalardı baylanıstı ır wda ken’ qollanıladı.
Da-de, ta-te da’nekerleri. Bul da’nekerler ga’p ishinde baylanıstı ır wshııl q xızmetine qaray haqıyqıy da’neker ha’m janapaylıq da’neker bolıp bo’linedi. Dade da’nekeri haqıyqıy da’nekerlik xızmette qollanılg’anda so’z benen so’zdi, eki sın’arlı birgelkili ag’zalardı yamasa dizbekli qospa ga’ptin’ quramındag’ı jay ga’plerdi baylanıstıradı. Olar to’mendegi jag’daylarda haqıyqıy da’nekerlik xızmetlerdi atqaradı:

1. 
   birgelkili bolmag’an eki so’zdin’ arasın baylanıstıradı: Jolbarıs toran’g’ıldın’ tu’binde birazg’a shekem arman-berman keselep ju’rdi de qoydı.
   
2. 
   eki sın’arlı birgelkili ag’zalardın’ arasında biriktiriwshi da’nekerlik xızmette qollanıladı: A’llen waqıtta Alaqus Gu’ljannın’ qasına jetip keldi de, quyrıg’ın bılg’an’lattı.
   
3. 
   eki sın’arlı dizbekli qospa ga’plerdi baylanıstıradı: Qapı qattı ashıldı da, awızdan u’lken deneli adam ko’rindi.Qızlar barlıq zatların avtobusqa saldı da, o’zleri onı ku’tpey-aq institutqa qaray jol aldı.
   

Da-de da’nekerleri to’mendegi jag’daylarda janapaylıq-da’nekerlik ma’nide qollanıladı:
Qarsılas da’nekerler.
Qarsılas da’nekerlerdin’ toparın biraq, biraq, sonda da, solay da, so’ytse de, solay bolsa da, bolmasa, al da’nekerleri ha’m da’nekerlik xızmettegi degen menen, onın’ menen, tek, qalay da, a’tten’, t.b. sıyaqlı ko’mekshi so’zler quraydı. Bul da’nekerler arqalı baylanısqan birgelkili ag’za ha’m dizbekli qospa ga’ptin’ quramındag’ı jay ga’pler bir-biri menen qarama-qarsı ma’nide baylanısadı.
Qarsılas da’nekerler, tiykarınan, birgelkili bayanlawıshlardı, geyde birgelkili anıqlawısh, tolıqlawısh ha’m pısıqlawıshlardı da baylanıstı ır p keledi:
Misali:
Jawıngerler aqırg’ı oq qalg’ang’a shekem sawash ju’rgizdi, biraq keyin sheginbedi. Alliyar olardı shıramıtadı, biraq tanımadı.
Qarsılas da’nekerler dizbekli qospa ga’ptin’ sın’arların baylanıstı ır wda geypara o’zgesheliklerge iye boladı:

1. 
   Biraq, biraq da’nekerleri ma’nileri bir-birine qarama-qarsı bolmag’an jay ga’plerdi qarsılaslıq ma’nide baylanıstıradı: Dawıl tınayın dedi, biraq qar japalaqlap jawıp tur. Malları bos ju’r, biraq atı joq.
   
2. 
   Bayanlawıshları birinde bolımlı, ekinshisinde bolımsız feyilden bolg’an jay ga’plerdi baylanıstıradı: Ol jaslıg’ında qarıwlı adam bolg’an, biraq jarlııl q ja’biri og’an mu’mkinshilik bermegen.Aldında yarım bettey jazılg’an xat jatır, biraq qa’lemi ko’rinbeydi.
   
3. 
   Jay yamasa dizbekli qospa ga’ptin’ quramındag’ı jay ga’plerdin’ bayanlawıshlarının’ ekewi de bolımsızlıq yamasa bolımlı ma’nide kelgende, olardı qarama-qarsı ma’nide baylanıstıradı: Shayıqtın’ bul ga’pi Mamang’a unamadı, biraq u’ndemedi. Bag’anag’ıı zg’ıır q pa’seydi, biraq ku’n suwıq eken .
   

Sonda da, solay da, solay bolsa da, sonday da bolsa, so’ytse de, degen menen da’nekerleri de jay ga’plerdi baylanıstırıwda geypara o’zgesheliklerge iye boladı.
Sonda da da’nekeri qarsılaslıq ma’nisi anıq bolmag’an jay ga’plerdin’ arasında kelip, olardın’ qarsılaslıq ma’nisine anıqlıq beredi: Ataların’nın’ su’yeneri joq, sonda da tas ju’reklik etkisi keledi.Baxıt biraz sharshayın dedi, sonda da ol jumısın toqtatpadı .
Awıspalı da’nekerler.
Awıspalı da’nekerlerdin’ toparın, tiykarınan ya, ya’ki, yamasa, bolmasa, ya bolmasa, a’lle, ne da’nekerleri quraydı. Sonday-aq awıspalı (ayıır wshı) da’nekerlik xızmette ha’tte, ha’tteki, ba’lkim, a’sirese, meyli, kerek bolsa, kerek desen’, t.b. ko’mekshi so’zleri de qollanıladı.
Awıspalı da’nekerler jay ga’plerdin’ quramında birgelkili ag’zalardı, dizbekli qospa ga’ptin’ quramında jay ga’plerdi baylanıstıradı. Ma’nilik jaqtan olar sol sintaksislik kategoriyalar arqalı bildirilgen is-ha’reket, waqıyalardın’ awıspalı ma’nide keletug’ının bildiredi.
Awıspalı da’nekerler, ko’binese birgelkili ag’zalardın’ ha’r biri menen ta’kirarlanıp qollanıladı. Olar ta’kirarlanıp qollanılg’anda ha’r bir birgelkili ag’zanın’ aldında keledi ha’m birgelkili ag’zalardın’ arasında intonatsiya islenedi: Misali:Ol menin’ xatımdı sira’ oqımag’anday, ya ga’p qozg’amaydı, ya juwap bermeydi.A’sirese oraqtın’ waqtı kelgende ha’pte boyına u’ydi ko’rmey, ku’nitu’ni qırman basında, bolmasa da’n qabıllaytug’ın stantsiyada, yamasa jolda ju’retug’ın edik .
Awıspalı da’nekerler qaytalanbay, eki sın’arlı birgelkili ag’zalardı
baylanıstıır p kelgende, birgelkili ag’zalardın’ arasında pauza islenbeydi:
Misali: Men erten’ ya arg’ı ku’ni keshte kelermen.
Awıspalı da’nekerlerdin’ birgelkili ag’zalardın’ arasında joqarıdag’ı sıyaqlı eki tu’rli qollanııl wı geypara o’zgesheliklerge iye boladı. Ya, yamasa da’nekerleri eki sın’arlı birgelkili ag’zalardı baylanıstı ır p kelgende, ma’nileri bir-birine jaqın bolg’an awıspalııl qtı bildiredi. Al birgelkili ag’zalardın’ ha’r biri menen qaytalanıp kelgende, birgelkili bolıp kelgen so’zlerdi biri-birinen ayı ır mlap, daralap ko’rsetedi:
Misali:Bılayınsha, onın’ sın-sımbatı el gezgen da’rwishke ya mollag’a uqsas edi .Ne atız-shelde, ne jolda qıbırlag’an jan joq (O.B.).
Bolmasa, ya bolmasa, ya’ki bolmasa da’nekerli dizbekli qospa ga’ptin’ jay ga’plerinin’ bayanlawıshları, ko’binese modallıq ma’nide keledi ha’m ga’ptin’ uluwmalıq mazmunınan da modallıq ma’ni an’latadı:
Misali:Ba’lkim, og’an shorılardın’ o’zleri bir ba’le qılg’an shıg’ar, bolmasa bizin’ hayallar arag’a ot taslawı itimal.