Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

Tarmoq xavfsizligini ta’minlovchi qo‘shimcha vositalar. 
Suqilib kirishlarni aniqlash tizimlari (Intrusion Detection System, 
IDS). 
IDSning asosini tarkibida mos shablonlar, signaturalar yoki 
profillar bo‘lgan hujumlarning ma’lumotlar bazasi tashkil etadi va aynan 
ushbu baza bilan sensorlardan olingan ma’lumotlar taqqoslanadi. Shu 
sababli, IDSning samaradorligi hujumlarning ma’lumotlar bazasining 
nufuziga bog‘liq. Suqilib kirishlarni aniqlashda quyidagi usullardan 
foydalanish mumkin: 
−
signatura usuli – qandaydir hujumga xarakterli ma’lumotlar 
nabori bo‘yicha suqilib kirishlarni aniqlash; 
−
anomallarni aniqlash usuli –normal holatiga harakterli 
bo‘lmagan alomatlarni aniqlash; 
−
xavfsizlik siyosatiga asoslangan usul – xavfsizlik siyosatida 
belgilangan parametrlarning buzilganligini aniqlash. 
Monitoring darajasi bo‘yicha IDS – tizimlar quyidagilarga 
bo‘linadi: 
−
tarmoq sathi IDSi (Network based IDS, NIDS); 
−
uzel sathi IDSi (Host based IDS, HIDS). 
NIDS tarmoq segmentiga ulangan bir necha xostlardan keluvchi 
tarmoq trafigini monitoringlash orqali ushbu xostlarni himoyalashi 
mumkin. HIDS yagona kompyuterda yig‘ilgan, asosan operatsion 
tizimning va axborotni himoyalash tizimining jurnallaridan, 
foydalanuvchi profilidan va h. yig‘ilgan, axborot bilan ish ko‘radi. Shu 
sababli NIDSdan kompyuter hujumlarini oldinroq aniqlashda 
foydalanish qulay hisoblansa, HIDSdan ruxsatsiz foydalanishning 
ishonchli faktini qaydlashda foydalaniladi. 

---

146 
IDSning aktiv (in-line) xili suqilib kirishlarni ogohlantirish tizimi 
(Intrusion Prevention System, IPS) deb ataladi. 
Himoyalanganlikni tahlillash vositalari. 
Texnik audit bo‘yicha 
mutaxassislar bo‘lishi mumkin bo‘lgan va real zaifliklarni aniqlashda 
turli himoyalanganlikni tahlillash vositalaridan foydalanishadi. 
Himoyalanganlikni tahlillash vositalarining quyidagi sinflari mavjud: 
−
zaifliklarning tarmoq skanerlari; 
−
web-ilovalar xavfsizligining skanerlari; 
−
tizim konfiguratsiyasini tahlillash vositalari; 
−
testlashning maxsus vositalari. 
Zaifliklarning tarmoq skanerlari maxsus dasturiy vositalar bo‘lib, 
undagi kirish axboroti sifatida skanerlanuvchi IP-adreslarning ro‘yxati, 
chiqish axboroti sifatida esa aniqlangan zaifliklar xususidagi hisobot 
ishtirok etadi. Asosiy ishlash tamoyili – masofadagi uzelda o‘rnatilgan 
dasturiy ta’minotning aniq versiyasini aniqlash va zaifliklarning 
yangilanuvchi lokal bazasiga dasturiy ta’minotning ushbu versiyasi 
uchun xarakterli zaifliklar xususidagi axborotni qidirish. 
Web-ilovalar xavfsizligining skanerlari maxsus dasturiy vositalar 
bo‘lib, web-tizimlar strukturasini tahlillaydi. Natijada axborotni 
kiritishning bo‘lishi mumkin bo‘lgan variantlari aniqlanadi va zaiflikdan 
foydalanish maqsadida so‘rov shakllantiriladi.
Tizim konfiguratsiyasini tahlillash vositalari – 
tizim 
himoyalanganligini uning sozlanishi bo‘yicha baholovchi dastur. Bu xil 
yechim kompleks mahsulot yoki lokal skript (senariy) sifatida 
ifodalanishi mumkin.
Testlashning maxsus vositalari: 
−
parollarni online va offline saralash dasturlari; 
−
zaifliklardan foydalanish freymworklari; 
−
ma’lum tarmoq hujumlarini amalga oshiruvchi dasturlar 
(masalan, ARP-spoofing); 
−
web-serverga uzatiluvchi HTTP so‘rovlarni o‘zgartirish uchun 
loakl HTTP proksilar va h. 
Zaifliklarning turli onlayn – bazalari mavjud. CVE (Common 
Vulnerabilities and Exposures, cve.mitre.org) zaifliklar bazasi mashhur. 
Ma’lumotlarning sirqib chiqishini oldini olish tizimlari (Data 
Leakage Prevention, DLP). 
Ushbu tizimlardan, tarkibida tijoriy, kasbiy 
yoki boshqa turdagi sir bo‘lgan ma’lumotlarning noqonuniy tarzda 
tashqi tarmoqqa jo‘natilishini aniqlashda va blokirovkalashda 

---

147 
foydalaniladi. DLP tizimlar ulanish sxemasi bo‘yicha IDS – yechimlarga 
o‘xshash – tahlillanuvchi axborot tarmoq sathida yoki host sathida 
yig‘ilishi mumkin. 
Axborot oqimlarini, ularda konfidensial axborotning mavjudligini 
aniqlash maqsadida, nazoratlashning ikkita usuli qo‘llaniladi: 
−
hujjatda berilgan belgilar bo‘yicha aniqlash; 
−
ma’lumotlar nabori kontenti bo‘yicha aniqlash. 
Birinchi usul bo‘yicha axborotni dastlabki kategoriyalash va 
markirovkalash amalga oshiriladi. Bunda konfidensial hujjatga 
(masalan, faylga, ma’lumotlar bazasi yozuviga va h.) qandaydir 
ajralmaydigan formal alomat (masalan, nazorat yig‘indisi, inventar 
nomeri, konfidensiallik grifi) moslashtiriladi. So‘ngra, uzatiluvchi 
axborot oqimida ushbu alomat aniqlansa, mos hujjat blokirovkalanadi. 
Bunday yondashish hujjatni faqat butunligicha himoyalashga qodir. 
Yondashishning afzalligi sifatida huquqiy risklarning pasayishini va turli 
xil yolg‘on nishonlar ishlashi darajasining yuqori emasligini ko‘rsatish 
mumkin.
Yolg‘on nishonlar yoki tuzoqlar (honeypot). 
Tarmoq xavfsizligini 
ta’minlovchi ushbu vositadan niyati buzuq tomonidan, yolg‘on 
nishonlarni aniqlash hamda buzib ochish usullarini tadqiqlash 
maqsadida, hujumni yuzaga keltirishga urinishda foydalaniladi.
Yolg‘on nishonlarni tasniflashda alomat sifatida ularning 
interaktivligi ishlatiladi, ya’ni quyidagi tuzoqlar farqlanadi: 
−
interaktiv tuzoqlar; 
−
interaktivlik darajasi past tuzoqlar; 
−
interaktivlik darajasi yuqori tuzoqlar. 
Interaktivlik darajasi past tuzoqlar bitta tarmoq servisining, 
masalan, FTP-servisning emulyatsiyasi bo‘lishi mumkin. 
Joylashtirilishining va nazoratlanishining osonligi bunday tuzoqlarning 
afzalligi hisoblansa, kamchiligi sifatida ular yordamida ko‘pincha faqat 
hujum faktining aniqlanishini ko‘rsatish mumkin.
Interaktivlik darajasi yuqori tuzoqlarni to‘laqonli operatsion 
tizimga va servislar naboriga ega virtual mashina sifatida tasavvur etish 
mumkin. Bunday tuzoqlar niyati buzuq xususida ancha ko‘p axborotni 
yig‘ishga imkon beradi (ayniqsa, u bilan intellektual teskari bog‘lanish 
tashkil etilgan bo‘lsa). 
“Bo‘sh” tarmoqlar (DarkNet) tuzoqlarning alohida sinfi 
hisoblanadi. Ularga muvofiq korporativ tarmoqda, biznes-masalalarni 

---

148 
yechishda real ishlatilmaydigan, tashqi adreslar diapazoni ajratiladi. 
“Bo‘sh” tarmoqqa har qanday murojaat konfiguratsiyadagi xatolikni 
yoki noqonuniy faoliyatni anglatadi. 
Ta’kidlash lozimki, IDS va DLP – yechimlar hujumlarning 
ma’lum sinfiga mo‘ljallangan. Amaliyotda axborot tizimi ishlashidagi 
har qanday xavfsizlik va ishonchlik hodisalarni yig‘ish masalasi paydo 
bo‘ladi. Bunday tizimlarga quyidagilar taaluqli: 
−
jurnallarni boshqarish tizimlari (log management). Ushbu 
tizimlar axborot xavfsizligi hodisalarini markazlashgan tarzda yig‘ishni 
tashkil etish uchun mo‘ljallangan; 
−
xavfsizlik xususidagi axborotni boshqarish tizimlari (Security 
Information Management, SIM). Ushbu tizimlar axborot xavfsizligi 
hodisalarini markazlashgan tarzda yig‘ishga, hamda turli hisobotlarni 
shakllantirishga va tahlillashga mo‘ljallangan; 
−
xavfsizlik hodisalari hususidagi axborotni boshqarish tizimlari 
(Security Event Manager, SEM). Ushbu tizimlar vaqtning real rejimida 
monitoringlashga, axborot xavfsizligi hodisalarini korrelyatsiyalashga 
mo‘ljallangan; 
−
xavfsizlik va xavfsizlik hodisalari xususidagi axborotni 
boshqarish tizimlari (Security Information and Event Management, 
SIEM). Ushbu tizimlar monitoring tizimlari rivojining keyingi qadami 
hisoblanadi, chunki SEM va SIM funksionalliklarini kombinasiyalaydi. 
Qo‘shimcha sifatida aytish mumkinki, tarmoqlararo ekranlar uchun 
belgilangan mexanizm – filtratsiya, VPN uchun – inkapsulyatsiya, SIEM 
uchun esa korrelyatsiya.