Termiz – 2020 mund а r I j а

Epiktet nazarida esa «kosmopolitizm» atamasining muallifi Suqrot bo‘lgan. Uning aytishicha, «Agarda faylasuflarning odam va Xudoning o‘rtasida yaqinlik bor deganlari to‘g‘ri bo‘lsa, unda insonning vatani qayer degan savolga Suqrotning “men afinalik ham, karfagenlik ham emasman, men kosmopolitman”, degan so‘zlari bilan javob berish lozim»bo‘lgan. Bunday ma’lumotlar Sitseronning asarlarida ham uchraydi.
Ayrim tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, sofistlar ta’limotining tarafdorlari asarlarida ham ifodalangan. Antik polisni inqirozga olib kelgan Peloponess urushlari makedoniyalik Iskandar imperiyasining vujudga kelishi, keyinchalik esa Rim hukmronligining kuchayishi turli mazmunga ega bo‘lgan kosmopolitik qarashlarning paydo bo‘lishiga olib kelgan.

Makedoniyalik Iskandar, Mark Avreliy bu g‘oyalarni yangi hududlarni qo‘lga kiritish harakatlarida ko‘rgan bo‘lsa, stoiklar — Zenon va Kitiona kosmopolitizm idealini kishilarning hayotini yagona, umumjahon qonunlari orqali amalga oshirish imkonini beruvchi ijtimoiy shaklni izlashda deb bilgan.

Xususan, kirinaiklarning kosmopolitik g‘oyasi «qayerda yaxshi bo‘lsa, o‘sha joy Vatan» degan iborasida o‘z aksini topgan. O‘rta asrlarda katolik cherkovi keskin kosmopolitik tendensiyalar tarafdori bo‘lgan. Uyg‘onish davrida dunyo fuqaroligi g‘oyalari feodal tarqoqlikka qarshi yo‘naltirilgan edi. Bu g‘oyalar Dante Aligeri, Tomazo Kampanella, Petrarka, Piko dela Mirandello, Rotterdamlik Erazm, Vives, Rable, Monten kabi mutafakkirlarning asarlarida ro‘yobga chiqarilgan.

Germaniyada ushbu g‘oyalarni Lessing, Gyote, Shiller, nemis mumtoz falsafasi vakillari Kant va Fixte ilgari surgan. Ularning vatanparvarlik tuyg‘ulari bilan mushtarak, milliy birlashishga erishish istagida namoyon bo‘lgan. Keyinchalik keskin xarakterga ega bo‘lib, kapitalning daromad orqasidan quvish manfaatlarini aks ettira boshlaydi.

Jon Kennedi «Tinchlik korpusi»ni tashkil etib, dunyoning turli joylariga ushbu tashkilotning yosh xodimlarini yubora boshladi, bularning maqsadi — hammaga ingliz tilini o‘rgatish edi.

Aslida, har qanday millat, katta-kichikligidan qat’i nazar, insoniyatning boyligidir va shu bois uning tili, madaniy va boshqa xususiyatlarining yo‘q bo‘lib ketishi Yer yuzidagi milliy va genetik fondning, shaxs imkoniyatlarining qashshoqlashuviga olib keladi. Bu omilni aslo inkor etib bo‘lmaydi. Lekin shunga qaramay, AQSH Serbiyani aynan G‘arb va pravoslavlar muqaddas hayiti kuni bombardimon qilgani, uning milliy-ma’naviy an’analarni nazar-pisand qilmasligidan dalolat beradi. Jahon miqyosida yuz berayotgan hozirgi jarayonlar milliy davlatlarning bir-biriga yaqinlashuvi, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, mafkuraviy hamda madaniy jihatdan integratsiyalashuvini taqozo etmoqda. Ushbu tendensiyalar, ma’lum darajada, kosmopolitizm ko‘rinishida bo‘lib, globallashuv jarayonida o‘z ifodasini topmoqda. Kishilik jamiyatining global yaqinlashuvi, avvalo, texnik taraqqiyot, transport vositalari, aloqa va kommunikatsiya tarmoqlari, mikroelektronikaning rivojlanishi bilan bog‘liq. Postkommunistik makonda mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, ularning bozor iqtisodiyotiga o‘tishi va jahon xo‘jalik aloqalari tizimiga faol kirishishi globallashuvning yana bir kuchli omiliga aylandi. Hozirgi davrda globallashuv jarayonining kengayishiga aholining ijtimoiy-iqtisodiy faolligi, ayniqsa, ishchi kuchining migratsiyasi sezilarli ta’sir qilmoqda. Bugungi kunda dunyoning birorta ham davlati migratsiya jarayonlaridan chetda turgan emas. Buning ham o‘ziga xos sabablari bor. Avvalo, donor-davlatlar, ya’ni migrantlarni yetkazib beruvchi mamlakatlarda aholining tez o‘sishi, mehnatga layoqatli bo‘lgan aholi orasida ishsizlik darajasining yuqoriligi, maoshning pastligi, yetarli darajada hayot kechirish uchun zarur bo‘lgan yuqori ish xaqi to‘lanadigan ish topish va o‘z kasbiy mahoratini oshirish imkoniyatining cheklangani shular jumlasidandir. Retsipiyent, ya’ni qabul qiluvchi davlatlar uchun esa, qo‘shimcha arzon ish kuchiga, yuqori malakali mutaxassislarga ehtiyoj, hayot sharoitlari va maoshning yuqori darajasi xos bo‘lib, mehnat migratsiyasi uchun qulay sharoit yaratmoqda. Aholining siljishi, o‘z navbatida, ob’ektiv hodisa bo‘lib, ma’lum ma’noda xalqaro aloqalar va iqtisodiy hamkorlikka ko‘maklashuvchi jarayonlarning rivojlanishiga, xalqaro transport va kommunikatsiya vositalarining takomillashuviga, shuningdek, aholining xalqaro moliyaviy tuzilmalardan keng foydalanishiga, axborot tarqatish sur’atiga ijobiy ta’sir etadi. Shu bilan birga, aholi migratsiyasi bilan bog‘liq salbiy jihatlar ham namoyon bo‘lmoqda. Bu noqonuniy migratsiya to‘lqinlarining davlat tomonidan doimiy ravishda nazorat qilinishini talab etmoqda. Muhojirlar orasida uyushgan jinoyatchilik, nizolar va boshqa qonunbuzarliklarning vujudga kelishi va o‘sishi ko‘pgina davlatlar barqarorligiga salbiy ta’sir etayotganini mutaxassislar ta’kidlamoqda.

2005 yil noyabr oyida Fransiya, Belgiya va Germaniya shaharlarida bo‘lib o‘tgan tartibsizliklar bunga misol bo‘la oladi. O‘zbekistoning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov “Nezavisimaya gazeta” ga bergan intervyusida globallashuv jarayoni g‘oyaviy-mafkuraviy ta’sirni, bu jarayonda nodavlat nohukumat tashkilotlarning o‘rni haqida to‘xtalib, kosmopolitizmning quyidagi muhim jihatiga e’tibor qaratgan edi:

“Sir emas, bizda faoliyat ko‘rsatayotgan xalqaro tashkilotlar har doim olijanob maqsadlarni ko‘zlayvermaydi. Aytaylik, “XXI asr liderlari” kabi mavzularda o‘tkaziladigan seminarlarda ular iqtidorli yoshlarni “tanlashda hokimiyatga yordam” beradi, biroq bunda ular eng avvalo, o‘z manfaatlarini ko‘zlashadi. So‘ngra chet elga muntazam safarlar uyushtiriladi, ularda turli simpozium va seminarlar davomida bu odamlarning ongiga g‘oyat ustalik bilan ta’sir o‘tkaziladi. Shu tariqa o‘zlarini “dunyo fuqarolari” deb ataydigan kishilar toifasi tayyorlanadi...”

Bu aslida buyukmillatchilik shovinizmi va millatchilikning asosiy omilidir. Millatchilik bu - millat ayirish, bir millatni har tomonlama ulug‘lab, boshqalarining huquq, ehtiyoj va manfaatlarini nazar-pisand qilmaslik, ularni yerga urishdan iborat bo‘lgan nodemokratik mafkuradir. So‘nggi o‘n yilliklarda dunyoda ijtimoiy xavfli siyosiy, diniy, millatchilik va boshqa guruhbozlikka asoslangan buzg‘unchi g‘oyalarning faollashuvi kuzatilmoqda. Ularning maqsadi jamiyat bilan mutlaqo mafkuraviy qarama-qarshilikka asoslangani holda o‘zi vujudga kelgan mintaqalar uchungina emas, balki butun dunyo uchun jiddiy tahdidlarni tug‘dirishga qaratilgan. Turli dunyoqarashga tizimlar o‘rtasidagi nazariy kurashdan boshqa mafkura tashuvchilarini jismonan qirib tashlash orqali kurashga va raqiblarini repressiya qilishga o‘tish fenomeni aynan buzg‘unchi mafkuralar bilan uzviy bog‘liq. Prezident I.Karimov ta’kidlaganidek, o‘tgan mustaqil rivojlanish yillari davlatimizning suvereniteti va barqarorligiga tahdid saqlanib qolmoqda, deb aytish uchun asos bo‘la oladi. Bu tahdid buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik ruhidagi shiorlarda, bildirilayotgan fikrlarda, sharhlarda va muayyan xatti-harakatlarda aniq namoyon bo‘lmoqda.

Ma’lumki, “Sovuq urush” davrida paydo bo‘lgan ikki qutbli hukmron tomonlar Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasida siyosiy, mafkuraviy, tarixiy, ijtimoiy-madaniy ta’sir doirasini kengaytirishga intilib keldi. Bu davr tugaganidan so‘ng, mahalliy integratsiya va mahsulotlar, sarmoya, ishchi kuchining o‘sishi, kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi, ko‘plab nohukumat tashkilotlarining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq globallashuv jarayonlarining tezlashuvi ko‘pgina ijtimoiy nazariyotchilar tomonidan millat, millatchilik va transmillatchilikning mafkuralashuvdan keyingi yangi davri kirib kelganligining dalolati sifatida ko‘rib chiqila boshlandi. Ayni vaqtda sobiq Sovet Ittifoqi va Yugoslaviya hamda dunyoning ko‘plab mamlatkatlari hududida millatchilikning takroran vujudga kelishi va o‘ta turli-tuman, ayni damda qarama-qarshi (birlashtiruvchi va ayirmachi, shu jumladan begonalardan qo‘rqish) shakllarga kirishini o‘tish jarayonidagi muqarrar mushkilotlar bilan izohlashning imkoni bo‘lmay qoldi. Millatchilik hanuzgacha bugungi dunyodagi eng ta’sirchan mafkuralardan biriligicha qolmoqda. Biroq Yangi zamon davrida vujudga kelgan millatchilik uzoq vaqtga qadar “zamoniylashuv to‘g‘risidagi falsafiy diskursda” sezilmay qolib ketdi. Uning vujudga kelishi va kelgusidagi rivoji borasida o‘tmishdagi eng yirik mutafakkirlardan birontasi bashorat qilmagan edi. Bundan tashqari boshqa mafkuralardan farqli o‘laroq millatchilikning asosiy tamoyillarini izchil va ziddiyatlarsiz bayon qilishga layoqatli yetuk mafkurachilari bo‘lmagan, ko‘pgina nazariyotchilar millatchilikning o‘ziga xos “qashshoqligini” bu mafkuraning ijtimoiy va siyosiy hayotga o‘ta katta ta’siri bilan hamohangligida ko‘radilar. Tadqiqotchilar tomonidan millatchilikning boshqa mafkuralar - liberalizm, konservatizm, sotsializm bilan birlashib ketish salohiyati tan olinishiga qaramasdan u hanuzgacha zamonaviy ijtimoiy nazariyada izohlanmaganligicha qolmoqda. Mafkurasining uch modeli ajratib ko‘rsatiladi: Voqealarning nochiziqli va tizimsizligi (markaz va chekka viloyatlarda) millatchilikni keltirib chiqardi. Negaki turli gazetlarda bir xil voqealar turlicha yoritilar, ular kolloniyalarga katta adadda tarqatilar edi. “Har bir gazetaning konsepsiyasio‘zining kamsonli muxlislari dunyoqarashi prizmasidan kelib chiqib “dunyo voqealarini” yoritar edi. Shu sababli bu universallik va mahalliylikka asoslangan ispan-amerika millatchiligini keltirib chiqardi va bunda mansabdorlar va jurnalistlar asosiy rol o‘ynadi. Millatchilikning ikkinchi modeli Yevropada paydo bo‘ldi va bunda avvalgi modeldan farqli ravida OAV emas, balki mahhaliytillar asosiy siyosiy va mafkuraviy rol o‘ynadi.

Natijada milliy davlatlar paydo bo‘ldi. Bir asr (1820-1920 y.y.) mobaynida qit’aning siyosiy xaritasi mutlaqo o‘zgarib ketdi va aksariyat davlatlarning paydo bo‘lishida erkinlik, tenglik, birodarlik kabi shiorlarga tayangan fransuz inqilob modeli asosiy mezonga aylanib qoldi.Yevropa mamlakatlarida ongli millatchilik rasmiy tili ona tili bo‘lmagan xalqlarda shakllandi. Milliy ziyoliylar xalq ommasining tarixdagi o‘rnini ko‘rsatdi va bu millatchilikning shakllanishiga bir omil bo‘ldi.Uchinchi model bu buyurokratik modeldir. Bu turli tillarga mansub xalqlarning yagona boshqaruviga mansub jihatlarga bog‘liq. Bu Rossiya imperiyasida paydo bo‘ldi va uning ayrim elementlari Avstro-Vengriya imperiyasida ham uchraydi. Bu saroydagi mavjud tilning davlat tiliga aylanishi, milliy kiyim va madniyatning yo‘qolib borishi bilan bog‘liq.Byurokrat millatchilik ko‘psonli xalqlar va hukmron sulolalar bilan aloqador. U Rossiyada shakllanishi Yevaropada vujudga kelgan inqilobiy va millatchilik harakatlariga javoban edi.

Ommaviy axborot vositalari hamda siyosatchilar tilida millatchilikning ko‘pincha zo‘ravonlik ishlatish bilan birga kechadigan “submillatchilik”, “mikromillatchiliklik”, “etnomillatchilik” va “etnohududiy” singari radikal harakatlarga o‘xshatishtahlil sohasini asossiz torayishiga va eng avvalo kundalik hayotdagi millatchilikni tasvirlovchi ijtimoiy amaliyotning keng qirralarini konseptuallashtirishning imkonsizligiga olib kelmoqda. Bunday holatlarda qandaydir biron mantiqiy sababga yoki izohlovchi qiymatga bog‘lab bo‘lmaydigan murakkab va bir ma’noli bo‘lmagan ijtimoiy-mafkuraviy hodisa sifatidagi millatchilikni nazariy qayta mulohazadan o‘tkazish vazifasi alohida dolzarblik kasb etmoqda.

Millatchilik muammosini nazariy jihatdan ko‘rib chiqish siyosiyfikrlar va me’yoriy mulohazalar bilan chambarchas bog‘liq va “millatchilik” borasidagi tadqiqotlarni rivojlantirish yo‘nalishini qayta tiklashga urinish muqarrar ravishda tegishli tuzilmaviy, tarixiy va akademik nuqtai nazarlarning o‘zaro aloqalarini genealogik ko‘rib chiqish shaklini olishi lozim. Bu savolga javob berishda millatchilik ziddiyalarining quyidagi uch farqli jihatiga e’tibor qaratish lozim:

1. Ob’ektiv uzoq tarixga ega bo‘lmagan(tarix isbotlab turganidek) millatlar, ammo o‘zlarini uzoq tarixiy taraqqiyotga ega deb hisoblovchilar (millatchilar) o‘rtasidagi farq;

2. Millatning aniq va ko‘p qirrali sotsiomadaniy jihatlari va sun’iy yaratilgan madaniy jihatlar o‘rtasidagi farq;

3. Siyosiy kuch va nazariy jihatdan puch millatchilik o‘rtasidagi farq.

Millatchilik hodisasi XX asrning dastlabki o‘n yilliklari mumtoz ijtimoiy nazariyasida ko‘rib chiqilmay qolib ketgan, chunki bu M.Veberning dunyoni “sehr-jodudan” xalos qilish va E. Dyurkgeymning “uyg‘un hamkorlik” borasidagi umumiy mantig‘iga sig‘magan edi.

Millatchilik muammolarini o‘rganishga bag‘ishlangan dastlabki tadqiqotlarning paydo bo‘lishi mintaqaviy-yevropacha akademik muhit bilan emas balki ingliz-amerika muhiti bilan bog‘liqdir. Mazkur tadqiqotlarda millatchilik ijtimoiy nazariyaning emas balki intellektual tarix yoki g‘oyalar tarixi predmeti sifatida ko‘rib chiqilgan, shuning uchun millatchilikning vujudga kelishi va tarqalishi bilan bog‘liq ijtimoiy vaziyatlar e’tibordan chetda qolgan. 1920-1960 yillarda tadqiqotchilarni asosan insoniyatni millatlarga taqsimlanishi va bu millatlardan har biri uchun siyosiy vakillik zarurati to‘g‘risidagi tasavvurlardan iborat bo‘lgan. Ariosofiya (Ariosophy) madaniylashgan pessimizm bo‘lib, u XIX asr oxirlarida Avstro-Vengriya imperiyasining Gabsburdagi nemis millatchilarining xomxayol fantaziyasiga asoslandi. Ko‘pmillatli imperiyada shakllanayotgan urbanizatsiya va sanoatlashuv, slavyan va nemis manfaatlarining to‘qnashuvi, Avstrriya fon Shonererning paydo bo‘lishi,katolik ta’limoti va darvin ta’limoti o‘rtasidagi ziddiyalar, irqchilik g‘oyalaribu buzunchi oqimning tafakkurini ko‘rsatib berdi.