3.axborot texnologiyalari (m.aripov, b.begalov va b.) (1)
Tarmoqda ishlovchihar qanday kompyuter o'znomiva ishchiguruhiga ega bo'lishi kerak. Boshqa tarmoq ishtirokchilari unga shu nombilanmurojaatqilishlarimumkin(faylvapapka,xabarjo'natish). INTERNET Abonenttizimlarininghududiyjoylashuvigaqarabkompyutertarmoqlari(KT)ni3turkumgaajratishmumkin: Lokal tarmoqlar (LAN — Local Area Network) — bir xonadagi,binodagi,uncha katta bo'lmagan hududdagi kompyuter tarmoqlari(2,5kmgachabo'lganmasofadabirlashtirilgankompyuterlar); mintaqaviy kompyuter tarmog'i — bir-biridan ancha uzoqda joylashgan kompyuterlar va lokal tarmoqlami o'zaro bolaydi. U kattashahar, iqtisodiy mintaqa va alohida mamlakat doirasidagi abonent-lamio'zichigaolishimumkin; globaltarmoqlarturlimamlakatlaryokiqit'alarda joylashganabonentlarnibirlashtiradi. Global, mintaqaviy va lokal kompyuter tarmoqlarining birlashuvikptarmoqli iyerarxiyani tashkil etib, umumjahon axborot resurslarini birlashtirish va ulardan kollektiv ravishda foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Hozirgikundadunyodako'plabkompyutertarmoqlariishlabtu-ribdi.Dastlabki kompyuter tarmog'i — ARPANET(AdvencedResearshProjectsAgencyNetwork)—AQSHningmudofaavazirligitomonidan1969-yiliishlabchiqilgan.UkeyinchalikboshqaKTlarbilanbirlashtirilib,INTERNETningbir qismisifatida ishlatilaboshlandi.INTERNET— internationalnetwork— yagona standart asosidafaoliyatko'rsatuvchijahonglobalkompyutertarmog'i.Internetxiz-mati«internetprovayderlari»yordamidaaloqakanallari—telefontarmog'i,kabellikanallar,radiovakosmosaloqa tizimlaridan foydalanishorqaliamalgaoshiriladi.HozirIntemetgadunyoning150danortiqmamlakatlaridagimilhonlabkompyuterlarulangan.Haroydatarmoqmiqdori7—10%gaortibbormoqda.Intemetdanfoydalanuv-
chilaming soni 2002-yil sentabriga kelib 605,6 mln.ga yetdi. Eng ko'pfoydalanuvchilar Yevropada — 190,91 mln.kishi. Lekin so‘nggi paytdaOsiyo — Tinch okean regioni mamlakatlarida foydalanuvchilar sonitezo‘sib bormoqda.Hozir ular187,24mln.kishini tashkil qiladi.Bugungi kunda Internet 50000 dan ortiq alohida tarmoqlami bog'-laydi.Ularturlizamonaviyaxborotlamitaklifetibkelmoqdalar.Masalan, Nyu-York fond biijasi aksiyalari kotirovkasini Massachusetstexnologiya institutida ko‘rib chiqish mumkin. Usenet sistemasi yordamidaglobalmuammolamibahslashib,muhokamaqilishmumkin.Yahoo yokiYandex izlash sistemasi orqaliSizga kerakliaxborot tezvasoztopiladi.Masalan,oddiytovarlarnarxidanboshlab,teatrrepertuarigacha axborot olish mumkin. Internet tarmog'i orqali bugungikundakundalikro'zg'orxaridlariamalgaoshirilmoqda. Elektron nashr, kutubxona sistemalari esa juda ommaviylashib ketdi.Ular yirik kutubxona va nashriyotlami o'zaro bog'laydi. Biroq elektronpochta eng ko'p ommalashdi. Bu sistema bir zumda dunyoning xohlaganburchagigaxabaryetkazaoladi. Intranet — internet texnologiyasi, dasturiy ta’minoti va protokol-lariasosidatashkiletilganhamdama’lumotlar bazasivaelektronhujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi, korxonayoki konsem miqyosidagi yagona informatsion muhitni tashkil etuvchikompyutertarmog'i.
6 .3 .WWWdaaxborotlargakirish,izlash,WWWgaaxborotlamijoylashtirish. IRC, ICQ (Internetda muloqot) Internetxizmatlaridegandatarmoqdagixizmatlartushuniladi.Ularquyidagilardaniborat: WWW—grafik,audiovavideomateriallarnio'zichigaolgangipermatnlihujjatlarniko'rishvatopish; telnet—kompyutergauzoqdanbog'lanish;ftp—fayllarniuzatish; e-mail—xabarlamiuzatish; usenet—elektrone’lonlartaxtasi,telekonferensiyalar;gopher—matnlihujjatlarniko'rishvatopish. WWW — Intemetning eng ommabop xizmat turi.Unga ulamshuchun kompyuter bilan modem yetarlidir.Shu tufayli Butun dunyotarmog'ibutunolamaxborotlarombori—kutubxonagaaylanibqoldi
va u dunyoga yoyildi. WWW da ma’lumotlar sahifalarda joylanadi.WWW sahifalari soni so'nggi 3 yilda yuz milliondan oshib ketdi. Busahifalar egasi kim? Ular yirik korporatsiyalar yoki kichik korxonalar,universitet va maktablar, tashkilotlar, jumal va ro‘znomalar yoki oddiyshaxslardir. Bu sahifalarda turli-tuman ma’lumotlar joylanadi. HozirgikundaWWWaxborotolishningvatarqatishningengqulayusulidir. World Wide Web xizmati (WWW). Bu xizmatni, odatda, Internetbilan tenglashtiradilar. Aslida WWW xizmati — bu Intemetning ko‘ptarmoqlixizmatlaridanbiridir. WorldWideWeb— Web-serverlardasaqlanayotganvao‘zarobog‘langan millionlab elektron hujjatlaming yagona ma’lumotlar fazosi.Web-fazolar(пространствоWeb)ningalohidaolinganhujjatlariWeb-sahifalar(Web-страницы)debyuritiladi.Web-sahifalamingma’lummavzuga birlashtirilgan'guruhlarini Web-tugunlar (Web-узел)yoki Web-sayt yoxud oddiy sayt deb yuritiladi. Bitta Web-server yetarlidarajada ko'psaytlamio‘zida mujassamlashtirishi mumkin.Ulaminghar biriga,odatda,serveming qattiq diskida alohida katalog ajratiladi.Terminallirejim.Tarixankompyutemimasofadanturibboshqarish xizmati Telnet bilan bog'liq. Masofadagi kompyuter ishini kerakliprotokolxizmatiorqaliboshqarish«konsolli»yoki«terminalli»boshqarishdeb yuritiladi.IntemetdaTelnetdan texnikobyektlami,masalan,«teleskop»,«videokamera»,sanoatdagirobotlamimasofadan turibboshqarishdafoydalaniladi. Elektron pochta(E-mail).Bu xizmat turi ham dastlabki elektronxizmatlardan hisoblanadi.Internetda uni ta’minlash uchun maxsuspochtaliserverlarishlatiladi.Shunarsagae’tibomiqaratmoqkerakki, «server»deganda maxsus ajratilgan kompyuter tushunilmaydi.Buyerdavabundankeyin«server»sifatidadasturiyta’minothamtushunilishi mumkin. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, Internetda bitta kompyuter bir nechta server va har xil xizmatlar vazi-fasinibajarishimumkin. Pochtali serverlar mijozlardan ma’lumotlar oladi va ulami adresliserverlarga zanjir bo'ylab uzatadi. Ular adresli serverlar bilan aloqabog'lagandaavtomatikravishdama’lumotlaradreslikompyutergauzatiladi. Pochta xizmati SMTP va POP3 ko'rinishidagi ikkita amaliy pro-tokolga asoslangan. Birinchi protokol yordamida axborot kompyuter-dan serverga uzatiladi, ikkinchisi orqali qabul qilinadi.Kliyentningharxilko'rinishdagielektronpochtalidasturlarimavjud.Masalan,
Windows98 operasion sistemasida ishlaydigan Microsoft Outlook Expressva bundan kuchliroq bo'lgan Microsoft Outlook 2000 elektron pochtaxizmati hamda boshqa ish yuritish vositalariga ega bo'lgan dasturlarhammavjud. Tarqatishro‘yxatlari(Spiskirassilki)(MailList).Odatda,elektron pochtaikkita hamkomingo'zaro aloqasinita’minlovchi vositasifatida qo'llaniladi. Agar xabar uzatilayotgan hamkorbo'lmasa,uholda ma’lumotlar oqimining adresi tarqatish ro'yxatiga kiritiladi. Bumaxsusmavzuliserverlarbo'lib,ularaniqbirmavzubo'yichama’lumotlarni yig'adi va obunachilarga ushbu ma’lumotlami elektronaloqaxizmatiningxabaritariqasidajo'natadi. Tarqatish ro'yxatining mavzusi ixtiyoriy bo'lishi mumkin. Masalan, chet tilini o'rganish, ilmiy-texnik sharh, hisoblash texnikasiningapparatvadasturiyvositalarihaqidagi ma’lumotlar. Telekonferensiya xizmati elektron pochta xizmatining har tomongatarqatish xizmatiga o'xshab ketadi. Telekonferensiya xizmatida xabarbittamuxbirgayuborilmay,balki bir guruhmuxbirlargauzatiladi(bundayguruhlartelekonferensiyalaryokiyangiliklarguruhidebataladi). Yangiliklar guruhi uzatilayotgan serverdan boshqa hammaserverlarga jo'natiladi. Bu jarayon vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadi.Har bir serverga tushgan xabar chegaralangan vaqt mobaynida (odatda,bir hafta)saqlanadi.Ushbudavr mobaynidaxohlovchilar xabarlarbilan tanishish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Bir sutka ichida hammatomonga tarqatilgan xabarlar butun yer shariga tarqaladi. Keyinchalikbuxabarlarasta-sekin o'chiriladi,chunkiservergaushbuxabarlarqayta jo'natilmaydi. Har kuni dunyo miqyosida millionga yaqin xabarlartarqatiladi. Ularning orasidan kerakli xabarlarni topib olish amaliyjihatdanmumkinemas.Shuninguchun,telekonferensiyatizimimavzularguruhigabo'lingan.Hozirgivaqtdadunyodayangiliklarmavzularining 50000 ga yaqin guruhi mavjud. Yangiliklar guruhidanfoydalanishning asosiy ma’nosi shundaki, butun dunyo bo'yicha shusohaga taalluqli mutaxassislarga murojaat qilib savol berish va keraklijavobni yoki maslahatni olish mumkin. Bu yerda, albatta, shu narsagae'tiborberishlozimki,berilayotgansavolningmazmunitelekonfe-rensiyaning mavzusiga taalluqli bo'lishi kerak. Ko'pgina yuqori malakalimutaxassislar (konstruktorlar, muhandislar, olimlar, vrachlar, peda-goglar,huquqshunoslar,yozuvchilar,dasturlovchilar va boshqalar)doimiy ravishda o'zlariga taalluqli telekonferensiya mavzularini ko'ribboradilar. Bunday ko'rinishda ma’lumotlami olish ma’lumotlar mo-nitoringinitashkilqilishdeyiladi.Yangiliklarguruhidagikattahajm-