Texnologiya va

Muhokama uchun savollar
T: instruksiyal ar qanday hujj at?
2;. In!struksiyalar necha turga bolinadi, qaysilar?
• 3.1nstwtksiyalar qachon va qanday.^‘tljaziladi?
81

---

VI. XALQ HUNARM ANDCHILIGI
6.1. Xalq hunarmandchiligida foydalaniladigan nodir materiailar
Zaigarlikda ishlatiladigan qimmatbaho metallar.
Nodir va qimmatbaho materiailar, asosan, zargarlik ishlarida 
qoilanilgan. Qimmatbaho setallar turkumiga nodir metallar guruhidagi 
hamrna elementlar kiradi. Bular - oltin, kumush, platina. palladiy. 
iridiy. ruteniy va osmiy. Ular korroziyaga bardoshli boiganligi sababli 
"nodir" deb ataladi, boshqa metallarga nisbatan ularning narxi qimmat 
boiganligi uchun qimmatbaho deb ataladi. Zargarlik sanoatida 
qo'llanishiga qarab. ular asosiy va ikkinchi darajali hisoblanadi. Asosiy 
metallarga oltin, kumush va platina kiradi Bu metallar korroziyaga 
bardoshliligidan tashqari yana bir qancha qulay xususiyatlarga ham 
ega: yumshoq. cho'ziluvchan, plastik va boshqa metallar bilan 
qotishma hosil etish darajasi yuqori. Nodir metallar ichida eng jiloli va 
zargarlikda keng ishlatiladigan metall - oltindir.
Oltin - chiroyli sariq rangda tovlanadi, jilolanganda tovlanishi 
yanada 
ottadi. 
Juda 
yumshoq, 
bolg'alanuvchan, 
plastik 
va 
cho'ziluvchan metall. Zichligi 19,32 g/sm3, etish harorati 1064°S. Bir 
gramm oltindan 3,5 km sim tursa va shun day yupqalikda bolg'alasa 
boiadiki, undan yorug'lik o'tishi mumkin. shunday oltin varaqning 
qalinligi 
0.0001 
mm 
atrofida 
bo'ladi. 
Bunday 
qalinlikda 
tayyorlanadigan oltin "susal" oltin deyiladi va bu zarvaraq bezaklarda 
keng qo'llaniladi. Nodir metallarnmg ichida oltinni eng nodir deb atasa 
bo'ladi. Uning eng muhim xossasi - kimyoviy bardoshligidir Oltin 
ochiq havoda, hatto qizdirilganda ham oksidlanmaydi, unga namgarlik 
ta’sir etmaydi, u kislota, ishqor va tuzlarning ta ’sirini sezmaydi. Unga 
oltingugurt vodorodi ham ta’sir etmaydi. Oltin zar suvida eriydi. 
Xloriung ta'sin ostida 200CS da oltin metalli, xlorli ko’rinishga o'tadi 
va u suvdayaxshi eriydi. lonli xlor va brom ishqoriy suvlari ham oltinni 
eritadi. Simobda oltin yengil eriydi. Harorat 10-30°S bo'lganda 
simobdagi oltin 15% ga yetadi va qotadi. Oltinning asosiy miqdori pul 
qiymatini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Toza oltin sanoatda juda oz 
miqdorda qo'llaniladi. U aniq asbobsozlikda, kimyo sanoatida. 
konoziyaga bardoshli qoplamalar qoplashda, samolyotsozlikda va 
raketasozlikda qo'llaniladi. Zargarlik sanoatida esa toza oltin
82

---

buyumlaming sirtini qoplashdan tashqari qimmatbaho qotishmalaming 
asosiy taikibi sifatida qollaniladi.
Kumush - oq rangdagi metall. juda cho'ziluvchan plastik va 
bolgalanuvchan. Yumshoqligi bo‘yicha kumush, oltin va misning 
oralig‘ida joylashgan. Kumushning issiqlik va elektr o ‘tkazuvchanligi 
juda yuqori. Uning yorugiik qaytarish xususiyati juda yaxshi bolib, 
kelayotgan nurning 95 % ini qaytaradi. Juvalash y o li bilan kumushdan
0,00025 mm qalinlikdagi varaqlarhosil etish mumkin. Kumushdan juda 
ingichka sim tortsa va o'rasa boladi, u yaxshi kesiladi va jilolanadi. 
Kumushning zichligi 10,5 g/sm3, erish harorati 960,8 °S. Kumushning 
ochiq havoga va namgarchilikka bardoshligi yuqori. Uning tuzli va 
o ‘yuvchi kislotalarga chidamliligi yuqori. Havo tarkibidagi oltingugurt 
vodorodi ta ’sirida kumushning rangi xiralashishi mumkin Ozon 
ta’sirida ham kumush oksidlanadi va qora parda hosil boladi. Azot va 
konsentratsiyalangan sulfat kislotasi ta' sirida kumush yengil eriydi. Uni 
ionli tuzlarda ham eritish mumkin. Ishqorlaming suvdagi eritmasi 
kumushga keskin ta'sir etmaydi. Oltin singari kumush ham simob 
amalgami hosil yetadi. Erigan kumushning havo so'rish xususiyati 
yuqori boiganligi sababli, quyilgan quymalar g ovakli chiqishi 
mumkin. Qimmatbaho metallarning ichida kumush eng arzoni 
hisoblanadi. Shu xususiyati hamda issiqlik va elektr o ‘tkazuvchanligi 
yuqori boiganligi sababli kumush elektrotexnikada, kimyo sanoatida, 
shuningdek, ko'zgu, badiiy va zargarlik buyumlari ishlab chiqarishda 
keng qollaniladi. Muhofazalovchi va bezovchi galvanik qoplamalarm 
qoplashda, oltin-kumush qotishmalari va ulaming kavsliarlarim 
tayyorlashda ham kumushdan keng foydalaniladi.
Platina - og'ir, kulrang-oq metall, juda cho'ziluvchan, yetarli 
darajada bolg'alanuvchan. lekin qattiqligi oltin va kumushnikidan 
ancha yuqori. Platinaning zichligi 21,45 g/sm3, erish harorati 1769°S. 
Juvalanishi yaxshi, prokallab 0,0025 mm li varaq hamda ingichka sim 
hosil qilish mumkin. Platina kimyoviy turg'un metallar turkumiga 
kiradi. Juda kam moddalar unga ta’sir etishi mumkin. Masalan, havoda 
qattiq qizdirilganda ham u oksidlanmaydi va soviganda o ‘z rangini 
saqlab qoladi. Hech qanday birikmasiz kislota unga ta’sir etolmavdi, 
faqatgina yuqori haroratdagi kislotalar birikmasi (zar suvi) uni 
parchalaydi. Ionli kaliy va eritilgan ishqorlar uni yemirishi mumkin.
83

---

Yuqori fizikaviy-kimyoviy xususiyatlarga ega b o ig an platina 
kimyo, asbobsozlik, aviasozlik sanoatlarida keng qoilaniladi. 
Zargarlikda esa asllik darajasi yuqori bo‘lgan platina qotishmalarini 
tayyorlash uchun qoilaniladi.
Palladiy - kumushrarig-oq rangdagi metall, yumshoq va 
bolg'alanuvchan, yupqa holatgacha juvalanishi va ingichka sim 
ko'rinishigacha tortilishi mumkin. Palladiyning zichligi 11,97 g/sm3, 
erish harorati 1552 "S. Palladiy sifatli metallar guruhiga qo'shiladi. 
palladiydan tashqari radiy, ruteniy, iridiy va osmiy bu guruhga kiradi. 
Erigan holatda palladiyning vodorodni so’rish darajasi yuqori (1:900), 
bu holatda uning hajmi ortadi va yengillashadi, lekin metall ko rinishini 
yo‘qotmaydi. Palladiyning kitnyoviy xususiyatlari platinadan pastroq 
b o iib , uni 860°S gacha qizdirilganda oksidlanadi va qizdirish davom 
ettirilsa, oksid metallga surilib, Shuning ko'rinishi yana oydinlashadi. 
Yodning spirtdagi eritmasi ta’sirida palladiy qorayadi. U zar suvida, 
azot kislotasida va boshqa mineral kislotalarda yengil eriydi. Zargarlik 
sanoatida palladiy ba’zi taqinchoqlaming qotishmalarini tayyorlash 
uchun, oq tillaning tarkibiga hamda asimik darajasi past b o ig a n oltin 
qotishmalarining korroziyaga bardoshliligini oshirish maqsadida 
qo‘llaniladi.
Ruteniy - qiyin eruvchan, rangi platinani eslatuvchi, qattiq va 
mo rt metall. Mexanik ishlovga yaroqsiz, bolg‘alansa maydalanib 
ketadi. Ruteniyning zichligi 12,3 g/sm3, erish harorati 2450DS. Ruteniy 
oltin singari zar suvida yengil eriydi. Boshqa platina guruhidagi 
metallarga nisbatan u xlorga chidamli. Platina qotishmalarining 
tarkibida ruteniyning ishtiroki sezilarsiz. Asbobsozlikda qo'llaniladi.
Iridiy - kulrang-oq rangdagi qiyin eruvchan metall, juda qattiq va 
m o‘rt, mexanik ishlov berish mushkul. Iridiyning zichligi 22,4 g/sm3, 
yerish 
harorati 
2410°S. 
Kimyoviy 
xususiyatlari 
jihatidan 
mustahkamligi yuqori metallar turkumiga kiradi. Ilech qaysi kislota 
yoki zar suvi unga ta'sir etmaydi. Faqatgina 800°S dan yuqori haroratda 
unga xlor, ftor va kislorod ta’sir etishi mumkin. Kimyoviy xususiyatlari 
yuqori boiganligi sababli, iridiy kimyoviy idishlar tayyorlashda 
qoilaniladi. Platina qotishmalarining tarkibiga iridiy qattiqlikni 
oshirish maqsadida qo'shiladi. Yeyilishga bardoshlilik xususiyatlari 
yuqori 
boiganligi 
sababli 
soat 
mexanizmlarining 
o'qlarini 
tayyorlashda qo'llaniladi. Erish harorati yuqori boiganligi sababli
84

---

platina-iridiyli termopara tayyorlanib, yuqori haroratlarni aniqlashda 
foydalaniladi.
Osmiy - oq rangdagi metall, juda kiyin emvchan, qattiq va mo'rt. 
Zichligi 22,5 g/sm3, erish harorati 3050°S. Mexanik ishlov berishga 
yaroqsiz. Osmiy kislotalarda va zar suvida erimaydi. Boshqa 
qotishmalaming tarkibiga qattiqligi hamda kimyoviy bardoshliligini 
oshirish maqsadida qo'shiladi, aniq asbobsozlikda qollaniladi,
2. 
Zargarlikda ishlatiladigan toshlar. Qadimgi davrlardanoq 
insonlar zargarlik toshlarini rangi va jilolanishi kabi xususiyatlarini 
yuqori baholab kelganlar. Ayniqsa, qizil, och qizil rangdagi toshlar 
odamlarda ilohiy kuchlarga ishonish va davolovchi manba sifatida 
xizmat qilgan. XIX asrga kelib bunday toshlaming qiymati faqat rangi 
bilan emas. balki qattiqligi. tozaligi va hajmining turli-tumanligi bilan 
ham baholangan,
Qadimdan Osiyo xalqlari orasida feruza, marvarid, zumrad va 
boshqa qimmatbaho toshlar - zargarlik buyumlari nihoyatda 
qadrlangan. Chunki ular inson uchun faqat bezak buyumlari bo" lib 
qolmay, balki so gliq uchun, inson ruhiyati uchun ham ijobiy ta'sir 
etadi deb hisoblangan.
0 ‘zbek zargarligi juda qadimiy tarixga ega. Unga ibtidoiy jamoa 
tuzumi davrida asos solingan. Arxeologik topilmalardan ma’lumki, 
zargarlik san’ati juda qadimiy san’at bo‘lgan. Eramizgacha bo igan 11 
asrdan boshlab eramizning VIII asrigacha Ayritom, Afrosiyob, 
Dalvarzintepa. Xolgayon. Bolaliktepada chiroyli haykallar, devor 
bezaklari orqali zargarlik san’ati rivojlanganligini ko‘rish mumkin. 
Xorazmdagi Tuproq qal’a devorlardagi tasviiiardan o ’sha davrlardagi 
ayollar quloqlariga nafis zirak taqqanliklari ma’lum b o ig an (bu tasvir
III asrga taalluqli). Bulardan tashqari bronzadan quyib ishlangan bir 
qancha osma taqinchoqlar ham topilgan. Bu osma taqinchoqlar 
П-
IV asrga mansub bo lib , Xorazmning Ayoz qal’a, Yetti asai, Burgut 
qal’a va boshqa joylaridan topilgan.
XVIII asrda zargarlikda asosiy material tilla. kumush, har xil 
qotishmalar, bronza, chaqmoq tosh va rangli toshlar ishlatilgan. eng 
ko'p ishlatilgan narsa oltin va kumushdir. XIX asrga kelib zargarlikda 
oltin ishlatish ko‘paydi. O 'rta Osiyo hududida zargarlik ishlarida 
chaqnoq toshlar, rangli toshlar va dengiz tuhfalari ishlatilar yedi. 
Umuman olganda bularning harttmasi javohirlar deb yuritiladi. 
Javohirlar zargar likda qimmatbaho tosh hisoblanadi. Ular chiroyliligi,
85

---

rangining tiniqligi, bir xilligi, yaltiroqligi, tovlanishi, qattiqligi. turli 
rangda o'zgarishi va boshqa xususiyatlarga ega. Ular uch darajaga 
boiinadi. Birinchi darajali qimmatbaho toshlarga olmos, sapfir, 
zumrad, yoqut, aleksandrit, shpinel, yevklaz, oltin, platina, marvarid 
kiradi. Ikkinchi darajali qimmatbaho toshlarga akvamam, topaz, 
vorob'evit, geliodor, qizil turmalin, demantoid, ametist, pirop, 
almendin, qirkon, opal uvarovit; uchinchi darajali qimmatbaho 
javohirlarga nefrit, yoqutlar, feruza, kordierit, gagat, qahrabo,malnxit, 
kianit, yepidot, billur, qitrin, xalkedon, agat, aqiq, serdolik, sodalit, 
prenit, iqjuvard, flyuorit, andaluzit, diopsid va boshqalar kiradi.
Texnika rivojlanishi natijasida tog‘ jinslaridan katta miqdordagi 
turli xil toshlar qazib olina boshlagan. Hozirgi paytda tabiiy toshlarga 
o'xshash 
boigan 
turli 
ko‘rinishdagi 
sun'iv 
toshlar 
ishlab 
chiqarilmoqda. Tabiiy kimyoviy birikmalar va tog' jinslaridan hosil 
boigan toshlar minerallar deyiladi. Toshlaming narxi ulaming rangiga 
bogiiq. Rangiga ko'ra toshlar idoxramatik va aloxramatik toshlarga 
ajratiladi.
Mmerallaming tarkibi kimyoviy moddalarning rangidan iborat 
b o ig an toshlar idoxromatik toshlar deb ataladi. Minerallarning 
tarkibidagi kimyoviy birikmalarda tashqi kimyoviy ranglar aralashmasi 
b o igan toshlar aloxromatik toshlar deb ataladi. Kimyoviy xossa 
deganda toshning birxil kislota va tuzlar ta’siriga chidamliligi 
tushuniladi. Toshlar nur o'tkazuvchanlik xossasiga qarab uch turga 
boiinadi: nur o ‘tkazuvchi; yarim nur o'tkazuvchi: nur o'tkazmavdigan. 
Toshlaming nur oikazuvchanligi ularning qirralariga bo g iiq b o iib, bu 
xususiyat toshning narxini oshishiga olib keladi. Ko'zlari yaltirashiga 
ko ra toshlar uchga ajratiladi: yaltiroq shisha ko'zli; yaltiroq olmos 
ko'zli; yaltiroq yarimmetali ko‘zli. Ko‘zlarning yaltiroqligi yogiiq, 
perlamutr va shoyi ko'nnishida uchraydi. Yorug likning sinish 
koisatkichi shisha ko'zlaida l,3-l,9gacha, olmos ko'zlarda 1,9- 
2,6gacha va yarimmineral ko'zlarda 2,6-3gacha bo'ladi.
Zargarlik toshlari buyumlami bezatishda ishlatilib, besh gumhga 
boiinadi: qimmatbaho zargarlik toshlari; rangli zargarlik toshlari; 
organik zargarlik toshlari; turfa rang zargarlik toshlari; sun’iy zargarlik 
toshlari, Zargarlik: toshlari qattiqligi, kimyoviy turg'unligi, rangi va 
serqinaligi, kimyoviy xossalari, tabiiy rangi, ishlatilish joyi, bahosi 
bilan bir-biridan farq qiladi. Toshlaming kimyoviy xossalari silikat va
86

---

oksidlari tarkibiga ko'ra aniqlanadi, qimmatbaho toshlar sinfiga olmos, 
yoqut, sapftr, dur-marvarid va zumrad kiradi.
Olmos - uglerod kristallaridan iborat silikatlar (kremniy, natriy, 
kaltsiy, magniy. alyuminiy va boshqa elementlar)nmg tabiiy holatdagi 
birikmalaridan hosil boladi. Olmos grekcha "adamas" so'zdan olingan 
b o lib , "yengilmos" degan ma'nom bildiradi. Olmosning rangi oq, qora 
va yashil bo'lib, u yaltiroq v ajuda mustahkam tosh. Olmos kimyoviy 
ta’sirlarga chidamli. Olmosga hech qanday kislota va ishqorlar ta'sir 
qilmaydi.
Xalkedon - u marmar dengizi qirg'og'idagi qadimgi Xalkedon 
shahri nomidan olingan bo'lib rangi oq, kul rang, havo rang, sariq, ko'k, 
qizg'ish qo'ng'ir bo'ladi. Uning dog'-dog' yoki yo‘l-yo'1 turlari ko'p. 
U abraziv materiailar sifatida, soat toshlari tayyorlashda hamda 
zargarlik buyumlari tayyorlashda ishlatiladi. Xalkedon chaqnoq 
toshning bir turi bo'lib, qadimdan zeb-ziynatlar yasaladigan toshlar 
hisoblangan. Unga ishlov berish oson bo'lib, asrlar mobaynida xizmat 
qilgan. Ustalar marjonlar, to'g'nag'ichlar, uzuk, bilaguzuk, zebigardon 
kabi asl san’at durdonalari yaratib kelmoqdalar.
Feruza - (forscha-tojikcha) mineral degan m a’nom bildiradi. U 
jilosiz mumga o'xshash xira, zangori, havo rang yoki yashil havo 
rangda bo'ladi, rangli toshlar sinfiga mansub ko'kimtir tosh. Kimyoviy 
turg'un emas, havo va kislotalar ta’sirida rangi o'zgaradi, mo'rt, shaffof 
emas. Zichligi 2,6 -2,8 g/sm3. Feruza oltin va kumushdan yasalgan 
buyumlarga ko'z sifatida qo'yiladi. Feruza vaqt o'tishi bilan o'zining 
tabiiy rangini o'zgartiradi. Nishopur (Eron)da, Ida, O 'rta Osiyo hamda 
Qozog'istonda eng yirik feruza konlari bor. Feruza konlari Markaziy 
Qizilqum hamda Qurama tog'larida ham bor. Dunyoda eng yaxshi 
feruza Nishopur feruzasi bo'lib, u nihoyatda sifatlidir.
Aqiq - ruscha agat, grekcha oniks so'zidan olingan bo'lib, tarjima 
qilinganda "timoq" deganidir. Bu mineral, zargarlikda, kandakorlikda, 
sanoatda va boshqa joylarda ishlatiladigan javohir turlaridan bin. U 
qadimgi Misr. Assiriya, Bobilda ham bezak materiali sifatida m a’lum 
bo'igan. Ba’zi bir afsonalarga ko'ra qadimgi Gretsiyada aqiqdan 
ibodatxonalai' qurilgan, chimki derazasiz, tuynuksiz ibodatxonaga 
kirgan kisln uning nurafshonligi hamda kengligidan hayratda qolgan. 
Aqiqdan masalan, O'zbekistonning Samarqand shahridagi Go'ri Amir 
maqbaiasini ichki xonalari bezagi yasalgan. Aqiqlar O 'rta Osiyoning 
baland Tyan-Shan togiaridan yoki g'orlaridan qazib olingan. Uning oq
87

---

yaltiroq va quyuq qora rangda tovlanadiganlari boiadi. Aqiqdan 
o'ymakorlikda qutichalar, guldonlar, tagdon, shamdon, qalamdon va 
boshqalar yasaladi. Sanoatda esa hovoncha, hovoncha dastasi, tarozi 
prizmalari, elektr va suv oichov asboblarining tagligi va boshqalarda 
ishlatiladi.
Safsar - zargarlikda marjon, to g 'n a g ic h , ilma to qima va 
baldoqlar yasashda ishlatiladigan qimmatbaho tosh. Uni Sharqda ham 
Yevropada ham yuqori baholashgan.
Yoqut - la i, nischa rubin. Zargarlikda ishlatiladigan chaqnoq 
toshlar turiga kiradi. Yoqut ham olmos singari mustahkam, unga hech 
qanday kislota va ishqorlar ta’sir qilmaydi. Yoqut turlicha qirralanadi 
Yoqut qimmatbaho zargarlik buyumlariga qo‘yiladi.
Sapfir - titan va temir oksididan iborat ko‘k rangli tosh. U och 
havorang, to‘q havorang va ko‘k rangda uchraydi. Sapfir ham olmos 
kabi qattiq, yaltiroq, kimyoviy turg'unligi yuqori, turlicha qirralanuvchi 
tosh,
Zumrad - yashil rangli, qattiq, shishasimon, shaffof yaltiroq tosh. 
Zumrad qirralangan holda to'rtburchak va kvadrat shaklda boiadi. U 
pog‘onali qilib qirralanadi. Zumrad oltin qotishmadan tayyorlangan 
zargarlik buyumlariga qo‘yiladi.
Yautar - za’far yoki ja ’far tosh, tabiatda g'orlarda topiladi. 
Zargarlik buyumlarini ishlashda foydalaniladi.
Dur— Xitoy tilidan olingan bo iib , inju deb yuritiladi. U chuchuk 
suvli 
dengizlarda yashaydigan 
chig‘anoqlardan topilgan. 
Dur 
sharsimon yoki noto‘g ‘ri shakldan iborat bo iib turli tovlanadi. Uning 
kat^ligi kaptar tuxumidek boiganlari eng qimmatbaho hisoblanadi. 
Dur zai u-'Hikda ishlatiladigan eng qimmatbaho material hisoblanadi.
iVlarvii. iu 
nischa - "jemchug”, dumaloq noaniq shaklli donacha, 
tuguncha. M; . *- >u w.rlanib chiroyli jilolanganidan zeb-ziynat buyumi 
kboblanib, uiihi).1 >г?к iK Ji’i- deb ataladi. Marvaridning tarkibi 
86- 
‘>0 % kalsiy kjrbouat va