Termiz davlat universiteti metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari

 
T
akrorlash uchun savollar. 
1. Nima sababdan standartlar o‘zgartiriladi. 
2. Standartlarni ishlab chiqish nechta bosqichdan iborat. 
3. Standart loyihasi bo‘yicha texnikaviy qo‘mitaning funksiyalari nimalardan iborat? 
4. Standartlarni belgilash tartibi qanday? 
5. Texnikaviy shartlarni yaratilishining qanday tafovutli tomonlarini bilasiz? 

---

192 
1
-LABORATORIYA ISHI 
 
MAVZU: 
SINOV YO‘LI BILAN OLINGAN NATIJALARNI BAHOLASH 
USULI. 
 
Ishdan maqsad:
 
Sinov yo‘li bilan olingan natijalarni baholash usulini o’rganisah 
to’g’risida ko’nikma va malakalarni shakillantirish 
 
Nazariy ma’lumotlar
Sinash vaqtida tahlil qilinayotgan to‘qimachilik materiallarining 
xususiyatlarini o‘rganishda namuna olinadi va uning ko‘rsatkichlari namuna 
ko‘rsatkichidan ishonchli ehtimolligida berilgan chegarada farq qilinishi 
mumkin. 
O‘lchash ehtimolligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
n
Х
X
i
ур


, 
bu yerda: n- o‘lchashlar soni; X
i
- o‘lchashdagi natijalar.
Disperciya quyidagicha topiladi: 


1
2




n
X
X
S
ур
i
в
. 
O‘lchash natijalarining o‘rtacha darajali farqi quyidagiga teng: 


1
2



n
X
X
S
ур
i
в
. 
Kvadratik notekislik quyidagicha aniqlanadi: 
ур
в
X
S
C
100


. 
O‘lchash ishlarini o‘tkazayotgan vaqtda natijalar orasida farq hosil bo‘lishi 
mumkin. SHuning uchun o‘lchash ishlarini ehtiyotkorlik va sekinlik bilan 
o‘tkazgan taqdirda ular orasidagi farq kamroq bo‘lishi mumkin. Nonormal 
ko‘rsatkichlarni aniqlash ishlari GOST 11002- 73 ga asosan olingan o‘rtacha 
baholi qiymatlarning o‘sishi bo‘yicha tartibga solinadi.
n
i
X
X
X
X
X
...
...
3
2
1





,
bu yerda: X
1
- eng kichik ko‘rsatkich; X
n
- eng katta ko‘rsatkich. 
Nonormal ko‘rsatkichlar mezoni quyidagi formula bilan aniqlanadi:
в
ур
n
n
S
X
X
U


, 
bu yerda: U
n
- eng katta ko‘rsatkich mezoni. 
S
X
X
U
ур
1
1


, 
bu erda: U
1
- eng kichik ko‘rsatkich mezoni. 
Ko‘rsatilgan 4- jadval bo‘yicha o‘lchovlar solishtiriladi. 

---

193 
4-jadval 
n 
3 
4 
5 
6 
8 
10 
12 
16 
18 
20 

1,15 
1,46 
1,67 
1,82 
2,03 
2,18 
2,29 2,41 
2,50 
2,56 
Agar U
n
>

yoki U
1
>

bo‘lsa, unda qiymatlari X
n
yoki X
1
0,95 ehtimollik 
bilan Yuz berishi mumkin, ya’ni bu qiymatlar nonormal, ularni hisobdan olib 
tashlash kerak. Hamma to‘dadagi materiallar uchun yig‘ma tanlangan 
xususiyatlar qo‘llaniladi. Yig‘ma xususiyatlarini qo‘llashda hisoblangan barcha 
to‘da materiallari ishonchlilik oralig‘ida kiritiladi. Ikki tomonlama ishonchlilik 
oralig‘i X
o‘r
-a
v
dan X
o‘r
+a
v
gacha bo‘lib, berilgan ishonchlilik ehtimolligida aniq 
bo‘lmagan ko‘rsatkich bo‘lishi mumkin. Ishonchlilik ehtimollik P
g
berilgan 
ishonchlilik ehtimolligiga bog‘liq bo‘lgan haqiqiy qiymat oralig‘ida yotadi. 
P{X
o‘r
-a
v

X
o‘r

X
o‘r
+a
v
}=P
g 
Agar o‘lcham 

=1-P
g
ga teng bo‘lsa, ahamiyatli qiymatning chegarasi 
deyiladi. O‘lcham ab ishonchlilik xatosi yoki bosh ko‘rsatkichli tanlashdagi 
qayta tiklanish xatoligidir. 
X
g
=X
o‘r

a
v
Bu yerda to‘dadagi ko‘rsatkichning o‘rtacha qiymatlari statik qayta 
ishlanganda to‘qimachilik materiallarining tuzilish ehtimolligi quyidagicha 
olinadi: izlanayotgan ish uchun 0,9-0,95; mashina jarayonlarida bajarilgan ishlar 
uchun 0,95-0,98; mahsulotning sifatini tekshirish uchun esa 0,95- 0,99.
Doimiy ishonchlilik xatoligi quyidagi formula yordamida topiladi.
n
S
t
А
в
в


,
bu erda: t - styudent koeffitsiyenti bo‘lib, ishonchlilik ehtimoli va sinov 
soniga (tanlash hajmiga) bog‘liqdir. Ishonchlilik ehtimolligi uchun P
g
=0,95 
uchun Styudent koeffitsiyenti quyidagi 5 - jadvalda ko‘rsatilgan. 
5-jadval 
n 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
20 
30 
40 
100 
t 
4.303 3.182 2.78 2.57 2.45 2.36 2.31 
2.26 
2.09 2.04 
2.02 
1.98 
RM- 30 uzish mashinasida ipning uzilish mustahkamligini aniqlash ishlari 
10 marta qaytarib olib boriladi. Olingan natijalar quyidagi 6-jadvalga yoziladi. 
Mustahkamligi bo‘yicha Yuqoridagi formulalar yordamida o‘rtacha darajali farq, 
kvadratik notekislik hisoblanadi va mustahkamlikning eng kichik va eng qo‘pol 
xatoligi aniqlanadi. Agar bu qiymatlardan qo‘pol xatolarni olib tashlansa, unda 
o‘rtacha qiymat, o‘rtacha darajali farq va qolgan qiymatlar uchun yangi 
notekislik koeffitsiyenti hisoblanadi. 6-jadvaldan Styudent koeffitsiyentining 
o‘lchamlarini qo‘llab, o‘rtacha qiymatga nisbatan doimiy ishonchlilik xatoligi 
hisoblanadi. 

---

194 
6-jadval 
T/r 
Mustahkamligi 
R (N) 
P
i
-P
o‘r 
(P
i
-P
o‘r
)
2
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 

P
i 

(P
i
-P
o‘r
)
2 
Hisobot, sinov ishlaridagi olingan iplarning natijalari va yig‘ma tanlangan 
qiymatlarni hisoblash xususiyatlari, o‘rtacha qiymatga nisbatan doimiy va qo‘pol 
xatoligini aniqlash bo‘yicha asosiy ma’lumotlardan tashkil topishi kerak.