3.axborot texnologiyalari (m.aripov, b.begalov va b.) (1)
Alta-V ista dasturi.Bu dastur WWWda maiumotlami qidirishningzamonaviy serverlaridandir.Uning yordamida hatto rus tilida turlikodirovkada tayyorlangan maiumotlami ham qidirish imkoniyati mavjud.U KOI-8 va Windows 1251 kodlarida berilgan sahifalami o'qiy oladi.Keyingipaytdauorqalikunigamillionlabfoydalanuvchilarturlimaiumotbazalariga,telekonferensiyalargamurojaatqilibturibdi.Intemetdaquyidagiqidiruvsistemalaridanfoydalanishmumkin: http://www.yahoo.com/—engommabopqidiruvsistemasi;http://www.rambler.ru/—Rossiyaningengkattaqidiruvsistemasi. 10500dan ortiqRossiya serverlarida qidiruv olibboradi;http://www.yandex.ru/—9000danortiqRossiyaserverlariniqam rabolgan; http://www.ulitka.ru/ — Intemetning rus tilidagi resurslariga egabo'lganyangiqidiruvsistemalaridanbiri; http://www.assalom.uz/— O'zbekistonningbirinchiqidiruvsistemasi; http://www.gov.uz/— O'zbekistonRespublikasi hukumati sahifa-si.Rasmiyaxborot,OliyMajlisqarorlarihaqidamaiumotberadi;http://www.uza.uz/—O'zbekistonMilliyAxborotAgentligisahifasi.Undanturlimavzudagimaiumotlamivaaxborotagent- liklarihaqidagimaiumotlami,yangiliklarniolishmumkin;http://www.pravo.eastlink.uz/— O'zbekistonqonunchiligiyuridik informatsionsistemasigabag'ishlangansahifa.Undaqonunlar,turlihujjatlarvakodekslarkeltirilgan; http://www.book.uz/—O'zbekistonRespublikasihaqidagiaxborotlamio'zichigaolgan; http://www.freenet.uz/ — RespublikaInternetresurslari haqidagima’lumotlarkeltirilgan; http://www.baht.uz/—Ommabopma’lumotlarto'plami;mno.re.uz,nuu.uz,ictcouncil.gov.uz,dl.uz,bilimdon.uz,tsau.uz.http://www.undp.org—BirlashganMillatlartashkilotisahifasi;
http://www.worldbank.org—Jahonbankisahifasi;http://www.gov.ru— RossiyaPrezidentidevonxonasisahifasi;http://www.computerra.ru—«Kompyuterra» jumalielektron versiyasi; http://www.osp.ru/pcworld — «МирПК» jumali elektron versiyasi; http://www.inter.net.ru—«Internet»jumali. Internet tarmog'ida axborotni qidirish boshqa har xil lug'atlarda,kutubxonalarda va kataloglarda axborotni qidirishga qaraganda anchaoson.Zero,Intemetda bir nechtaqidiruv tizimlari mavjud.BularichidaengtaniqlilariYandeks,Rambler,Aport: Yandex.ru—Yandeksqidiruvtizimi;Rambler.ru—Ramblerqidiruvtizimi;Aport.ru—Aportqidiruvtizimi. Bu qidiruv tizimlarining xususiyati — ular rus tilidagi so'rovlargaqarabaxborotnirus tilidagimatnbilanqidiradi.Chetelqidiruvtizimlaridaaxborotvaso‘rovlar,odatda,ingliztilidaifodalanadi.Xalqaro axborot-qidiruv tizimlari ichidaengmashhurlariYahoo,Google, Alta Vista, Infoseek qidiruv tizimlaridir. Bu tizimlar axborotva so‘rovlaminafaqat ingliz tilida,balkirus,ispan,fransuz,nemisvaboshqatillardahamifodalashimkoniniberadi: Yahoo,com—Yahooqidiruvtizimi;Google.com —Googleqidiruvtizimi;Altavista,com—AltaVistaqidiruvtizimi;Infoseek.com—Infoseekqidiruvtizimi. Bu tizimlar bilan axborotni Internet tarmog'ida qidirish so‘rovlarorqaliamalgaoshiriladi.Lekinba’zibirqidiruvtizimlarioddiykutubxonalardagidek, axborotni qo'shimcha ravishda tematik kataloglar bo'yicha qidirish imkoniyatini beradi. Intemetda axborotni qidirishuchuntuziladiganso'rovlarrusyokiingliztilidagibir nechaso'zdantashkiltopishimumkin.So'rovlargamisol: So'rov:Internet. So'rov: informatika darsliklari.So'rov:computersciense. So'rov:uchebnikmatematiki. So'rovlarga javob — ko'rsatilgan kalit so'zlarga ega bo'lgan sayt va gipermatnlargamurojaatlar. Bunday murojaatlaming har biri berilgankalitso'zigaegabo'lgangipermatnniko'rsatadi. Yandeks va Aport tizimlari, awalambor, kalit so'zlari sarlavhadatopilgangipermatnlamiko'rsatadi,keyingipermatnningkalitso'zlari
ro'yxatda,so‘ng gipermatnning o'zida — abzasning boshida,ichidava,nihoyat,butunmatnichidamavjudboiganlariniko'rsatadi. Ayrim so'z va so'z birikmalari Intemetda saqlanuvchi matnlardaboimasligi ham mumkin. Qidiruvni samarali amalga oshirish uchunturlitematiklug'atlarda,ma’lumotnomalarda,ensiklopediyalarda,mol-ashyokataloglaridako'rsatilgan,engko'pqo'llaniladiganso'zlamiishlatishkerak. Murakkab so‘rovlar Qidiruvserverlarixizmatidanqandayfoydalaniladi?Buninguchun,awalo,qidiruv serveriga qidirilayotgan ma’lumotning mazmuniniochibberuvchiso'rovni(kalitso'zlarni)to'g'rivaaniqqilib berish kerak.Masalan, biror rus qidiruv serveriga «monitor»so'roviniberadiganbo'lsak,qidiruvserveribizgao'zdoirasidagima’lumotlarichidan«monitor»so'ziuchraydiganbarchaWeb-sahifalarni(sahifamanzillarini)topibberadi.Bizgakompyutermonitorlarihaqidagima’lumotlarkerakboiadiganbo'lsa,so'rovni «kompyuter monitor» ko'rinishida berish mumkin.Qidiruv server-larining ko'pchiligidama’lumotlarniqidirishni osonlashtirishmaqsadida«Yangiliklar»,«0'yinlar»,«Sport»,«Kompyuterlar»kabiqismlartashkiletilganbo'lib,foydalanuvchigaaniqma’lumotnitopishgayordamberadi.Yuqoridaberganso'rovlarimiz«monitor», «kompyuter monitor» tuzilishiga ko'ra oddiy so'rovlar hisoblanadi.Ko'pchilikqidiruvserverlaridamaxsusbelgivaso'zlarorqalimurakkab ko'rinishdagi so'rovlarni tashkil etish imkoniyati mavjud.Murakkab ko'rinishdagi so'rovlar maiumotlami tez va aniq topishnita’minlaydi.Bunday so'rovlarnitashkiletishdamaxsus belgilar vaAND (va),OR(yoki),NOT(yo'q)kabiso'zlardanfoydalaniladi. •• +(qo'shish,plyus)belgisi berilganso'zningharbirsahifadaalbatta qatnashishini bildiradi. Masalan, «+monitor» so'rovi berilgan-da,«monitor»so'ziuchrovchibarchasahifalarro'yxatihosilboiadi. • •— (ayiruv,minus) belgisi berilgan so'zning sahifalarda qatna-shishi kerak emasligini bildiradi. Masalan, «kompyuter — monitor»so'rovi berilganda, bir vaqtning o'zida «kompyuter» so'zi uchrovchi,ammo «monitor» so'zi uchramaydigan barcha sahifalar ro'yxati hosilboiadi. • • «»(qo'shtirnoqlar)sahifada qo'shtirnoqdagiso'zuchrashini bildiradi. Masalan, «kompyuter monitor» so'rovi berilganda, sahifalarda qo'shtirnoqdagi jumla albatta ishtirok etishi anglanadi. Agar jumlaqo'shtimoqqa olib yozilmasa,u holda alohida yozilgan «kompyuter»va «monitor»so'zlari ishtiroketuvchi sahifalarhamro'yxatgaqo'shiladi.
••AND(va)so'ziikkiyokiundanortiqkerakliso‘zishtiroketuvchisahifalamitopishdaishlatiladi.Masalan,«kompyuter»AND «monitor»so‘roviorqaliham«kompyuter»,ham«monitor»so‘ziuchrovchisahifalartopiladi. • *OR (yoki) so‘zi ikki yoki undan ortiq kerakli so‘zlardan kamidabittasiishtiroketuvchisahifalamitopishdaishlatiladi.Masalan, «kompyuter» OR «monitor» so‘rovi orqali «kompyuter» yoki «monitor»so‘ziuchrovchisahifalartopiladi. ••NEAR yoki[ ] (katta qavslar) bir-biridan kamida o‘nta so‘zbilan ajratilgan ikki yoki undan ortiq kerakli so'zlar ishtirok etuvchisahifalami topishda ishlatiladi. Masalan, «kompyuter» NEAR «monitor»so'rovi orqali «kompyuter»,«kompyuter va monitor»,«monitor...»kabiso'zlarniqamrabolgansahifalartopiladi. • «Yulduzcha (*) harflar, belgilar va sonlardan iborat ketma-ketlikniko‘rsatishdaishlatiladi.Masalan,«mo*»so‘roviorqali«monitor», «moda»,«Morze»kabiso‘zlarishtiroketgansahifalartopiladi. 6.4. Elektronpochta.Yangiliklarxizmati Elektronpochtahamxizmatko‘rsatishsohasigakiradi.Uning vazifasi xat-xabarlar almashish uchun axborotlamiuzatish va qayta ishlashning elektron usullaridan foydala-nishdir.Shuningdek,u pochta xizmatiga o‘xshash ishnihambajaradi.Ya’ni,bosmamateriallar,fotografiya,jad