Tema: Ko’mekshi so’zler olardin’ tu’rleri

Janapaylar ha’m olardin’ tu’rleri.
Ga’pke yamasa ga’ptegi o’zi qatnaslı so’zlerge qosımsha janapaylıq ma’ni qosatug’ın ko’mekshi so’zler janapaydın’ toparın du’zedi. Janapaylardın’ qatarına to’mendegi ko’mekshi so’zler kiredi: ma/me (pa/pe, ba/be), tek, g’ana, tek g’ana, bolsa, gilen’, gilkiy, ilgiy, ha’tteki, da/de (ta/te), tap, g’oy, aq, ha’m, aw, shı/shi, o’s, sesh, a, a’, o, mis/mıs, mısh/mish, t.b.
Janapaylar so’z tu’rlewshi ha’m so’z jasawshı qosımtalar menen o’zgermeydi, ga’p ag’zası bola almaydı. Olar so’zlerge, so’z dizbekleri, geyde ga’plerge ha’r tu’rli qosımsha u’steme ma’ni beriw ushın qollanıladı. Mısalı: Sen de solay deysen’ beı Asawdı da arqa moynın sıypalap u’yretedi deydi g’oy. Men tu’sinip turman-aw, Ayımxannın’ gu’manı g’oy (I.Q.). A’met te bul saparı a’kesi, tek sırtqı ko’rinisi boyınsha g’ana emes, ishki qurııl sı menen de, so’zleri menen de jabayı ko’rinip, og’an jek ko’riniwshilik penen erdi (T.Q.).
Bul ga’plerdin’ ha’mmesinde de dıqqat etilgen ko’mekshi so’zler birewleri o’zi qatnaslı so’zdin’ keyninde, ekinshi birewleri aldında kelip, sol so’zlerge qosımsha u’steme ma’ni berip kelgen. En’ son’g’ı ga’ptin’ quramında ma’nisi jag’ınan eki tu’rli janapay kelip, olardın’ birewleri (de) o’zi qatnaslı so’zge ku’sheytiwshilik ma’ni, ekinshileri (tek, g’ana) ayı ır w-sheklew ma’ni qosadı.
Janapaylar ga’p ishinde o’zi qatnaslı so’zler ha’m ga’plerge soraw, ayı ır wsheklew, ku’sheytiw ha’m modallıq ma’nilerdi beredi. Usı sıyaqlı o’zgesheliklerine qaray: soraw janapayı, ayırıw-sheklew janapayı, ku’sheytiw janapayı ha’m modallıq janapayı bolıp 4 tu’rge bo’linedi.
Soraw janapayları.
Soraw janapaylarının’ ma’nisin ma/me (pa/pe, ba/be), she ko’mekshi so’zleri bildiredi. Bul janapaylar qatnasqan ga’pten sorawlıq ma’ni an’latıladı. Soraw janapayları, ko’binese bayanlawısh xızmetindegi so’zlerdin’ keynine dizbeklesip qollanıladı:
Misali:Darya baylang’an.
Usı o’zimizdin’ A’miwda’rya maı Iras aytasan’ baı
Ma/me (pa/pe, ba/be) soraw janapayları boljaw ma’ni bildirip keledi:
Misali: Qaraqus pa’lpellep barıp, biyik jalg’ız toran’g’ılg’a qaray sarıqtı da, qona almadı ma, yamasa an’g’a ku’shi jetpedi me, qaytadan din’ aspang’a
ko’terilip, toran’g’ıldın’ u’stin aynaladı.
Ma/me janapayı so’zlerge dizbeklesip qollanılg’anda sol qa’lpin o’zgertpeydi. Al, geyde ekinshi bettegi tu’bir menen qosımtanın’ arasında mı/mi (pı/pi, bı/bi) tu’rinde o’zgerip aytıladı:
Misali: –Amanbısan qutlı dalamı –dedi a’ste g’ana.Saw-salamat ju’rmisen’, balamı.
She soraw janapayı ataw formasındag’ı atlıq, almasıq ha’m basqa da so’zler menen birge qollanııl p, juwap ma’nisindegi sorawlıq ma’ni an’latadı. Ol o’zi dizbeklesken so’zi menen birge ko’terin’ki dawıs penen aytııl p, sorawlıq ma’ni birqansha ku’shli boladı:
Misali:Orazan batırdın’ qııl shın berip ketken jetim she Sol bulaqlardan suw shıqpasa she