Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

---

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI 
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 
 
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI 
 
"
Kompyuter injiniring
" fakulteti
 
“
Pedagogika. Psixologiya
” fanidan
 
AMALIY ISHI 
 
 
Guruh KI 
–
 2104 
Bajardi_
Xoliqov Og’abek
 
Qabul qildi_Musinov.S

---

SHAXS TARBIYASINING OB’YEKYI VA SUB’YEKYI

 
Reja: 
1. “Individ” vа “shаxs” tushunchаsi
2. Shaxs rivohlanishiga ta’sir etuvchi omillar
3. Shaxs rivojlanishining yosh va psixologik xususiyat. 
SHaxs tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, konkret kishi, ya’ni, muayyan 
jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bo’lishi uchun 
psixi
k jihatdan rivojlanishi, o’zini yaxlit inson sifatida his etishi, o’z 
xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog’i kerak.
“Individ” nima? Bola ma’lum yoshga qadar “individ” sanaladi. Individ 
lotincha “individium” so’zidan olingan bo’lib, «bo’linmas», «alohida 
shaxs», «yagona» ma’nolarini anglatadi.Individuallik esa tarbiya jarayonini 
amalga oshirishda bolaning shaxsiy xususiyatlari va yashash sharoitlarini 
chuqur bilish hamda hisobga olishdan iborat.Individual yondashuv 
o’quvchilarning aqliy qobiliyatlari, bilishga bo’lgan qiziqish hamda 
iste’dodini namoyon etishda muhim ahamiyatga ega.Bola harakatlari 
ongli, ijtimoiy munosabatlar jarayonidagi ishtiroki natijasida shakllana 
boradi. 
SHaxs 
–
muayyan jamiyatning a’zosi bo’lib, u psixologik jihatd
an taraqqiy 
etgan, o’z xususiyatlari va xatti
-harakatlari bilan boshqalardan ajralib 
turadi. 
Kadrlar tayyorlash milliy modelida ham shaxs 
–
kadrlar tayyorlash 
tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining 
iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi.Kadrlar 
tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intelektual va 
ma’naviy
-axlohiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan 

---

shaxs sifatida namoyon bo’lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur 
ijtimoiy talabning amalga oshirilishi har bir fuharoning bilim olish, ijodiy 
qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda 
muayyan kasb yo’nalishi bo’yicha mehnat qilish huquqni 
kafolatlaydi.Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun 
ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo’ladi. Ana shular ta’sirida 
odam inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi. 
Rivojlanishning o’zi nima?
Rivojlanish oddiyda murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi 
holatlarga o’tish, yangilanish, yangining paydo bo’lishi, eskining yo’qolib 
borishi, miqdor o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini ta’minlovchi 
murakkab harakat jarayoni sanaladi. Rivojlanishining manbai 
qarama-
qarashliklarni o’rtasidagi kurashdan iboratdir.Bola shax
sining 
rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta’limotga 
asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, 
uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim 
ahamiyatga ega. SHuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar 
ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir 
etadi, ularni bir-
biridan ajratib bo’lmaydi.CHunki shaxsning faoliyati, hayot 
tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, 
kasalliklar ham ta’sir etadi.Inson butun umri davomida o’zgarib boradi. U 
ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga 
berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo’lsa, u jamiyat a’zosi sifatida 
kamol topib, murakkab ijtimoiy munosaba
tlar tizimida o’ziga munosib 
o’rin egallaydi. CHunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi.SHaxsning 
fazilatlarini to’g’ri ko’rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar 
jarayonida kuzatish lozim. 
De
mak, shaxsni rivojlantirish vazifasini to’g’ri hal etish uchun uning xulqiga 
ta’sir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish 

---

zarur.Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o’sish va rivojlanish 
qonuniyatlarini bilish va hisobga olish maqsadga muvofiq. SHunday qilib, 
rivojlanish va tarbiya o’rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud.SHaxs 
tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda odamning shaxs sifatida 
rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o’rtasidagi 
munosabatni belgilashga 
oid munozara ko’pdan buyon davom etmoqda.
Insonning shaxs sifatida rivojlanishiga ijtimoiy voqealar, tabiiy omillar yoki 
tarbiya ta’sir etadimi? Bu uch omilning o’zaro munosabati qanday?
Fanda biologik yo’nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o’rin
lardan 
birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni 
yuqori qo’yadi. Ular tug’ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning 
hayotdagi o’rnini belgilab bergan, deydilar.
XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari esa 
shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va 
tarbiyaning rolini inkor etadi. 
Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim 
–
bixeviorizm XX asr boshlarida 
yuzaga kelgan bo’li
b, uning namoyandalari, ong va aqliy qobiliyat 
nasldan-
naslga o’tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot 
vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. 
Progmatizm oqimi va uning vakillari D.D’yul, A.Kombe ham shaxs 
rivojlanishini biologik nuqtai nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni fahat 
miqdoriy o’zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini 
absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb 
biladilar. 
Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga 
bog’laydilar.
Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil omil 

---

bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik 
rivojlanishi u yashaydigan muhitga bog’liq deb ko’rsatadilar.
Muhit deganda odam yas
haydigan sharoitdagi barcha tashqi ta’sir 
tushuniladi. SHu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o’zi yashaydigan 
ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi. 
Ular ijtiomiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, 
odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning shaxs 
bo’lib kamolga yetishida nasl (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola 
yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan 
tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu o
millarning ta’sirini aniqlashda 
ilg’or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi.
Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy hayotdagi 
murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning 
munosabatlar
iga bog’liq, deb hisoblaydilar.
Haqiqatdan ham, shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, kamolga 
yetadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o’z navbatida 
inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy tuzum 
mahsulidir. Ja
miyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ro’yobga 
chiqarishi yoki yo’q qilishi mumkin.
Faylasuflar shaxsni tabiatning bir bo’lagi deb baholaydilar. Bu insondagi 
layoqat kurtaklari bo’lib, uning rivojlanishi uchun tarbiya kerak, degan 
g’oyani ifodal
aydi. 
Jamiyat taraqqiyoti shaxs rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. 
Demak, shaxs bilan jamiyat o’rtasida ham uzviy aloqa mavjud.
SHunday qilib, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit, 
inson o’rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro’y beradi, inson ularga 
faol ta’sir etadi va shu yo’l bilan hayoti va o’z tabiatini o’zgartira
di. 

---

2. Ta'lim va tarbiyani shaxs kamolotining omili sifatida izohlab bеring.
Tarbiya jarayonida quyidagi holatlar vujudga keladi: 
1. Tarbiya jarayonida kishi ongining o'sishi sodir bo'Iadi. Masalan, bola o'z 
ona tilini, atrofini o'rab turgan muhitning ta'sirida o'rganib olishi mumkin. 
Lekin o'qish va yozishni ta'lim olish yo'li bilan o'rganadi. Ma'lum bilim 
ko'nikma va malakalar faqat tarbiya jarayonida egallanadi. 
2. Tarbiya yordamida kishining tug'ma kamchiliklarini ham kerakli 
tomonga o'zgartirish mumkin. Chunonchi, ba'zi bir bolalar ayrim kamchilik 
(kar, ko'r, soqov va h.k) bilan tug'iladi. Lekin maxsus tashkil etilgan tarbiya 
yordamida, ularning aqliy qobiliyatlari taraqqiy qiladi, sogiom kishilar bilan 
barobar faoliyatda bo'lishi mumkin. 
Tarbiya yordamida muhitning salbiy ta'siri natijasida yuz bergan kamchilik 
(bolalarning qarta, qimor o'ynashi, chekishi, ichishi va narkotik 
moddalarga o'rganishi kabi)larni ham tugatish mumkin. 
Tarbiya - istiqboldagi maqsadni belgilaydi. Shu bois, shaxs kamolotini 
ta'minlashda ilg'or rol o'ynaydi. Tarbiyaning muvaffaqiyati ko'p jihatdan 
bola shaxsining o'ziga xos xususiyatlari, u yashayotgan muhitning ta'sirini 
hisobga olishga bog'liqdir. 
Shaxsning kamol topishida tarbiya muhim rol o'ynaydi. Uning shakllanishi 
faoliyatdan tashqarida bo'lmaydi. Shu sababli odam faoliyati uning 
rivojlanishi uchun asos boiadi. Pedagogik jihatdan to'g'ri uyushtirilgan har 
qanday faoliyat 
—
o'yin, mehnat, o'qish, sport va boshqalar shaxsning 
rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadi. Inson-ning kamol topish jarayonini faqat 
irsiyat, muhit va ta'lim-tarbiyaga bog'lab o'rganish, talqin qilish ham 
haqiqatga unchalik to'g'ri kel-maydi. Chunki, ijtimoiy taraqqiyotda 
shaxsning o'zi ham faol ishtirok etadi. 
Tarbiyalash jarayoni. Tug'ilganda, hamma chaqaloqlar bir xil yigiaydi. 

---

Ammo ular kat-ta bo'lganlarida, turli mavqega ega boiadi. Nima uchun? 
Bola o'z onasidan tug'ilishi bilan uni tashqi muhit asosida tarbiyalash 
boshlanadi, chunki, odatda, u ichki muhit asosida ona qor-nida tarbiya 
oladi. Tarbiya insonning o'z oilasi, jamoasi, jamiyatida muhim asos 
hisoblanadi, chunki hech kirn o'z onasidan «yomon» boiib tug'ilmaydi.
Shaxsning shakllanishida unga berilayotgan ta'lim-tarbiyaning mazmuni, 
metodlari va vositalari bolaning yosh xususiyatlariga rnuvofiq kelishi 
muhim sanaladi. O'qituvchi o'quvchilarning ruhiy xususiyatJarini bilishi, 
ma'lum yoshdagi o'quvchilarning diqqat, xotira, tafakkur layoqatlarini 
inobatga olishi asosida faoliyat tashkil etishi lozim. 
3. Shaxs kamolotining asosiy omillariga nimalar kiradi? 
Dunyoga kelgan go'dak ma'lum yoshga qadar individ hisobla-nadi. 
«Individ» lotincha «individium» so'zidan kelib chiqqan bo’lib, «bo'linmas», 
«alohida», «yagona» ma'nolarini anglatadi. Individ bio
-logik turga kiruvchi 
alohida tirik mavjudotdir. Shaxsning shakllanishidaharakato'zigaxos omil 
sanaladi. Go'dak (chaqaloq) ham turli harakatlarni bajaradi. Biroq, bu 
harakatlar keyin-chalik reflekslar boiib, ongli ravishda emas, balki shartsiz 
va shartli qo'zg'atuvchilarga javob tarzida yuz beradi. Go'dakda nutqning 
hosil bo'lishi, shuningdek, lining tomonidan tashkil etilayotgan harakatlar 
ongli ravishda sodir bo'la boshlashi va albatta, ijtimoiy munosabatlar 
jarayonidagi ishtirokining ro'y berishi shaxs shakllanishining dastlabki 
bosqichi hisoblanadi. Shaxs deganda, muayyan jamiyatning a'zosi 
tushuniladi. Odam (inson individi) shaxsga aylanmog'i uchun ruhiy 
jihatdan taraqqiy etgan, o'z xususiyati va sifatlari bilan farq qilishi lozim. 
Ruhiy jarayonlar va bola ruhiyatidagi o’zgarishlar, chunonchi, diqqat va 
xotira darajasi, tafakkur xususiyatlari, so'z boyligi hamda nutqning 
rivojlanganlik darajasi va boshqa ruhiy rivojlanishga taalluqlidir. Shaxs 
rivojlanishida, u yoki 
bu faoliyat turlari (o’yin, o’qish, mehnat va 

---

boshqalar)ning turli yoshdagi faoliyat mazmuni (maq-sadga 
yo'naltirilganlik, harakatning ongli, rejali bo'lishi, ularning samaradorligi va 
h.k) 
Shaxs 
—
kadrlar tayyorlash tizimining bosh subyekti va obyekti, ta'lim 
sohasidagi xizmatlarning iste'molchisi va ularni amalga oshi-ruvchisi. 
Demak, shaxs - ijtimoiy munosabatlar mahsuli bo'lib, ongli faoliyat bilan 
shug'ullanuvchi ijtimoiy mavjudot sifatida jamiyatda o'z o'rni bor. 
Shaxsning rivojlanishi esa barcha tug'ma va hosil qilin-gan xususiyatlar: 
organizmning anatomik tuzilishi, faoliyat va xatti-harakatlarning miqdoriy 
va sifat o'zgarishi jarayonidir. 
Irsiyat - bu ota qoni yoki ajdodlariga xos bo'lgan biologik xusu-siyat va 
o'xshashliklarning nasl (bola)ga o'tish jarayoni. Nasldan naslga o'tadigan 
xususiyatlarga quyidagilar kiradi: anatomik-fiziologik tuzilish (misol uchun 
yuz tuzilishi), organlar holati, qaddi-qomat, asab tuzilishi xususiyatlari, teri, 
soch hamda ko'zlarning rangi. Shuningdek, nutq, tafakkur, ixtiyoriy 
harakat va amailar, vertikal holatda yurish, mehnat, ijod qilish qobiliyati va 
boshqa iste'dod alomatlari ham nasldan naslga o'tadi. Iste'dod alomatlari 
umumiy xususiyat kasb etadi, muayyan mehnat va ijod turiga 
yo'naltirilgan ernas. Iste'dod alomatlari muayyan faoliyatga moyilligini aks 
ettirdi, xolos. Layoqat go'yo 
«mudroq» holatda bo'lib, uning «uyg'onishi» 
—
rivojlanishi uchun qulay muhit yaratishini talab qiladi. Shaxs muayyan 
ijtimoiy jamiyat mahsulidir. Bu jamiyatning ma'naviy qiyofasi, unda tashkil 
etilayotgan munosabatlar mazmuni hamda darajasiga bog'liq. 
Muhit - bu shaxsning shakllanishiga ta'sir etuvchi tashqi voqea-hodisalar 
maj
muyi. «Muhit» tushunchasi o'ziga geografik
-hududiy, ijtimoiy va 
mikromuhit (oila) xususiyatlarini ifoda etadi. Mikromuhit o'zida qisman 
ijtimoiy muhit qiyofasini aks ettiradi. Ayni chog'da nisbatan mustaqillikka 
ega. Mikromuhit, bu ijtimoiy muhitning bir qismi bo'lib, oila, maktab, 
do'stlar, tengqurlar, kishilar va shu kabilarni o'z ichiga oladi 

---

Oila muhiti - mikromuhit ham o'ziga xos muhim tarbiyaviy ta'sirga ega. 
Shu bois mustaqillikka erishilgandan so'ng, o'tgan davr mobaynida oila 
muhitining shaxs kamolotida tutgan o'rni va ahamiyati masalalari chuqur 
tahlil etilmoqda. Shu maqsadda tashkil etilgan «Oila» ilmiy markazi 
oilaning bu boradagi imkoniyatlarini ochib berish borasida samarali 
faoliyat olib bormoqda. Mavjud ijtimoiy muhit insonning o'sib borayotgan 
ongiga ta'sir etadi. Ijtimoiy tuzim darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, uning 
shaxsga nisbatan ongli ta'siri ham shunchalik yuqori boiadi. 
4. Tashqi qiyofa, qon aylanishi, oliy n
еrv faoliyati qaysi omil ta'sirida 
shakllanadi? 
Oliy nerv faoliyati - hayvon va odam markaziy nerv sistemasi oliy bulimlari 
(bosh miya yarim sharlari pusti va pust osti markazlari)ning faoliyati; 
butun organizmning tashki muhit bilan normal munosabatda bulib 
turishini ta
ʼ
minlaydi. Oliy nerv faoliyatif. terminini fanga I. P. Pavlov 
kiritgan. U Oliy nerv faoliyatif. ni "psixik faoliyat" bilan bir ma
ʼ
nodagi 
tushuncha deb hisoblagan. Pavlov aytganidek, psixik faoliyatning hamma 
shakllari, jumladan, odam tafakkuri va ongi Oliy nerv faoliyatif. 
elementlaridandir. Oliy nerv faoliyatif. to
ʻ
g
ʻ
risidagi ta
ʼ
limotni 
yaratuvchilardan biri 
—
Pavlovning o
ʻ
tmishdoshi I. M. Sechenov bo
ʻ
lgan. U 
"Bosh miya reflekslari" degan asarida (1863) psixik faoliyatning reflektor 
tabia-ti to
ʻ
g
ʻ
risidagi g
ʻ
oyani rivojlantirgan. Yuqori darajada tashkil toptan 
hay-vonlar Oliy nerv faoliyatif. asosida markaziy nerv sistemasining yuqori 
qismlari (yuqori darajada tuzilgan umurtqali hayvonlarda va odamda 
—
bosh miya katta yarim sharlarining po
ʻ
stlog
ʻ
i)da hosil bo
ʻ
ladigan shartli 
reflekslar hamda murakkab shartsiz reflekslar (instinktlar, emotsiyalar), 
ya
ʼ
ni, asosan, po
ʻ
stloq osti nerv qosilalari tomonidan amalga oshiriladigan 
bosh miya faoliyatining shakllari yotadi. Shartsiz reflekslarning Oliy nerv 
faoliyatif.dagi roli shundaki, mazkur reflekslar asosida hamma shartli 
reflekslar hosil bo
ʻ
libgina qolmay, balki shartli va shartsiz reflekslarning 

---

Oliy nerv faoliyatif.dagi ahami-yati hayvonot olamining tarixiy ri-vojlanish 
jarayonida o
ʻ
zgaradi. Pavlov fikricha, hatto yuqori darajada rivojlangan 
hayvonlar (mas, it, maymun)ning Oliy nerv faoliyatif., asosan, hayvonlar 
bilan odamda umumiy bo
ʻ
lgan birinchi signal sistemasining xilma-xil va 
turli-tuman shartli reflekslar yigindisidan iborat. Nutqning asta-sekin 
rivojlanishiga qaramasdan birinchi signal sis-temasinmng shartli reflekslari 
bolalar hayotining dastlabki yillarida Oliy nerv faoliyatif. ning asosiy 
fondini tashkil qiladi; keyingi o
ʻ
sish davrlarida esa odamning Oliy nerv 
faoliyatif. ma
ʼ
lum o
ʻ
rinni egallaydi. 
Lekin odamda mehnat faoliyatining ijtimoiy shakllari rivojlanishi 
munosabati bilan ikkinchi signallar paydo bo
ʻ
ldi va rivojlandi. Pavlov Oliy 
nerv faoliyatif. ning quyidagi asosiy qoidalarini ishlab chiqqan: 1) shartli 
reflekslar yoki nerv tutashishlarining hosil bo
ʻ
lishi; 2) shartli refleks 
kuchining qo
ʻ
zg
ʻ
alish kuchiga bog
ʻ
liqligi; 3) shartli qo
ʻ
zg
ʻ
atgichlarning 
yig
ʻ
indisi; 4) shartli reflekslar mustahkam bo
ʻ
lmaganligi uchun, shartli 
qo
ʻ
zg
ʻ
atuvchining keskin kuchayishi yoki yangi qo
ʻ
zg
ʻ
atuvchining ta
ʼ
siri 
tufayli tormozlanishning o
ʻ
sishi; 5) nerv ja-rayonlarining bosh miya 
po
ʻ
stlog
ʻ
ida tar-qalishi va konsentratsiyalanishi na-tijasida uning ayrim 
qismlari o
ʻ
rta-sida aloqaning vujudga kelishi hamda shartli reflekslarning 
umumlashishi va ixtisoslashishi; 6) qo
ʻ
zg
ʻ
alish va tormozlanishning 
po
ʻ
stloq manbalari o
ʻ
rtasidagi qarama-qarshi o
ʻ
zaro muno-sabatni 
ta
ʼ
minlaydigan nerv jarayonlarining bir-biri bilan bog
ʻ
liq induk-siyasi. 
Oliy nerv faoliyatif. da markaziy hodisa shartli reflekslar bo
ʻ
lib, ular jahon 
neyrofiziologiyasi va eksperimental psixologiyadagi muqim tadqiqot 
ob
ʼ
yekti hisoblanadi. Pavlov va uning xodimlari belgilagan Oliy nerv 
faoliyatif.ning asosiy faktlari va izchilligining to
ʻ
g
ʻ
ri ekanligi olimlarning 
ko
ʻ
pgina ishlarida isbotlangan. Xususan, fiziolog P. K. Anoxin funksional 
sistema nazari-yasini ishlab chiqib, bu nazariyani funksiyalar 
evolyusiyasiga tatbiq etdi, natijada evolyusion jarayonning umumiy 

---

qonuniyati bo
ʻ
lgan sistemogenez tushunchasini yaratdi. 
5. Til o`rganishda, urf-odatlarni egallashda qaysi omilning ta'siri kuchli 
bo`ladi? 
Ijtimoiylashuv insonning mada
niyat, kommunikatsiya ta’siri ostida 
shakllanish jarayoni, bir-
birlari bilan muloqotda bo’lishlarini ifodalasa, 
ijtimoiylashtirish tushunchasi esa, jamiyatning muvafaqqiyatli rivojlanishi 
uchun zarur bo’lgan namunali xulq, psixologik mexanizm, sotsial norm
a va 
qadriyatlarni o’zlashtirish jarayonidir. Ijtimoiy
-falsafiy, psixologik va 
pedagogik tadqiqotlar jarayonida shaxs ijtimoiylashuviga xos bo’lgan 
quyidagi holatlar aniqlangan: 
-shaxsning ijtimoiylashuvida ayrim davrlarning va bir davrdan ikkinchi 
davrga 
o’tish jarayonida ro’y beruvchi ijtimoiy omillar (mega omillar, 
makro omillar, mezo omillar, mikro omillar), voqeliklar hamda ularning 
ta’siri etakchi o’rin tutadi;
-
bolaning kamol topishi, shaxs bo’lib shakllanishida ijtimoiy, xususan, 
ota-onalar va bola 
o’rtasidagi munosabatlar, ularning o’zaro hissiy birligi 
muhim ahamiyatga ega; 
-shaxs muayyan sxemalar hamda kognitiv tuzilmalar yordamida 
boshqariladi; shu sababli uning ana shu sxema va kognitiv tuzilmalarga 
moslashuvi ijtimoiylashuv mohiyatini anglatadi; 
-
shaxs ijtimoiy ta’sirlar yordamida ilmiy bilimlar hamda kishilik madaniyati 
unsurlarini o’zlashtiradi, ularning negizida esa u aqliy jihatdan kamol 
topadi va axloqiy sifatlarga ega bo’ladi –
mazkur holat shaxs 
ijtimoiylashuvining ustuvor jihati hisoblanadi; 
-shaxsning ijtimoiylashuvi turli ijtimoiy tuzumlar, jamiyat rivojining 
muayyan davrlarida bir xil kechmaydi; har bir davri shaxsning 
ijtimoiylashuvida o’ziga xos ko’rinishda namoyon bo’ladi;

---

-
ijtimoiylashuv bolalikkagina xos xususiyat bo’lmay, shaxs h
ayotining 
barcha davrlarini qamrab oladi. 
Ma’lumki, ijtimoiylashuv shaxsning jamiyatdagi qadriyatlarni qabul qilishi 
va zaruriy darajada ijtimoiy, fuqaroviy va shaxsiy etuklikka erishishi 
asosida jamiyatga kirib borishidir. Shaxsning ijtimoiylashuvi esa, inson 
o’zini jamiyatda shaxs sifatida anglab borishi jarayonidir. Bu tarbiya, ta’lim, 
o’z
-
o’zini tarbiyalash jarayonida yuzaga kelib, inson qachonki, o’z 
maqsadlarini mustaqil aniqlay olsa va ularga erishish yo’llarini belgilay 
olganida, o’z qadr
-qimmatini 
anglab etganida, jamiyatdagi o’z o’rniga 
ishonch hosil qilgan taqdirda amalga oshadi. 
ana’naviy –
oila va yaqin muhit orqali o’quvchilarni ijtimoiy faollikka jalb 
etish, faoliyat va muloqotda maqbul shar-sharoitlarni yaratish; 
institutsional 
–
ijtimoiy ins
titutlar va ta’lim muassasalari tomonidan 
o’quvchilarning rivojlanishi uchun zaruriy shart
-sharoit va imkoniyatlarni 
yaratish; 
shaxslararo 
–
o’quvchilarni ijtimoiy aloqalar tizimiga jalb etish, ularda 
muloqotmandlik malakalarini rivojlantirish; 
refleksiv 
–
o’z
-
o’zini anglash, o’z
-
o’zini baholash, o’z
-
o’zini loyihalashni 
pedagogik qo’llab
-quvvatlash orqali individual ongni taraqqiy ettirish. 
O’quvchilarni o’z
-
o’zini boshqarishga yo’naltirish pedagogik hodisa sifatida 
shaxs salohiyatini rivojlantirish bilan b
og’liq intellektual, emotsional
-hissiy 
va faoliyatga yo’naltirilgan sohalar uyg’unligini talab etadi hamda 
o’quvchilarning ijodiy qobiliyatlarini yuqori darajada rivojlantirish asosida 
ijtimoiy faolligini oshirishga xizmat qiladi.O’quvchilarning ijtimoiy t
ajribani 
o’zlashtirishi quyidagi bosqichlarda amalga oshirilishi lozim:

---

-
ijtimoiy moslashuv: ijtimoiy vaziyatlarda o’zining rolini aniqlay olish, 
vaziyatga moslashuvchanlik va safarbarlik;