3.axborot texnologiyalari (m.aripov, b.begalov va b.) (1)
dagixabarlarmonitoringinitashkilqilishmasalanimurakkablashtiribyuboradi.Shusababli ayrimguruhlardakeraksizma’lumotlami,ya’nitelekonferensiyagaaloqasibo'lmaganma’lumotlarnitushiribqoldirishimkoniyati mavjud.Bunday konferensiyalami moderatsiyalanuvchandebyuritiladi.Moderatorsifatidamas’ulkishiyokima’lumbirkalitso'zlarbilan filtr qiladiganmaxsus dastur ishlatilatishimumkin.Buholniavtomatlimoderatsiya(автоматическаямодерация)deyiladi.Telekonferensiyalar xizmati bilan ishlash uchun mijozlarga mo'ljallanganmaxsusdasturlarmavjud.Masalan,Microsoft OutlookExpresstelekonferensiyalarxizmatibilanishlashimkoniyatigaega.Budasturbilanishlashuchunelektronaloqaxizmatikabiuningkerakliparametrlariniyuklashvayangiliklarguruhi(группановостей) serveribilano'zaroaloqanita’minlashkerak. Fayllarni uzatish xizmati (FTP). Internet xizmatlari orasida fayllamiqabul qilish va uzatish ancha katta foizni tashkil etadi. Dastur fayllarini,katta hajmdagi hujjatlarni (masalan, kitoblami) hamda arxiv ma’lu-motlarinifayllarko'rinishidauzatishgazaruriyattug'iladi. FTP xizmati dunyo tarmog'ida o'z serverlariga ega bo'lib, undaarxivko'rinishidagima’lumotlarsaqlanadi. FTP protokoli server va mijozlar o'rtasidagi ikkita TCP qo'shil-malar(соединения)bilanbir vaqtdaishlaydi.Birinchiqo'shilmabilanma’lumotlaruzatiladi.Ikkinchiqo'shilmadanma’lumotlamiboshqarishda foydalaniladi. FTP protokol serverga murojaat qilganmijozningqaydetishvositasinihamtaklifqiladi.Buusulbilan,odatda, kommersiyali serverlar va chegaralangan serverlar o'zlaridaqayd etilgan kliyentlarga foydalanuvchining ismini va u bilan bogiiqparolnikiritishnitalabqiladi.Ammoo'nminglabFTPserverlarmavjudki, ular anonim ko'rinishda o'zlarining xizmatini taklif etadi.Bu holda foydalanuvchilar ism sifatida anonymous so'zini va parolsifatida elektron aloqa xizmatini kiritishlari kifoya. Ko'p holatlardaFTPxizmatibuni avtomatikravishdabajaradi. IRC xizmati (Internet RelayChat).Bu xizmat real vaqt mobaynidabirnechtakishilamio'zaroto'g'ridanto'g'rimuloqotqilishimkoniyati bilan ta’minlaydi.Ayrim hollardaIRC xizmatinichat-konferensiya yoki oddiy chat deb ham aytadilar. Telekoferensiyalardanfarqli o'laroq, chat-konferensiyalarda muloqot bitta aloqa kanali doirasidaamalga oshirilib, unda bir nechta odam ishtirok etishi mumkin. IRCservisini qoilab-quwatlaydigan serverlar va tarmoqlar bilan ishlaydigan bir qanchaimtiyozlimijozlidasturlar mavjud.Ulardan engimtiyozlilaridanbiri—mIRC.exedasturidir.
ICQ xizmati.Bu xizmat intemetga(ayni vaqtda)ulangan kishining IP-tarmoqdagi adresini izlab topishga mo'ljallangan. Ko'pginafoydalanuvchilardoimiyIP-adresgaegaemaslar.Shuninguchunushbuxizmatga zaruriyat tug'ilgan. Bu xizmatdan foydalanish uchun uningmarkaziyserveridaqaydqilinish(http://www.icq.com)vashaxsiynomer UIN(UniversalInternet Number)olish kerak.Bu nomemihamkorgauzatishmumkin.BuholdaICQxizmatIntemet-peyjerko'rinishidagi xizmat turini bajaradi. UIN nomemi bilgan holda uningIP-adresini bilmasangiz ham,uning markaziy server xizmati orqalihamkor bilanulanish uchun xohish borligihaqidagi xabami jo'na-tishmumkin. FTR(FileTgansfegRgotosol— fayllamiuzatishqaydnomasi)qaydnoma ma’lumotlar almashish xizmatidir.Bu xizmat orqali harbir foydalanuvchi o'z kompyuterida mavjud FTR dasturdan foydalanib, uzoqdagi FTR server kompyuteriga ulanishi, fayllami uzatishiyoki o'z kompyuteriga fayllami qabul qilib olishi mumkin. FTR orqalifaqat matnli emas,balki ikkili fayllami (matnli bo'lmagan ixtiyoriyfaylni) ham jo'natish va qabul qilib olish mumkin.Hatto uzoqdagikompyuterga anonumouz(nomsiz)foydalanuvchi nomi bilan kirib,FTR serveriga (ruxsat berilgan fayllarga)yozibqo'yish imkoniyatimavjud. Bunday fayllar FTR-serveming maxsus incoming katalogigayoziladi.O'znavbatida,FTRservermijozservertexnologiyasidaishlaydigantizimdir. IlgariFTRdasturlarifaqatUNIXdatuzilganbo'lsa,hozirIVMRSkompyuterlariningMSWindowsmuhitidahambemalolishlay oladi.Bu esa uning qulay interfeysidan foydalanish mumkin,deganidir. Xost kompyuter katalog va fayllari bilan grafik interfeysidafoydalanganda go'yoki o'z katalog va fayllari bilan ishlayotgandek hisqilinadi va mijoz kompyuteridan odatdagidek fayllar yozibolinadi.FTRmijozdasturlardanfoydalanibuzoqdagikompyuterbilanbogianayotganda,awalo,unda ro'yxatdan o'tishlozim.Agar tizimadministratori foydalanuvchi sifafida sizni ro'yxatdan o'tkazgan bo'lsa,bunda hechqandaymuammo tboimaydi vasizgaberilganhuquq(administratoro'matgan)doirasidaundanbemalol,hatto,lozimbo'lsa,serverresurslaridanhamfoydalanaverasiz. Anonim(nomsiz)FTRserver.AnonimFTRservertarmoqre-surslariningko'ptarqalganko'rinishlaridandir.Bundayserverlarixtiyoriyfoydalanuvchinixostkompyuteri,hattouundaro'yxatdano'tmaganbo'lsaham,kirishgaruxsatberadi.Bundafoydalanuvchinomisifatidaanonumousso'zivaso'ngraixtiyoriy
parolkiritiladi.Ko'phollarda foydalanuvchiparoli sifatidauningelektron pochtamanzili kiritiladi.AnonimFTR serverlar Internetaloqalarida dastur mahsulotlari va boshqa ma’lumotlarni ayirbosh-lashdamuhimrolo'ynaydi.Bundayserverlardunyobo'yichajoylashganbo'lib,undao'zingizniamaldaqiziqtirganbarchadasturlar va fayllarni topishingiz mumkin. Bunda ularning aksariyatibepulberiladi(dasturvama’lumotlarbepulemasliginieslang).FTRserverlardafayllarni,resurslamianiqlashmasalasi(albatta,siz uning manzilini awaldan bilmasangiz)ancha murakkab.Bungabirqanchasabablarbor.UlardanbiriFTRserverlardagifayllarnomlariturliamaliyottizimlaridaharxilbelgilanishi,FTRserverlardatashqaridan kirishi lozimbo'lganfayllar ro'yxatimavjudemasligivaboshqalardir. Dunyobo'yichadomenlarro'yxatiniFTR vaGorherserverlarorqaliolishmumkin.Ularningmanzillarinis.merit.edu.Internetsonnesetitu(Internethamjamiyati),fayllariesanets.bu.sountru,world.list.txt nomlariga ega. Shuning uchun FTR serverlarga katalogvafayllarda joylashganma’lumotlarniREADME(menio'qi)yokiIndex (ko'rsatkich) nomli fayllar orqali izlansa, masala ancha osonko'chadi. Chunki bu fayllarda FTR-server va undagi kataloglar haqidama’lumotlar joylashgan boiadi.Shuning uchun vaqtni ko'psarfla-maslik maqsadida awalo bu fayllami (INDEX README) yozib olibo'rganishmaqsadgamuvofiqdir. Foydalanuvchidaserver haqida turlisavollar tug'ilsa,undao'zserveradministratorigarosmasternomibilanmurojaatqilinadi.Masalan,markaziyma’lumotlartizimijoylashganmanzilvs.intemic.net nomga rosmaster@vs.lnternis.net bilan elektron poch-tagamurojaatqilinadi. Fayllar bilan ishlash. FTR da fayllar bilan ishlash uchun quyidagibuyruqlardanfoydalaniladi: Ascii— uzatiladiganfayllargamatnsifatidaishlov berilsin;binnaru — uzatiladiganfayllarga ikkili fayl sifatida ishlov berilsin;sr—asiifayllarbilanishlashdabelgilamio'chirishholatini o'zgartirish; hash—ma’lumqismmaiumotuzatilganligibelgisiniko'rsatish(odatda,«#»paydoboiadi); romt!— guruhfayllami uzatishdafoydalanuvchiga so'rovni ko'rsatishyokiko'rsatmaslik; Status—o'matilganopsiyalamingholatiniko'rsatish;user—tizimgakirishiniso'ramoq(nomvaparol);
vegose—foydalanuvchiga keng axborotlami berish yokibermaslikholatinio'rnatish. Fayllarninusxalash.FTRdafayllaminusxalashquyidagibuyruqlaryordamidaamalgaoshiriladi: get—uzoqlashgan kompyuterdan lokal kompyuterganusxaolish; Recv—Setuchunsinonim; Rut—lokal kompyuterdan uzoqlashgan kompyuterganusxaolish; Send—Putuchunsinonim;