Termiz davlat universiteti topografiya asoslari va kartografiya

Triangulyatsiya va poligonomertriya 
Yer yuzasida urni berlgilangan va bir-biri bil'an uzviy ravishda boglangan kator 
uchburchaklar uchlarining koordinatlarini aniklash maksadida bajarilgan ulchash ishlari va 
bu ulchash natijalarini ishlab chikishga triangulyatsiya deryiladi. Triangulyatsiya geroderzik 
tayanch shaxobchalari barpo kilishning asosiy mertodi xisoblanadi. 
Triangulyatsiya uchburchaklarninguchlari sifatida mumkin kadar balandliklarda joylashgan 
nuktalar olinadi. Chunki xar bir uchburchakning uchlari bir-biridan kurinadigan bulishi 
kerrak. Ammo nuktalarni tanlaganda, ulardan xosil buladigan uchburchaklar terng tomonli 
bulishi kerrak. Bu nuktalarning joydagi urni markaz derb ataluvchi maxsus inshoot bilan 
berlgilanadi. Buning uchun errni 2 m. dan chukurrok kovlanib, ustki kismiga chuyan marka 
joylashtirilgan berton monolitlar urnatiladi. 
Bir nuktadan ikkinchi nuktani kuzatish uchun ularning xar birini ustiga maxsus tashki 
geroderzik berlgi  -piramida urnatiladi. Agar atrofida joylashgan triangulyatsiya punktlarni 
errdan turib kuzatish mumkin bulmasa, tayanch nuktaga asbob urnatish va bu nuktadan 
uchburchakning boshka nuktalarini kuzatish uchun signallar kuriladi. MDXda davlat 
tringulyatsiya shaxobchalari uchburchak tomonlarining uzunligi va ichki burchaklarni 
ulchash anikligiga kura 4 klassga bulinadi. 
1-klass triangulyatsiyasida uchburchak tomonining uzunligi 20-25 km bulib, kator 
uchburchaklari 200 km gacha davom etadi. 1-klass triangulyatsiyasida uchburchaklar katori 
merridian va paralerl yunalishlari buyicha utkaziladi, ular bir-biri bilan birlashib poligon xosil 
kiladi.. Bu poligonning perrimertri taxminan 800 km ga terng buladi. 1-klass 
uchburchaklarning xar-bir burchagi ±0,"7 aniklikda ulchanadi. 
1-klass trianguyatsiyadan xosil bulgan poligon ichi P-klass triangulyatsiya shaxobchalri 
bilan tuldiriladi. P-klass uchburchagi tomonining urtacha uzunligi 13 km bulib uning xar-bir 
burchagi ±1”  aniklik bilan ulchanadi. II-klass triangulyatsiya shaxobchalari III-klass 
shaxobchalari yoki yakka punktlari bilan zichlanadi. Ill-klass uchburchak tomoning uzunligi 
urta xisobida 8 km bulib, burchak ulchashdagi xato ± 1 ",5 dan oshmasligi kerrak. II va III 
klass shaxobchalari orasida IV-klass shaxobchasi yoki yakka nuktasi, uchburchak 
tomonining uzunligi 1,5-6,0 km burchak xatosi ±2 " dan oshmaydigan kilib yasaladi. 
Mamlakatimizda trianguyatsiya shaxobchalari ma'lum plan asosida barpo kilinadi.Qva ular 
davlat geroderzik tayanch shaxobchalari xisoblanadi. Ular mamlakatimiz terrritoriyasini 

---

 
18 
topografik jixatdan urganishda asos bulib xizmat kiladi. 
Keryingi vaktlarda mamlakatimizda tayanch nuktalar shaxobchalarini barpo kilishda 
trilaterratsiya mertodi kullanilmokda. Bu usulda kator uchburchaklarning xamma tomoni 
maxsus asboblar -svertodalnomerr, radiodalnomerr va elerktrooptik dalnomerrlar bilan 
bervosita ulchanadi. Bu asboblar bilan masofalar bir nercha marta terz va oson 
ulchanadi.Tayanch shaxobchalar barpo etishning trilaterratsiya mertodi ishni ancha 
terzlashtiradiva arzonlashtirida. 
Poligonomertriya. Geroderzik tayanch shaxobchalari barpo etishning poligonomertriya 
mertodidan triangulyatsiya mertodiki kullab bulmaydigan rayonlarda foydalaniladi. M: 
urmon zonasida nuktalar bir-biridan kurinadigan bulishi uchun juda baland tashki berlgilar 
(signallar) urnatishga tugri kerladi. Buning uchun kup mablag va ish kuchi sarf buladi. 
Bunday joylarda va shaxar ichida geroderzik tayanch shaxobchalari barpo etishda 
poligonomertriya kullaniladi. Bunda nuktalar orasidagi masofalar bervosita anik masofa 
ulchash asbobi yoki svertodalnomerrlar bilan ulchanadi.Undan tashkari, burilish nuktalarida 
yul buyicha joylashgan  ung  va chap  barchaklar  xam ulchanadi.  Sungara  bu ulchash 
natijalari asosida nuktalarning koordinatlari xisoblab chikiladi. 
Odatda poligonomertriya triangulyatsiya punktlari orasida utkaziladi. Poligonomertriya 
nuktalarining urni xam, triangulyatsiya nuktalari kabi err yuzasida maxsus berlgilar bilan 
maxkamlanadi.