“Təsdiq edirəm” Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Naziri O. Şirəliyev
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
P P P S S S İ İ İ X X X İ İ İ S S S A A A Ğ Ğ Ğ L L L A A A M M M L L L I I I Q Q Q Ü Ü Ü Z Z Z R R R Ə Ə Ə M M M İ İ İ L L L L L L İ İ İ S S S T T T R R R A A A T T T E E E G G G İ İ İ Y Y Y A A A N N N I I I N N N İ İ İ Q Q Q T T T İ İ İ S S S A A A D D D İ İ İ Ə Ə Ə S S S A A A S S S L L L A A A N N N D D D I I I R R R I I I L L L M M M A A A S S S I I I
Psixi pozuntular geniş yayılmışdır və həyatlarının müəyyən dövrlərində bütün insanların 25%-indən çoxu bu pozuntulardan əziyyət çəkir. Həmçinin xəstəliklərin vurduğu ümumi zərərin tərkibində psixi pozuntuların əhəmiyyətli payı vardır və onlar dünya üzrə əlillik əmələ gətirən 10 aparıcı səbəbin 5-ini təşkil edirlər 9 . İqtisadçıların hesablamalarına görə 2000-ci ildə psixi pozuntular həyatın əlilliyə görə korreksiya olunmuş illəri üzrə ümumi göstəricinin (DALY) 12,1%-ini təşkil etmişdir, 2020- ci il üçün isə bu pozuntuların cəmiyyət üçün yaratdığı yük 15%-ə qədər artacaqdır 10 . Son epidemioloji tədqiqatlar psixi xəstəliklərin cəmiyyət üçün yaratdığı ağır yükü aydın şəkildə nümayiş etdirmişdir (sağlam ömrün itirilmiş illərinin 10%-dən çoxu və xəstəliklə yaşanmış bütün illərin 30%-dən artığı) 11 . Bu yük daim artmaqda davam etməkdədir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə Azərbaycanda hər il 2-3 minə yaxın insan psixi xəstəliklərlə bağlı ilk dəfə əlillik şəhadətnaməsi alır və bu bütün əlillik hallarının 10%-ini təşkil edir. Digər xəstəliklərdən fərqli olaraq, psixi xəstəliklərə görə əlillərin çox hissəsi (53%) həyatın ən məhsuldar dövründə (18-35 yaş arası) olan şəxslərdən ibarətdir. Psixonevroloji dispanserlərdə qeydiyyata alınmış şəxslərin ümumi sayı 126 824 nəfərdir 12 . Psixi pozuntulardan əziyyət çəkən insanların real miqdarı bundan bir neçə dəfə artıqdır, çünki daha az ağır psixi pozuntuları olan şəxslərin böyük əksəriyyəti nadir hallarda rəsmi psixiatriya müəssisələrinə müraciət edir və digər ixtisaslardan olan, yaxud xüsusi praktika ilə məşğul olan həkimlərdən yardım almağa üstünlük verirlər. Maliyyələşdirmənin kifayət qədər olmaması səbəbindən psixi sağlamlıq sahəsində xərclərin ən böyük hissəsini istehlakçıların xidmət göstərənlərə nağd yolla birbaşa ödəmələri təşkil edir 13 . Belə bir maliyyələşdirmə sistemi psixi pozuntuları olan şəxslərin ailələrinin maddi rifahı üçün böyük təhlükə yaradır.
9 World Health Organization European Observatory on Health Systems and Policies, Geneva 2005. 10 World Health Organization Mental Health: The New Understanding, The New Hope, World Health Report, Geneva 2001. 11 World Health Organization, Dollars, DALYs and Decisions: Economic Aspects of the Mental Health System. Geneva 2006. 12 Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı, 2007. 13 Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı: Azərbaycan Respublikasında psixi sağlamlıq sistemi - Bakı 2007.
19 2008-ci ildə ölkədə psixi sağlamlıq sisteminin genişmiqyaslı islahatı ilə bağlı hazırlıq işlərinə başlanmışdır. Gözlənilir ki, islahat gedişində əhalinin psixi sağlamlığının yaxşılaşdırılması, psixi pozuntularla bağlı xəstələnmə və ölüm səviyyələrinin azaldılması, pasiyentlərin və onların ailələrinin həyat keyfiyyətinin və göstərilən yardımdan razılıq dərəcəsinin yüksəldilməsinə nail olunacaqdır. Çox mühüm sosial nəticələrlə bərabər, qarşıdan gələn islahat xəstəliklərlə bağlı ümumi xərclərin azaldılması, əlillik səviyyəsinin aşağı düşməsi, psixi pozuntuları olan şəxslərin ailələrində birbaşa və gizli xərclərin azalması, göstərilən xidmətlərin effektivlik və səmərəlilik səviyyəsinin yüksəlməsi kimi iqtisadi göstəricilərin yaxşılaşmasına təsir edəcəkdir. Hal-hazırda Azərbaycanda psixi sağlamlıq sisteminin maliyyələşdirilməsi problemin miqyasına uyğun gəlmir. Psixi sağlamlıq sahəsində xidmətlərin göstərilməsi ilə bağlı xərclər səhiyyənin ümumi məsrəflərinin təqribən 3%-ini təşkil edir, halbuki Avropa regionu ölkələrinin əksəriyyətində səhiyyə büdcəsinin 6-8%-i psixi sağlamlıq sahəsinə ayrılır [ÜST, Bakı, 2007]. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda ambulator və stasionar psixiatriya yardımı arasında maliyyə vəsaitlərinin bölüşdürülməsində də müəyyən disbalans mövcuddur, bu isə sistemin ən bahalı hissəsi olan stasionar psixiatriya yardımının üstünlük təşkil etməsinə və həddən artıq təşkilati yanaşmaya şərait yaradır. Əgər bütövlükdə dövlətin psixiatriya yardımı ilə bağlı xərcləri 2007-ci ildə 2 464 015 manat təşkil etmişdirsə, bunun 2 094
412 manatı 9061 pasiyentə stasionar yardımı göstərilməsinə sərf olunmuşdur. Bu zaman ambulator yardımla bağlı xərclər cəmi 369 min manat olmuşdur, halbuki ambulator yardım üçün 92 093 nəfər müraciət etmişdir, bu isə stasionar yardımına ehtiyacı olan şəxslərin sayından 10 dəfə çoxdur. Beləliklə, dövlət vəsaitlərin 85%-ini 9 min adamın müalicə olunmasına və cəmi 15%-ini 92 min nəfərə yardım göstərilməsinə sərf edilmişdir [ÜST-PSSQV, 2007]. Hazırkı strategiya və ona əsaslanmış fəaliyyət planı çərçivəsində psixiatriya stasionarlarında çarpayı fondunun ixtisar edilməsi nəzərdə tutulur. Eyni zamanda ümumi profilli xəstəxanalarda kiçik psixiatriya şöbələrinin (10-20 çarpayılıq) açılması gözlənilir. Ölkənin bölgələrindəki ümumi profilli xəstəxanalarda psixiatriya şöbələrinin açılması coğrafi baxımdan həmin çarpayılardan istifadə imkanını artıracaq, həmçinin yaşadıqları
20
yerin yaxınlığında stasionar müalicəsi ala biləcək xəstələrin nəqliyyatla daşınması ilə bağlı xərcləri azaltmağa imkan verəcəkdir. Bununla bərabər, yanaşı somatik xəstəlikləri olan şəxslər üçün bütün klinik müayinələrin və mütəxəssis konsultasiyalarının yerinə yetirilməsinə imkan yaranacaqdır. Bu, konsultasiyalar üçün mütəxəssislərin çağırılması, somatik xəstəliklərlə əlaqədar pasiyentlərin digər tibb müəssisələrinə nəqliyyatla daşınması və hospitalizasiyası ilə bağlı xərcləri azaldacaqdır. Ölkədəki gündüz stasionarlarında aktiv müalicənin orta müddəti 26,4 gün təşkil edir. Bu ən qənaətli yardım növüdür, çünki xəstənin bütün sutka ərzində stasionarda qalması, üç dəfə qidalanma, gecə növbəsi və s. tələb olunmur. Ona görə də, belə müəssisədə bir günlük müalicəyə çəkilən xərc 2 manatdan az təşkil edir. Ekspertlərin rəyinə görə, hospitalizasiya olunmuş pasiyentlərin 50%-ə yaxını gündüz stasionarlarında müalicə ala bilər.
Beləliklə, psixonevroloji dispanserlərdə çarpayıların ixtisarı çox böyük resurslara qənaət etməyə imkan yaradacaqdır. Həmin resurslar PND-lərdə daha az xərc tələb edən və daha effektiv olan alternativ yardım formalarının – gündüz mərkəzləri, erkən müdaxilə xidmətləri, yardımçı və dəstəkverici xidmətlər – təşkil olunmasına yönəldiləcəkdir. Sübutlu təbabət prinsiplərinə əsaslanmış praktikaya uyğun olaraq, psixi sağlamlıq üzrə milli strategiya ilkin tibbi yardım səviyyəsində göstərilən psixiatriya xidmətlərinin yaxşılaşdırılması və təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur ki, bu da stasionarda qalma müddətinin və onunla bağlı xərclərin azaldılmasına imkan verəcəkdir. Azərbaycan Tibb Universitetinin psixiatriya və tibbi psixologiya kafedrasının apardığı tədqiqat nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, ən çox yayılmış psixi pozuntu olan depressiyadan əziyyət çəkən xəstələrin 1/3-dən az hissəsi birbaşa psixiatriya müəssisələrinə müraciət edir 14 . Lakin bu halda da, psixi pozuntunun ilk əlamətlərinin meydana çıxması anından mütəxəssislə birinci kontakta qədər azı 8 həftə vaxt keçir. Beləliklə, erkən aşkar etmə, müalicə və mütəxəssislərə göndərişdə ilkin yardım həlledici rol oynayır. Psixi sağlamlıq sahəsində xidmətlər göstərilməsi ilə bağlı ümumu praktika həkimlərinə təlim keçilməsi böyük xərc tələb etmir, psixi pozuntuların ilkin səhiyyə səviyyəsində erkən aşkar edilməsi və müalicəsi isə pozuntuların gecikmiş mərhələlərində bahalı ixtisaslaşdırılmış yardımla müqayisədə vəsaitlərə əhəmiyyətli
14 İsmayılov F.N. Müxtəlif mənşəli depressiyalar: klinik-diaqnostik, sosial və mədəni aspektlər, Bakı, 2011 (dissertasiya çapa verilmişdir)
21 dərəcədə qənaət edilməsinə və əlilliklə bağlı xərclərin azaldılmasına gətirib çıxaracaqdır. Beləliklə, psixi sağlamlıq strategiyasının tətbiqi psixi pozuntuların erkən aşkar edilməsi və vaxtında müalicə olunması vasitəsilə həmin pozuntuların müalicəsində daha böyük effektivliyə nail olmağa, bununla da, həm xəstəliyin ağırlığı və davam etmə müddəti ilə bağlı olan birbaşa xərcləri, həm də əmək qabiliyyətinin müvəqqəti və daimi itirilməsinin qarşısının alınması və ya müddətinin qısaldılması vasitəsilə birbaşa olmayan xərcləri azaltmağa imkan verəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, strategiyanın həyata keçirilməsi çərçivəsində mövcud psixiatriya müəssisələrinin yenidən təchiz edilməsi, psixi sağlamlıq üzrə təlim materiallarının və vasitələrinin hazırlanması, kadrların, o cümlədən klinik psixoloqlar, sosial işçilər, psixiatriya tibb bacıları, məktəb və universitet psixoloqların hazırlanması nəzərdə tutulur.. Bu mütəxəssislər tərəfindən göstərilən yeni yardım formalarının inkişaf etdirilməsi psixi pozuntularla bağlı olan xəstələnmə və ölüm göstəricilərini, o cümlədən cəmiyyətə çox böyük iqtisadi və sosial itkilər verən əmək qabiliyyətli yaşda intihar hallarını əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salmağa imkan verəcəkdir. Uşaq və yeniyetmələrin psixi sağlamlığının qorunmasına Milli strategiyada xüsusi əhəmiyyət verilir, çünki məlum olduğu kimi uşaq və yeniyetmələrdə meydana çıxan psixi pozuntular zaman keçdikcə yaşlı əhali arasında əlilliyə gətirib çıxara bilər. Əlilliyin yaranması nəticəsində dövlətin üzərinə düşən yük nəinki bu xəstələrin müalicəsi, həmçinin əlillik üzrə müavinətlərin verilməsi, erkən təqaüdə çıxma ilə bağlı xərclərdən və əlbəttə ki, itirilmiş gəlirlərdən, yəni bu insanların əlil olmayacağı təqdirdə yarada biləcəyi maddi nemətlərin miqdarından ibarətdir. Ölkədə, psixi pozuntuları olan şəxslərin cəmiyyətdə optimal fəaliyyət səviyyəsinə nail olmaq üçün zəruri vərdişləri əldə etməsi və ya onları bərpa etməsinə yönəlmiş psixososial reabilitasiya sistemi yaradılmalıdır. Milli strategiya çərçivəsində psixiatriya müəssisələrində reabilitasiya şöbələrinin açılması nəzərdə tutulur. Belə bir şöbə il ərzində ağır psixi pozuntusu olan 60-70 nəfərin reabilitasiyasını həyata keçirə bilər. Reabilitasiyanı uğurla başa çatdırmış şəxslər əmək qabiliyyətlərini bərpa edirlər, bu isə onların gəlirlərinin artmasına və maliyyə cəhətdən qorunmalarına gətirib çıxarır. Eyni zamanda, psixi pozuntuları olan şəxslərin effektiv
22 23 reabilitasiya sistemi onların həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, həmçinin psixi pozuntularla bağlı ailənin xərclərinin azaldılmasına imkan yaradır. S S S T T T R R R A A A T T T E E E J J J İ İ İ P P P L L L A A A N N N I. Tənzimləmə və sektorlararası qarşılıqlı əlaqənin yaxşılaşdırılması 1.1. Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin yerinə yetirilməsinin və insan hüquqlarının qorunmasının təmini 1.1.1. Mövcud normativ sənədlərin "Psixiatriya yardımı haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun müddəalarına uyğun gəlməsinə təminat vermək. 1.1.2. PS sistemində qadın və uşaq hüquqları daxil olmaqla, insan hüquqlarına əməl edilməsinin və Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin, həmçinin insan və uşaq hüquqlarının qorunması üzrə müvafiq beynəlxalq hüquqi razılaşmaların yerinə yetirilməsinin müntəzəm monitorinq sistemini tətbiq etmək. 1.1.3. Psixi pozuntuları olan şəxslərin və onların ailə üzvlərinin hüquqi müdafiəsi sahəsində dövlət müəssisələrinin qarşılıqlı əlaqələrinə və beynəlxalq, peşəkar və qeyri-hökumət təşkilatları ilə əməkdaşlıqlarına dəstək vermək. 1.1. Vəzifəsinin yerinə yetirilməsi indikatorları
"Psixiatriya yardımı haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi üzrə normativ aktların (təlimatların) mövcudluğu Öz xoşu olmadan hospitalizasiya ilə bağlı məsələlərə məhkəmə qaydasında baxılması prosedurasının tətbiqi Ayrı-ayrı peşə və ya iş növlərində fəaliyyət göstərilməsinə psixiatrik əks-göstərişlərin təfərrüatlı siyahısının mövcudluğu Psixiatriya stasionarında xəstələr üçün fiziki məhdudiyyətlər qoyulması və onların təcrid edilməsi haqqında təlimatın olması və bütün belə halların qeydiyyatının aparılması Psixiatriya yardımı göstərən bütün müəssisələrdə müalicəyə könüllü razılıq formasının tətbiq edilməsi. Ombudsman təsisatı tərəfindən qadın və uşaqlar da daxil olmaqla psixi pozuntuları olan şəxslərinin hüquqlarının qorunması üzrə mütəmadi monitorinqinin aparılması. Psixi pozuntuları olan şəxslərin hüquqlarının qorunmasının müntəzəm ictimai monitorinqinin həyata keçirilməsi
24
Psixi pozuntuları olan şəxslərin hüquqlarının qorunması sahəsində əməkdaşlıq haqqında Səhiyyə Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi, beynəlxalq və milli təşkilatlar tərəfindən idarələrarası memorandumun imzalanması PS sahəsində qanunvericilik haqqında psixiatrlar, hüquqşünaslar və məhkəmə sistemi nümayəndələrinin məlumatlandırılması üzrə treninqlərin keçirilməsi İşgəncələrə və qeyri-humanist münasibətə qarşı Avropa Komitəsinin tövsiyələrinin yerinə yetirilməsi 1.2. PSS-nin effektiv təşkilati strukturunun yaradılması 1.2.1. Ölkədə, PSS siyasətinin yerinə yetirilməsində iştirak edən müxtəlif dövlət və ictimai təşkilatların nümayəndələrini birləşdirən və qarşısında psixi sağlamlıq sisteminin sonrakı təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflərin hazırlanması, idarələrarası qarşılıqlı əlaqələrin koordinasiyası vəzifələri duran Məsləhət Şurası yaratmaq. 1.2.2. Psixi sağlamlıq sistemində effektiv idarəetməni, strateji planlaşdırmanın həyata keçirilməsini və son elmi nailiyyətlərin praktikada tətbiq olunmasını təmin etmək. 1.2.3. PSS mütəxəssisinin Etik Məsələlər üzrə Müşahidə Şurasının (Institutional Review Board) işində iştirakını təmin etmək.
Psixi Sağlamlıq üzrə Məsləhət/Koordinasiya Şurasının yaradılması və 3 ayda 1 dəfədən gec olmayaraq iclasların keçirilməsi Müxtəlif dövlət təşkilatları nümayəndələrinin Psixi Sağlamlıq üzrə Məsləhət/Koordinasiya Şurasının işində daim iştirak etməsi Ölkədə psixi sağlamlıq üzrə Təşkilati-metodik Mərkəzin yaradılması və onun funksiyalarına məlumatların toplanması və təhlili, PSS-də standart və proqramların tərtib olunması və xidmətlərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı vəzifələrin daxil edilməsi PSS mütəxəssisinin Etik Məsələlər üzrə Müşahidə Şurasının işində iştirakı 1.3. Keyfiyyətin monitorinqi, son nəticələrin qiymətləndirilməsi və hesabatların verilməsi 1.3.1. SN tərəfindən PSS-də xidmətlərin keyfiyyətinin müntəzəm monitorinqini təmin etmək.
25 1.3.2. Başlanğıc və aralıq məlumatlar nəzərə alınmaqla, son nəticələr əsasında psixiatriya xidmətlərinin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi indikatorları və üsullarını tərtib etmək. 1.3.3. PSS-də vəziyyət haqqında yuxarı dövlət orqanları və cəmiyyət qarşısında müntəzəm hesabat verilməsini təmin etmək. 1.3.4. Psixi sağlamlıq sisteminin elmi cəhətdən təşkilinə kömək edən və psixi pozuntuları olan şəxslərə göstərilən xidmətlərin yaxşılaşdırılması ilə bağlı praktik məsələlərə cavab verən elmi tədqiqatlar aparmaq. 1.3. vəzifəsinin yerinə yetirilməsi indikatorları
SN tərəfindən PSS-də xidmətlərin rəsmi monitorinqinin aparılması Vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri tərəfindən PSS-də xidmətlərin monitorinqinin aparılması İntiharlar nəticəsində ölüm, psixi pozuntularla xəstələnmə səviyyəsi, psixi xəstəliklərə görə əlillik, hospitalizasiyaların sayı, stasionarda qalma müddəti, gender nisbəti və residivləri üzrə göstəricilərin daxil edildiyi PS sistemi fəaliyyətinin keyfiyyət indikatorlarının mövcudluğu PS müəssisələrinin fəaliyyəti haqqında rüblük hesabatların verilməsi İllik hesabatın açıq mətbuatda nəşr edilməsi və SN-in veb-saytında yerləşdirilməsi 1.4. İdarələrarası qarşılıqlı əlaqənin və koordinasiyanın yaxşılaşdırılması 1.4.1. Əhalinin psixi sağlamlığının qorunması sahəsində SN ilə digər nazirlik və idarələr arasında birgə razılaşmaların qəbul edilməsinə dəstək vermək. 1.4.2. Psixi sağlamlıq sisteminin müxtəlif səviyyələrində müxtəlif sektorlar arasında göndərişlər, koordinasiya və informasiya mübadiləsi sistemi (referral network) yaratmaq. 1.4. vəzifəsinin yerinə yetirilməsi indikatorları
SN ilə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi, DİN, Təhsil Nazirliyi, Gənclər və İdman Nazirliyi, Müdafiə Nazirliyi, Ailə, Qadın və Uşaq məsələləri üzrə Dövlət Komitəsi, Qaçqınlarla iş üzrə Dövlət Komitəsi, digər nazirlik və idarələr arasında idarələrarası birgə razılaşmaların imzalanması
26
Ölkədə tibb müəssisələri (reproduktiv sağlamlıq sistemi, narkoloji xidmət, İİV/QİÇS xidmətləri, uşaq tibb müəssisələri) ilə sosial qurumlar, məşğulluq xidməti, təhsil müəssisələri, hüquq-mühafizə və məhkəmə orqanları, islahetmə müəssisələri və digərləri arasında göndərişlər sisteminin (referral protocols) mövcudluğu Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|