The series of the humanitarian

Həzəc  bəhri.      Həzəc  sözü  xoşa  gələn  avaz,  gözəl  səs,  cəh-cəh  mənasını  ifadə  edir.  Bu 
bəhrdə  yazılan  şeirlərdə  bir  axıcılıq,  rəvanlıq  nəzərə  çarpır.  Həzəc  bəhrinin  növləri  məfA
ʼİlün 
təfiləsinin  müəyyən  miqdarda  təkrarlanması  və  dəyişməsindən  yaranır.  Əsas  qəlibi,  başqa  sözlə 
desək,  birinci  növü  məfaA
ʼİlün  təfiləsinin    dörd  dəfə  təkrarından  əmələ  gəlir.  Füzuli,  Sabir  və  başqa 
şairlərimiz  həzəc  bəhrindən  istifadə  edərək  gözəl  şeirlər  yazmışlar.  Məsələn,  M.Füzuli  “Məni 

- 74 - 
candan  usandırdı...”  qəzəlinə  bu  bəhrin  məfaA
ʼİlün  təfiləsinin  dörd  dəfə  təkrarından  yaranan 
qəlibdə,  “Leyli  və  Məcnun”  əsərini  isə  məf
ʼUlü  məfAʼilün  fəʼUlün  ölçüsündə  yazmışdır.  M.Ə.Sabir 
“Əkinçi”,  “Nə  işim  var?”,  “Bakı  fəhlələrinə”  şeirləri  həzəc  bəhrinin  başqa  bir  ölçüsündə 
yazılmışdır. 
Rəməl  bəhri.  Rəməl  sözü  ləngərlənmək,  dalğalanmaq,  ağır-ağır,  yəni  ləngərlənə-ləngərlənə 
yerimək  mənasını  bildirir.  Bu  bəhrdə  yazılan  şeirlərdə  bir  əzəmət,  vüqar,  dalğalıq  özünü  göstərir. 
Heç  təsadüfü  deyildir  ki,  klassik  şairlərimiz  öz  dövrlərinə  qarşı  narazılıqlarını,  daxili  iztirablarını, 
qüssə  və  kədərlərini  ifadə  etmək  üçün  rəməl  bəhrini  seçmişdirlər.  Məsələn,  M.Füzulinin  “Padişahi-
mülk...”  qitəsi,    “Söz”,    “Heyrət.  ey  büt...”  qəzəlləri,  M.P.Vaqifin  “Görmədim”  müxəmməsi 
müxəmməsi,  M.Ə.Sabirin  “Nə  yazım?”,  “Beynəlmiləl”  şeirləri  bu  bəhrdə  yazılmışdır.  Rəməl 
bəhrinin  növləri  fAۥilAtün  təfiləsinin  təkrarından  və  dəyişməsindən  yaranır.    Əsas  forması  fA
ʼilAtün 
fA
ʼilAtün  fAʼilAtün fAʼilAtün-dür. 
Xəfif  bəhri.  Xəfif  sözü  yüngül,  zərif,  incə,  mülayim  mənalarını  bildirir.  Xəfif  sözü 
Azərbaycan  dilində  indi  də  fəal  işlənən  sözdür.  Əruzda  da  bu  ölçü  ahəngcə  oynaq,  yüngül 
bəhrlərdəndir.  Bu  ölçüdə  yazılan  şeirlər  öz  oynaqlığı,  yüngüllüyü  ilə  seçilir.  S.Ə.  Şirvaninin  “Qaz 
və  durna”,  “Müəllimə  hörmət”.  “Köpəyə  ehsan”,  “Qafqaz  müsəlmanlarına  xiab”,  A.  Səhhətin 
“İmtahan”  şeirləri  bu ölçüdə  yazılmışdır.  Xəfif  bəhrinin  əsas ölçüsü  fA
ʼilAtün məfAʼilün fAʼilün-dür. 
Səri  bəhri.  Səri  sözünün  lüğəvi  mənası  sürətli,  cəld,  tez-tez  və  s.  deməkdir.  Həmin  sözün 
mənasındakı  əsas  cəhətlər  şeirin  ahəngində  özünü  göstərir.  Bu  vəzndə  yazılan  şeirlər  o  qədər  yüngül 
oxunur  ki,  ilk  baxışda  onu  heca  vəznində  yazılmış  şeirlərdən  fərqləndirmək  çətin  olur.  Məsələn, 
M.Ə.Sabirin  “Ağacların  bəhsi”,  “Üsuli-cədid”şeirləri  bu  ölçüdə  yazılmışdır.  Səri  bəhrinin  ölçüsü 
müftə
ʼilün müftəʼilün fAʼilün-dür. 
Münsərih  bəhri.    Münsərih  sözü  axıcı  mənasında  işlənir.  Bu  bəhrdə  yazılan  şeirlər  də  axıcı 
və  oynaq  olur,  asan  oxunulur.  Məsələn,  M.Ə.Sabirin  “Oxutmuram,  əl  çəkin!”  şeiri  münsərih 
bəhrində  yazılmışdır.  Bu  bəhrin  ahəngi  müftə
ʼilün  fAʼilün  təfilələrinin  təkrarından  yaranır.  
Münsərih  bəhrinin  əsas ölçüsü  müftə
ʼilün fAʼilün  müftəʼilün fAʼilün -dür. 
Sadaladığımız  bütün  bu  bəhrlərlə  yanaşı  Azərbaycan  poeziyasında  söz  ustadları  Rəcəz, 
Müzare,  Müqtəzəb,  Müctəs,  Mütəqarib,  Mütədarik,  Kamil  bəhrlərində  də  şeirlər  yazmışlar. 
Yuxarıda  izah  etdiyimiz  kimi,  bu  bəhrlərin  də  lüğəvi  mənaları  adlarına  uyğundur.  Onların  qəlibləri 
əsasən  geniş  izah  etdiyimiz  bəhrlərin  qəliblərinin  təkrarından  əmələ  gəlmişdir.  Poeziyamızda  bu 
bəhrlərdə  yazılmış  şeirlər  olduqca  azdır  və  ya  yox  dərəcəsindədir.  Məsələn,  Rəcəz  sözünün 
terminaloji  və  lüğəvi  mənası  sürət  deməkdir  və  bu  bəhrin  əsas  qəlibi  müstəf
ʼilün  təfiləsinin  altı  dəfə 
təkrarından  ibarətdir.  Müzare  bəhri  həzəc  bəhrinə  bənzədiyi  üçün,  ona  bənzəyən  mənasında  olan  bu 
ad  verilmişdir.  Müzare  bəhrinin  əsas  qəlibi  aşağıdakı  şəkildədir.  məfA
ʼİlün  fAʼilatün  məfAʼİlün 
məfA
ʼİlün  fAʼilatün  məfAʼİlün.  Müqtəzəb  sözünün  lüğəvi  mənası  kəsilmiş  deməkdir.  Xətib  Təbrizi 
və  Nəsirəddin  Tusiyə  görə,  bu  bəhr  sanki  münsərih  bəhrindən  kəsildiyi  üçün,  bu  bəhrə  müqtəzəb 
adını  vermişlər.  Bu  bəhrin  qəlibi  məf
ʼUlAtü  müstəfʼilün  müstəfʼilün  məfʼUlAtü  müstəfʼilün 
müstəf
ʼilün-dür.  Nəsirəddin  Tusi  müctəs  sözünün  terminaloji  və  lüğəvi  manasını  izah  edərkən  belə  
yazıb:  “Müctəz  kökündən  qoparılmış  deməkdir.  Deyilənlərə  görə  xəfif  bəhrindən  qoparıldığı  üçün 
ona  bu  adı  vermişlər”.  Yəni  bu  bəhrin  əslindən  kəsmişlər,  yaxud  kökündən  qoparılmışlar.  Bu  bəhrin 
əsas qəlibi  müstəf
ʼilün fAʼilAtün fAʼilAtün müstəfʼilün fAʼilAtün fAʼilAtün-dür və s. 
Əruz  vəzni,  vəzn  olmaq  etibari  ilə  göründüyü  kimi  mürəkkəb  vəzndir.  Bu  vəzndə  şeir 
oxuyan  və  şeir  yazan  insanlardan  xüsusi  istedad  tələb  olunur.  Çox  əsrli  milli  dəyərlərimizdən  biri 
olan  Azərbaycan  əruzu  hər  bir  orta  və  ali  məktəbdə  ədəbiyyatı  tədris  edən  müəllimə,  öyrənən 
şagirdə  və  tələbəyə,  aktyora,  xanəndəyə,  şeir  qiraətçisinə,  tərcüməçiyə,  şairə  bir  sözlə  adi  oxucuya 
belə  zəruri  və  vacibdir.  Çünki,  “Bir  şərqli  kimi  sahib  olduğumuz  mənəvi-estetik  dəyərlərdən  biri  də 
əruz  vəznidir”.  (4,3) 
Əruz  vəzvnli  şairlərimizi  -  Nəsimini,  Xətaini,  Füzulini,  Saib  və  Qövsi  Təbrizini, 
S.Ə.Şirvanini,  M.Ə.Sabiri  və    onların  əruz  vəznində  yazan  müasirlərini  səhv  və  qüsurlu  oxumağa 
haqqımız  yoxdur. 
 
 

- 75 - 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Əkrəm Cəfər.  Əruzun  nəzəri  əsasları  və Azərbaycan  əruzu.  Bakı,  1977 
2.
 
Ədili  Şirvani.  Əruz  vəzninin  sadələşmiş  qəlibləri.  Bakı,  2010 
3.
 
Tərlan  Quliyev.  Əruz  və qafiyəşünaslıq  tarixi,  Bakı,  2013 
4.
 
Tərlan  Quiyev.   Əruz,  Bakı,  2001 
5.
 
Ш.А.Микаjылов.Əдəбиjjат  нəзəриjjəcи. Бакы, 1986 
6.
 
Фролов Д.В., Классический арабских стих. История и теория аруда, Москва, 1991 
      
ABSTRACT 
 
         The  word  of    Eruz  is  in  Arabian.  “Wide  road”,  “pole  which  is  put  center  of  tent”,  is  “science 
about  poem”.  Eruz  poem  from  was  systemized  by  Xelil  ibn  Ehmed  who  lived  in  8  th  century.  He 
defined  15  behr  of  eruz.  All  of  eruz    behr  was  not  used  in  Azerbaijan  poem.  Hazec,  remel,  xefif, 
seri,  munserih  is the  most  used in  our literature.   
       Words  which  indicate  meanings  of  these  behr’s  of  eruz  were  selected  suitable  for  their 
characters.  Knowing  meanings  of those  words helps  to realize  characters  of behrs. 
 
РЕЗЮМЕ 
 
Аруд  арабское  словo.  Переводится  как  «широкая  дорога»,  «столб  для  палатки», 
«наука  о  стихотворении».  Впервые  аруд,  как  наука  о  стихотворных  формах  была  открыта  и 
систематизирована    в  VIII  веке  со  стороны  Халил  ибн  Ахмеда.  Он  внёс  в  науку  15  видов 
бахр. 
В  азербайджанской  литературе  не  используются  все  15  видов  бахр.  Больше  всего  в 
нашей  поэзии  используются  такие  формы  как  хазадж,  рамал,  хафиф,  сари,  мунсарих. 
Названий  вышеуказанных  бахр  аруда  по  своему  смыслу  напоминают  качества  и  характер 
этих  бахр.  Поэтому,  изучение  бахров  обязательно  надо  начинать  с  изучения  смысла  их 
названий, что способствует усвоению этих бахров.  
 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Filologiya üzrə elmlər doktoru H.Həşimli 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

- 76 - 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İLHAMƏ  ƏSGƏROVA 
    
 Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT   82: 316. 3 
  
 ƏLİ  SULTANLI    “KİTABİ-DƏDƏ  QORQUD”  HAQQINDA 
 
 
Açar  sözlər:   Azərbaycan ədəbiyyatı, “Kitabi-Dədə Qorqud”,  Əli Sultanlı 
 
Key words:   Azerbaijan literature, “The book of  Dede Korkut”, Ali Sultanli
 
 
Ключевые слова:   Азербайджанская литература, «Книга моего Деда  
Коркуда», Али Султанлы 
 
 
Filologiya  elmləri  doktoru,  professor  Əli  Sultanlı  (1906-1960)  iyirminci  əsr  Azərbaycan 
ədəbiyyatşünaslığının  ən  məşhur  nümayəndələrindən  biridir.  Çoxşaxəli  elmi  fəaliyyətə  malik  olan 
istedadlı  alim  respublikamızda  dünya  ədəbiyyatının  tədqiqi  və  tədrisi  sahəsində  böyük    xidmətlər 
göstərməklə  yanaşı,  Azərbaycan  dramaturgiyasının  da  ən  mötəbər  tədqiqatçılarından  biri  kimi 
tanınmışdır.  Bütün  bunlarla  bərabər,  ustad  alimin  folklorşunaslıq  sahəsində  də  ciddi  xidmətləri 
vardır.  Xüsusən  onun    şifahi  söz  sənətimizin  qiymətli  incisi  olan  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanı 
haqqında  əhatəli  araşdırmaları  özünün  konseptuallığı,  dərin  problematikası,  yüksək  elmi  səviyyəsi 
və orijinal  səciyyəsi  ilə  diqqəti  çəkir. 
 Dünya  ədəbiyyatına  dərindən  bələd  olan  Ə.Sultanlı  “Kitabi-Dədə  Qorqud”u  da  məhz  bu 
kontekstdə  araşdırmış,  xüsusən  qədim  yunan  dastanları  ilə  maraqlı  müqayisələr  aparmışdır. 
Görkəmli  alimin  hələ  1946-cı  ildə  ayrıca  kitab  halında  nəşr  etdirdiyi  “Dədə  Qorqud”  və  yunan 
eposları”  adlı  dəyərli  araşdırması  (8)  bu  baxımdan  xüsusi  önəm  daşıyır.  Professor  bu  yöndəki 
tədqiqatlarını  davam  etdirmiş,  onun  1959-cu  ildə    çap  etdirdiyi  ”Dədə  Qorqud”  dastanı  haqqında 
qeydlər”    adlı  silsilə  elmi  məqalələri  (7)  də  böyük  rezonans  doğurmuşdur.  Alimin    dastanla  bağlı 
araşdırmaları  onun  vəfatından  sonra,  1971-ci  ildə  çapdan  çıxmış  “Məqalələr”  adlı  kitabında  da  bu 
başlıq  altında    yer  almışdır  (9,  s.  11-100).  Ustad  alim  Yaşar  Qarayev  Əli  Sultanlının  həmin  kitabına 
yazdığı    “Ön  söz”də    haqlı  olaraq  vurğulayırdı:  “Əli  Sultanlının  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanı 
haqqında  yazdığı  silsilə  məqalələr  Azərbaycanda  müasir  folklorşünaslığın    nailiyyəti  sayıla  biləcək 
əsərlərdəndir”  (9,  s.10).  Professor  Əli  Sultanlının  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanı  haqqındakı  araşdır-
malarının  elmi  məziyyətləri  barədə  çox  geniş  danışmaq,  əhatəli  təhlillər  aparmaq  mümkündür.  Biz 
burada  bir sıra  əsas məqamlara  diqqət  yetirəcəyik. 
 Hər  şeydən  öncə,  onu  deyək  ki,  Ə.Sultanlı  dastanın  quruluşuna  nəzər  yetirmiş, 
vurğulamışdır  ki,  əsərdəki    “boylarda  ideyaca  bir  vəhdət  vardır”  (9,s.12),  yəni  bəzi  boyları 
birləşdirən  süjet  əlaqələri  ilə  yanaşı,  alim  haqlı  olaraq  ideyaca  bağlılığa  xüsusi  fikir  vermişdir. 
Xanlar  xanı  Bayandır  xan  obrazını  da  bu  kontekstdə  dəyərləndirən  professor  yazırdı:  “Doğrudur, 
Bayandır  xanın  özü  heç  bir  qəhrəmanlıq  göstərmir,  əhvalatların  cərəyanına  istiqamət  vermir,  işlərə 
fəal  müdaxilə  etmir,  lakin  bütün  boylarda  onun  mənəvi  hökmranlığı  ...duyulmaqdadır”  (9, s.12). 
 Dədə  Qorqud  obrazının  mənşəyi,  tarixi  kökləri  barədə  də  Ə.Sultanlının  maraqlı  mülahizə  və 
qənaətləri  vardır.  Hazırkı  mərhələdə  Dədə  Qorqudun  tarixi  şəxsiyyət  olması  barədə  fikir  yürütmək 
üçün  diqqət  yetirilə  bilən  qaynaqları  alim  iki  qrupda  birləşdirmişdir:  “Qorqud  Dədənin...  şəxsiyyəti 
haqqında    müəyyən  təsəvvür  almaq  üçün  indi  ancaq  iki  mənbəyə  müraciət  etmək  olar: 
1.Salnamələr,  səyahətnamələr,  ümumiyyətlə,  yazılı  mənbələr;  2.Xalq  məsəlləri,  xalq  nağılları  və 
xalq  əfsanələri,  ümumiyyətlə,  folklor  mənbələri”  (9, s.13). 
 Bu  mənbələrin  hər  birinin  elmi  xarakteristikasını  verən  alim  diqqəti  ona  yönəldirdi  ki,  bəzi  
yazılı  mənbələrdə  Dədə  Qorquddan  tarixi  şəxsiyyət  kimi  söz  açılır,  onun  xan  yanında  vəzir, 
qəbilənin  məsləhətçisi,  müdrik  və  mütəfəkkir  bir  adam  olması  bildirilir.  Dastanın  müqəddiməsində 

- 77 - 
Dədə  Qorqudun  Məhəmməd  Peyğəmbər  zamanına  yaxın  ömür  sürməsi  barədəki  qeydə  də 
Ə.Sultanlı  diqqət  yetirmişdir.  Tədqiqatçı  onu  da  vurğulamışdır  ki,  Dədə  Qorqud  haqqında  çoxsaylı 
əfsanə  və  rəvayətlər  yaradılmış,  onun  bütün  varlığı,  fəaliyyəti  belə  bir  əfsanəvi  örtüyə  bürünmüşdür. 
Fikrinin  təsdiqi  kimi  alim  Qorqud  Dədə  haqqındakı  bəzi  əfsanələrə  nəzər  salmış,  onların  müfəssəl 
şərhini  də  vermişdir.  Alimin  gəldiyi  nəticə  belədir  ki:  “Dədə  Qorqudun  şəxsiyyəti    əsatirlər  pərdəsi 
altında  şübhələşmişdir.  Hər  halda,  bu  dumanlı  pərdə  arxasında  qədim  Azərbaycan  qəbilələrinin 
qüvvətli  bir  ozanı  yaşamaqdadır”  (9, s.17). 
 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanının    ilkin  təşəkkülü,  sonrakı  püxtələşməsi  barədə  də 
Ə.Sultanlı  diqqətəlayiq  təhlillər  aparmış,  mühüm  elmi  qənaətlər  irəli  sürmüşdür.  Araşdırma 
sonunda  alim  bu  nəticəyə  gəlmişdir  ki,  dastanın    mövcudiyyəti,  yaranması,  cilalanması  ilk  növbədə 
üç  şəxsiyyətlə  bağlıdır.  Bunlardan  birincisi,  heç  şübhəsiz  ki,  Dədə  Qorqudun  özüdür.  Ə.Sultanlı  bu 
fikri  yəqinləşdirmişdir  ki,  “Dədə  Qorqud  dastanın  ilk  yaradıcısıdır.  Onun  ilk  nüvəsini,  nəğmələrin 
rüşeymini  o,  qoşub  söyləmişdir”  (9,s.18).  Alimin  haqlı  qənaətinə  görə,  dastanın    müəy-
yənləşməsində  ikinci  amil  sonralar  yaşamış  ozanlardır  ki,  zaman-zaman  onlar  da  bu  eposa  müəyyən 
əlavələr,  dəyişikliklər  etmişlər.  Qəbilələr  arasında  dastanı  nəql  edən,  yayan    ozanlar  onu  həm  də 
süsləmiş,  daha da dolğunlaşdırmışlar. 
Dastanın  mövcudiyyətində  üeçüncü  amil  kimi,    Ə.Sultanlı  katibləri  qeyd  etmişdir.  Görkəmli 
alim  haqlı  olaraq  bu  fikirdə  idi  ki,  dastanı  yazıya  alan  katib,  yaxud  katiblər  onun  mətninə  bir  sıra 
əlavələr,  dəyişikliklər  etmişlər.    Onların  da  bir  qismi  dilə  və  ifadəyə,  digərləri  isə  məzmuna  və 
ideyaya  aiddir.  “Kitabi-Dədə  Qorqud”dakı    mərhəm,  niqab,  izzət,  şəmatət,  təhsin  və  s.  sözlərə  diq-
qəti  yönəldən  alim  vurğulayırdı  ki.  dastanın  dilində  işlənmiş  sözlərdən  yüzə  qədəri  ərəb,  yaxud  fars 
dillərinə  aiddir  və  çox  güman  ki,  bunlar  əsərə  islami  don  geyindirmək  niyyəti  güdən  sonrakı 
katiblərin  əlavələridir.  Çünki  dastanın  əsas  leksik  qatı  dilimizin  islamiyyətdən  öncəki  qədim 
dövrünün  parlaq  təzahürüdür,  alınmalar  burada  yamaq  kimi  görünür.  Ə.Sultanlı  dastana  məzmun  və 
ideya  baxımından  edilmiş  əlavələrə  də  nəzər  salmış,  islami  əqidələrin  əsərə  sonradan  daxil 
edildiyini  nəzərə  çatdırmışdır.  Professorun  fikrincə,  “Kitabi-Dədə  Qorqud”dakı  “Qəhrəmanların 
islam  dini  uğrunda  vuruşa  gedib,  kafirləri  müsəlman  etdikləri,  kilsələri  yıxıb  məscid  tikdikləri, 
Qurana  and içmələri  katibin  əlavələridir”  (6,s.276). 
Katibin  (katiblərin)  əlavələrini  qeyd  etməklə  bərabər,  dastanın  yazıya  alınaraq  qorunub 
saxlanılmasında  onların  xidmətlərini  də  alim  layiqincə  qiymətləndirmişdir.  Ə.Sultanlı  bu  möhtəşəm 
eposun  yaranması  və  mövcudiyyətində  başda  Dədə  Qorqud  olmaqla  sadaladığımız  üç  qrupun 
xidmətlərini  vurğulamaqla  yanaşı,  bildirmişdir  ki,  dastanın  bədii  varlığı,  ümumiyyətlə,  xalq  yaradı-
cılığının  üzvi  tərkib  hissəsidir  və bu mənada  əsər kollektiv  bədii  təfəkkürün  də məhsulu  sayıla  bilər. 
Görkəmli  alim    təsəvvür  tamlığı  naminə  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanındakı  on  iki  boyun 
hər  birinin  müfəssəl  məzmununa  nəzər  salmış,  onlarda  ifadə  olunan  əsas  mətləbləri 
ümumiləşdirmişdir.  Alimin  haqlı  qənaətinə  görə,  “Dastanın  yalnız  beşinci  boyu  fəlsəfi  və  ailəvidir. 
Qalan  boylarda  ailə-məişət  səhnələri  olsa  da,  başlıca  motiv  qəhrəmanlıqdır”  (9,s.12).  Boyları 
incələyən  alim  o  məqamı  bir  daha  diqqət  mərkəzinə  çəkmişdir  ki,  dastanın  əsas  ladı  çox  qədim 
tarixə  malik  olub  islamiyyətdən  əvvələ  aiddir:  “Dastanda  ifadə  edilən  dünyagörüşləri,  insan 
duyğuları,  milli  ənənələr,  surətlərin  mənəviyyatı,  bütpərəstliyin  üstünlük  qazanan  ünsürləri  əsəri 
ərəb  istilasından  qabaqkı  tarixlə  möhkəm  bağlayırsa,  ağ  sapla  tikilmiş  bəzi  yamaqları  əsəri  keçid 
dövrünə  gətirib  çıxarır”  (9,  s.33).  Burada  “keçid  dövrü”  dedikdə  islama  keçid  mərhələsi  nəzərdə 
tutulmuşdur. 
 “Kitabi-Dədə  Qorqud”da  təsvir  olunan  cəmiyyətin  xarakteri  barədə  də  Ə.Sultanlının  qə-
naətləri  dəqiq  və  inandırıcı  olub  əhatəli  təhlillərə,  elmi-ədəbi  məntiqə  söykənir.  Dastanın 
yaranmasını  qəbilə  quruluşunun    çiçəkləndiyi  dövrə  aid  edən  tədqiqatçı  əsərdəki  qəbilə 
birləşmələrinin  mövqeyi,  fəaliyyəti  barədə  də  söz  açmışdır.  Qəbilələrin  həyat  tərzi,  məişəti, 
məşğuliyyəti,  adət-ənənələri,  idarəçilik  sistemi  və  s.  haqqında  Ə.Sultanlının  təhlilləri  dürüst  və 
dolğundur.Xüsusən  əsərdə  patriarxal  qatın  üstünlüyü,  matriarxal  elementlərin  də  təzahürü  barədə 
deyilənlər  maraq  doğurur.  Boyların  əksəriyyətində  boy  verən  qəhrəmanlıq  leytmotivinin  sosial-
mənəvi   mündəricəsini  də alim  yetərincə  açıqlamışdır. 

- 78 - 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”un  bədii  məziyyətləri  barədə  də  Əli  Sultanlı  geniş  araşdrma 
aparmışdır.  O,  dastanın  dilində,  eləcə  də  obrazların  təqdimində  işlənmiş  bədii  təsvir  və  ifadə 
vasitələrindən  söz  açmış,  onlarda  xalq  duyum  və  deyim  tərzinin  xüsusi  bir  sistem  təşkil  etdiyini 
nəzərə  çatdırmışdır.  Məsələn,  Qazan,  Qaraca  Çoban,  Qaragünə,  Aruz  Qoca,  Əmən  kimi    obrazların 
əhatəli  təhlili  zamanı  Ə.Sultanlı  onların  əsas  xarakterini  incələməklə  yanaşı,    bədii  təqdimindəki 
mübaliğəni  folkorun  qədim  ənənələri  ilə  əlaqəli  şəkildə  izah  etmişdir.  Bütün  bunlar  əsərin  obrazlar 
aləminin  yetərincə  təhlilini  şərtləndirmişdir.  O  da  təqdirəlayiqdir  ki,  alim  əsərin  obrazlarını  həm 
bədii  təqdim  üsulları,  həm  də  sosial  mühit  kontekstindəki  davranışları,  dünyagörüşləri  baxımından 
diqqət  mərkəzinə  çəkmişdir.   
Dastanda  hadisələrin  baş  verdiyi  zaman  və  məkanın  xarakterindəki  müəyyən  şərtilik,  eləcə 
də  ziddiyyətli  məqamlar-axronizm  və  bunların  səbəbləri  barədə  də  alimin  tədqiqatında  əsaslı  fikirlər 
vardır.  Görkəmli  tədqiqatçı    bunun  ümumən  qədim  dastanlar  üçün  xarakterik  bir  əlamət  olduğunu 
bildirmişdir.  Dastandakı  sehr,  yuxu,  möcüzə,  tilsim  kimi  komponentlər  də  Ə.Sultanlının  elmi 
qiymətləndirməsində  özünə  yer  almış,  müvafiq  izahını  tapmışdır. 
Dastanın  bədii  sistemində  təkrarların    geniş  yer  tutmasından  danışan  Ə.Sultanlı  yazırdı  ki, 
əksər  boylarda  analoji  məqamlarda  sabitləşmiş  ifadələr  işlənmişdir.  Məsələn,  müxtəlif  boylarda 
qəhrəmanların  əksəriyyəti  Tanrıya  xitab  edərkən  “Ucalardan  ucasan!  Kimsə  bilməz  necəsən” 
ifadəsini  işlədir.  Və  yaxud  qadınların  öz  ərlərinə,  ərlərin  qadınlarına  müraciətlərinin  əvvəlində 
işlənən  sabitləşmiş  qəlib  ifadələr  də  bu  qəbildəndir.  Ə.Sultanlının  fikrincə,  bunlar  xalq  yaradıcılığı 
üçün  səciyyəvi  olan  üslub  əlamətidir.  Bunlarla  yanaşı,  müxtəlif  obrazların  hər  biri  üçün  xarakterik 
olan  təyinedici  ifadələr  də  vardır  ki,  alim  bunları    dastan  qəhrəmanlarını    fərqləndirən  məziyyət 
kimi  nəzərdən  keçirmişdir.  Məsələn,  Qazan  xan  haqqında  dəfələrlə  işlədilən  “tulu  quşun  yavrusu, 
birə  miskin  ümidi,  ümmət  soyunun  aslanı,  qonur  atın  yiyəsi”  kimi  ifadələr  buna  misal  çəkilir. 
“Kitabi-Dədə  Qorqud”un    nəsr,  yaxud  nəzmlə  yaradılması  kimi  aktual  bir  elmi  problemə  də 
Ə.Sultanlının  orijinal  elmi  yanaşmasının  şahidi  oluruq.  Görkəmli  alim  yazırdı:  “Dastan  əsas  etibarı 
ilə  nəsrdir,  lakin  burada  çoxlu  şeir    var.  Dastanın  nəsri  şeirə  yaxın,  şeiri  isə  nəsrə  yaxındır. 
Təhkiyənin  bu  şəkildə  verilməsi  daha  çox  xalq  ədəbiyyatına  xas  bir  cəhətdir.  Bu  üsul  əsərin 
qədimliyini  göstərdiyi  kimi,  onun  xalq  yaradıcılığından  nəşət  etdiyinə  də  yaxşı  bir  dəlildir”  (9, 
s.46). 
 Ustad  alimin  tədqiqatında  ən  ümdə  cəhətlərdən  biri  də  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  dastanını 
dünya  eposu  ilə  müqayisə  kontekstində  təhlilə  cəlb  edərək    dolğun  elmi  nəticələrə  gəlməsidir  ki,  bu 
məqam  Ə.Sultanlıdan  söz  açan  ədəbiyyatşünaslar  tərəfindən  çox  qısa  şəkildə  də  olsa, 
vurğulanmışdır.  Məsələn,  professor  Yavuz  Axundlu  görkəmli  alimə  həsr  etdiyi  məqalədə    yazır:  
“Dədə  Qorqud”  dastanı  haqqında  qeydlər”  adlı  böyük  məqalədə  Ə.Sultanlı  dastanın  yaranması, 
yazıya  köçürülməsi,  üzə  çıxarılması  barədə  geniş  bəhs  edir,  ayrı-ayrı  boylarının  təhlilini  verir, 
xüsusən  xalqımızın    bu  qədim  abidəsinin    dünya  ədəbiyyatı  nümunələri  ilə  müqayisəsi  yolu  ilə  onun 
daha  da  qədimliyinə  inam  yaradır”  (3,s.115).  Folklorşünas  alim  Vaqif  Vəliyev  isə  ali  məktəblər 
üçün  yazdığı  dərslikdə  Ə.Sultanlının  qorqudşünaslıqdakı  xidmətlərini  belə  xatırlatmışdır:  “Müəllif 
antik  yunan  ədəbiyyatı,  xüsusilə  Homerin  “Odisseya”  eposu  ilə  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  boylarının 
süjeti  və  obrazlar  aləmindən  ətraflı  bəhs  edir”  (10,  s.302).  Ədəbiyyatşünas  Paşa  Əfəndiyevin 
“Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatı”  dərsliyində  də  analoji  yığcam  qiymətlə  rastlaşırıq:  “Ə.Sultanlı 
dastanda  olan  bir  sıra  əhvalat  və  qolların  qədim  yunan  fokloru  ilə  səsləşən  cəhətlərini  aşkara 
çıxarmışdır”  (4,s.314).  
Belə  müqayisələr  isə  dastanın  müxtəlif    rakurslardan  incələnməsi  prosesində    geniş  şəkildə 
özünü  göstərir.  Məsələn,  professor    Ə.Sultanlı  dastanın  bəzi  epizodlarında  “epik  təmkinliklə    verilən 
keyfiyyətlərə  komik  ünsürün  daxil  edilməsi”  məsələsindən  danışarkən  5-ci  boyda  Dəli  Domrulun 
Əzrayılla  qarşılaşdığı  məqamı,  11-ci  boyda  dustaq  düşmüş  Qazanın  düşmənlərin  başına  açdığı 
oyunları  və  s.  nümunə  göstərməklə  bərabər,  qədim  yunan  eposları  ilə  də  müvafiq  müqayisələr 
aparmışdır.    Homerin  “İliada”  əsərindəki  Terzit  surətini,  “Odisseya”da  Odisseyin  Polifemi  məs-
xərəyə  qoymasını,  dilənçi  paltarında  öz  sarayına  gəlməsini  və  s.  xatırladan  alim  epik  ciddiliyin 
komikliklə  əvəz  olunduğu  belə  epizodları  dünya  xalqları  eposunda  qeydə  alınan  səciyyəvi  əlamət 
kimi  dəyərləndirmişdir. 

- 79 - 
Alimin  aşağıdakı  qənaəti  də  “Kitabi-Dədə  Qorqud”un  dünya  eposları  ilə  səsləşən 
məziyyətlərinə  işıq  salır:  “Dastanda  bütün  dünya  dastanları  üçün  səciyyəvi  olan  ümumi,  səyyar 
mövzular  var.  Hələlik  aşağıdakı    ümumi  mövzuları  təsbit  etmək  olar:  1.Ata  ilə  oğulun  vuruşu  (I, 
XI);  2.  Qardaş  ilə  qardaşın  üz-üzə  gəlməsi  (X)  ;  3.  Ər  öz  nişanlısının  toyunda  (III)  ;  4.  Qəhrəmanın 
Təpəgözlə  vuruşu  (VIII)  ;  5.  Oğula  ana  haqqında  şər  atmaq  (I)  ;  6.  Ölməli  olan  ərin  ata-anasına 
müraciəti,  rədd  cavabı  alması,  arvadı  ər  üçün  ölümə  gedir  (V)  ;  7.Qəhrəmana  fövqəladə  qüvvət 
aşılamaq    (IX)  və  s.”  (9,  s.53).  Bəndlərdən  sonra  mötərizədə  göstərilən  rəqəmlər  dastanın  müvafiq 
boyunun  sırasını  bildirir. 
Bu  səyyar  süjetlərin  ilkin  vətəni  barədə  fərqli  mülahizələr  vardır.  Bəziləri  Şərqi,  bəziləri 
Qərbi  əsas  götürür.  Bir  qisim  alim  ilkin  süjet  nüvəsini  Misirlə,  digərləri  Hindistanla,  başqaları 
Çinlə,  bəziləri  Ərəbistanla  əlaqələndirirlər.  Ə.Sultanlı  məxsusi  vurğulayırdı  ki,    səyyar  süjetlər 
arasında    “ədəbi  təsiri  doğrulda  biləcək  dünya  hadisələri  var”,  amma  bir  sıra  oxşarlıqları  təsir  faktı 
yox,  mühitin,  sosial  ortamın,  yaşam  tərzinin  xarakterindəki  yaxınlıqdan  irəli  gələn,  bir-birindən  asılı 
olmayan  müstəqil  təzahürlər  kimi  qiymətləndirmək  daha düzgündür. 
Tədqiqatın  sonrakı  bölümlərində  Ə.Sultanlı  “Kitabi-Dədə  Qorqud”  süjetinin    yuxarıda 
xatırlatdığımız  özül  nüvələri  barədə  müqayisəli  araşdırmalar  aparmışdır.  Ata  ilə  oğulun  vuruşu 
səhnəsini  dünya  ədəbiyyatında  çox  geniş  yayılmış  süjet  fraqmentlərindən  sayan  alimin  təhlilləri 
onun  möhtəşəm  elmi  erudisiyasından  soraq  verir.  Yunan  əsatirində  Odisseyin  öz  oğlu  Teleqon  ilə 
tanımadan  döyüşməsi,  “Herakliada”da  Heraklın  öz  atası  Zevslə  vuruşu,”Fivaida”da  Edipin 
bilmədən  atası  Layı  öldürməsi  barədə  söz  açan  alim  İran  şairi  Firdovsinin  “Şahnamə”sində 
Rüstəmlə  Söhrabın  döyüş  meydanında  qarşılaşması  epizoduna  da  diqqət  yönəltmişdir.  Dədə 
Qorqud”  dastanında  görtdüyümüz  ata  ilə  oğulun  tanımadan  döyüşməsi  səhnəsinə  bənzər 
məqamların  Qafqaz  xalqlarının  qədim  nağıllarında,  Kelt  əfsanələrində  və  dastanlarında  müşahidə 
edilməsi  (Kuxulinin  oğlu  Koplaoxla  qarşılaşması  və  s.)    barədə  də  Ə.Sultanlının  dəyərli  fikirləri 
vardır.  Alman  dastanlarında  Hilderbrandın  oğlu  Hadubrandla  döyüşərək  onu  öldürməsi,  fransız 
dastanlarında  Millenin,  rus  dastanında  İlyanın  öz  oğlu  ilə  qarşı-qarşıya  gəlməsi  barədəki  süjetlərə  də 
Ə.Sultanlı  bu  aspektdə  nəzər  salmışdır.  Araşdırma  sonunda  Ə.Sultanlı  belə  nəticəyə  gəlmişdir  ki, 
analoji  süjetlərin  çoxunda  ata  tanımadan  öz  oğlunu,  yaxud  da  oğul  atasını  öldürür,  birinci  variant 
daha  geniş  yayılmışdır.  Bəzi  folklor  nümunələrində  isə    sonluq  tanınma  sayəsində    ölümsüz  başa 
çatır.    
“Kitabi-Dədə  Qorqud”un  ilk  boyunda  Dirsə  xanla  oğlu  Buğac  arasındakı  konflikti,  atanın 
oğul  haqqında  deyilən  yalanlara  uyub  onu  öldürtmək  istəməsi,  onların  döyüş  meydanında  bir-birini 
tanımadan  qarşılaşması,  axırda  hər  şeyin  aşkarlanması,  on  birinci  boyda  əsirlikdə  olan  Qazan  xanla 
oğlu  Uruzun  cəng  edəsi  olması,  lakin  tanınma  ilə  hər  şeyin  yoluna  düşməsi  barədə  danışan  alim 
bütün  bu oxşar  süjetləri  də  dünya  ədəbiyyatı  kontekstində  əhatəli  şəkildə  aydınlaşdırmışdır. 
Bəllidir  ki,  Kitabi-Dədə  Qorqud”da  Bamsı  Beyrək  illər  sonra    doğma  yurda  dönür,  bu,  elə 
bir  vaxta  təsadüf  edir  ki,  onun  nişanlısı  Banu  Çiçəyin  toyudur,  qızı  başqasına  verirlər.  Banu  Çiçək 
əvvəl  Beyrəyi  tanımır,  lakin  Beyrək  tanınma  əlamətini  bildirdikdən  sonra  məsələ  aydınlaşır. 
Ə.Sultanlı  rus  ədəbiyyatından  analoji  obraz  kimi  Dobrınyanı  yada  salmış,  ən  səciyyəvi  örnək  olaraq 
“Odisseya”nı  xatırlatmışdır.  Odissey  də  doğma  yurda  o  vaxt    gəlib  çıxır  ki,  arvadı  başqasına  ərə 
gedir.    Hər  iki  mətni  müqayisə  edən  alim  bizim  dastanla  yunan  eposu  arasındakı  ortaq  məqamları 
aşkarlamış,  bunu  səyyar  süjet  ənənəsi  ilə  əlaqəli  izah  etmişdir. 
 
Ə.Sultanlının  vurğuladığı  kimi,  dünya  folklorunda,  o  cümlədən  əsatir  və  dastanlarda    geniş 
yer  tutan  süjetlərdən  biri    insanın  təbiətin  qorxunc,  qeyri-adi  qüvvələrinə  qarşı    mübarizəsi  ilə 
əlaqədardır.  Bu  cəhətdən  professorun  “Dədə  Qorqud”dakı  Təpəgözlə    “Odisseya”dakı  siklopları, 
xüsusən  Polifemi  müqayisə  edərək  bir  çox  mətləblərə  aydınlıq  gətirməsi    xüsusi  maraq 
doğurur.Yunan  əsatir  və  eposunda  təsvir  olunan    siklopları    mahiyyətcə  dörd  qrupda  birləşdirən 
alim  “Dədə  Qorqud”dakı  Təpəgözlə  yunan  Polifemini  geniş  müqayisə  etmiş,  oxşar  və  fərqli 
cəhətləri  aşkarlamışdır.  Müasir  qorqudşünaslıqda  da  vurğulandığı  kimi,  Ə.Sultanlı  Təpəgöz 
obrazının    mənşəyinə  xüsusi  diqqət  yetirmişdir  (5,  s.37).    Müqayisəli  təhlillər  yolu  ilə  alim  belə 
nəticəyə  gəlmişdir  ki,  Təpəgöz  Polifemdən  asılı,  onun  təsiri  ilə  yaranmış  surət  deyil.  Təpəgöz 
təkdir,  yunan  epos  və  əsatirlərində  isə  Polifem  bir  çox  təpəgözlərin  içərisində  yaşayır.  Hətta  onların 

- 80 - 
ayrıca  yaşadığı  ada  var.  Təpəgöz  zəhmətlə  məşğul  olmur,  insanlara  əzab  və    ziyan  verməklə 
məşğuldur.  Polifem  isə  çobandır.  O,  insan  cəmiyyəti  tanımır,  Təpəgöz  isə  bilavasitə  cəmiyyətdə 
yaşayır.Təpəgöz  müxtəlif  silahlardan  istifadə  edərək  vuruşa  bilir,  Polifemdə  isə  bu  keyfiyyətlər 
yoxdur.  Basat  və  Odissey  obrazlarının  müqayisəsi  də  maraq  doğurur.  Ə.Sultanlı  yazırdı  ki,  Odissey 
daha  çox  şəxsi  tamah  naminə  Polifemlə  üz-üzə  gəlir.  Basat  isə  el-obanı  xilas  etmək  üçün  həyatını 
təhlükəyə  ataraq  Təpəgözlə    döyüşə  girir  və  çətinliklə  də  olsa,  qələbə  qazanır.  Yəni  Ə.Sultanlının 
haqlı  qənaətinə  görə,  Odisseylə  müqayisədə  Basat  daha    xəlqi  surətdir,  ictimai  mənafe  üçün 
vuruşur.  Ə.Sultanlının  Təpəgözü  nağıllarımızdakı  Kəlləgöz  obrazı  ilə  əlaqələndirməsi  də    diqqəti 
çəkir. 
 Ə.Sultanlı  “Dədə  Qorqud”dakı  Dəli  Domrulla  bağlı  süjeti  də  dünya  ədəbiyyatı  fonunda 
araşdırmışdır.  Əzrayıl  Dəli  Domrulun  canını  almaq  istəyir,  son  nəticədə  ona  can    əvəzinə  can  verib 
qurtula  biləcəyi  deyilir.  Qoca  atası  və  anası  Domruldan  can  əsirgəyirlər,  həyat  yoldaşı  isə  canını  ona 
verməyə  hazır  olduğunu  bildirir.  Belə  hərəkət  Tanrıya  xoş  gəlir  və  o,  Domrulu  bağışlayır.  Bu  süjeti 
yunanların  “Arqonavtika”  dastanı  ilə  tutuşduran  alim  yazırdı  ki,  Yazonun  silahdaşlarından  olan 
Admet  allah  Brimaya  qurban  verməyi  yadından  çıxardığı  üçün  ölümə  məhkum  edilmişdir.  Apollon 
onun  ölümünü  əvəz  etdirməyə  nail  olur.  Lakin    Admetin  qoca  atası  və  anası  onun  yolunda 
canlarından  keçmək  istəmirlər,  arvadı  Alkestra  isə  buna  razı  olur.  Ölüm  allahı  onun  canını  alır. 
Hadisədən  xəbərdar  olan  Herakl  Tanat  ilə  mübarizə  apararaq  dostunun  qadınını  qurtarır.  Ə.Sultanlı 
Admet  və  Domrul  obrazlarını  müqayisəli  təhlil  etmiş,  bu  zəmində  yunan  dramaturqu  Evripidin 
“Alkestra”  faciəsinə  də  nəzər  salmışdır.  Alim  həmin  süjetlə  bağlı  belə  nəticəyə  gəlmişdi:  “Haqqında 
danışdığımız  mövzu  Azərbaycan  dastanında  daha  qüvvətli,  qəhrəmanlıq  ruhuna  daha  uyğun  şəkildə 
verilmişdir”  (9, s.77). 
 Böyük  mütəfəkkir  Aristotelin  yunan  ədəbiyyatındakı  “İliada”nı  patetik,  “Odisseya”nı  isə 
etik  əsər  saymasını  xatırladan  Ə.Sultanlı    “Dədə  Qorqud”u  bu  cəhətdən  qiymətləndirərək  onun  həm 
patetik,  həm  də  etik  mahiyyət  daşıması  qənaətinə  gəlmişdir.  “Dədə  Qorqud”dakı  müsbət  
qəhrəmanların  mərdanə  xarakteri,  əqidə  bütövlüyü,  düşmənə  qarşı  rəhmdilliyi  və  s.  barədə  də 
Ə.Sultanlının  tutarlı  fikirləri  vardır.  O,  həm  də  bu  fikirdə  idi  ki,  bizim  dastanda  düşmən  qütbü 
təmsil  edənlər  müsbət  obrazlarla  müqayisədə    fiziki  baxımdan  o  qədər  də  qüvvətli  deyil.  Bu 
cəhətdən  eposumuz  “İliada”dan  fərqlənir.  Alim  ona  da  diqqət  yetirmişdi  ki,  “İliada”da 
qəhrəmanlara  kömək  edən  ilahi  qüvvələr  adi  iştirakçılar  kimi  verilib,  tez-tez  hadisələrə  müdaxilə 
edirlər,  bizim  dastanda  isə  belə  qüvvələr  arabir  nəzərə  çarparaq  obrazlara  yalnız  bir  neçə  dəfə 
yardım  göstərirlər.  Tədqiqatçı  onu  da  vurğulayırdı  ki,  ”İliada”da  rəiyyət,  demək  olar  ki,  kölgədə 
qalıb.  “Dədə  Qorqud”da  isə  Qaraca  Çoban  kimi  möhtəşəm  obraz  var.  O  da  maraq  doğurur  ki,  yunan 
eposunda  kişilər  çoxarvadlıdır.  Bizim  dastanda  isə  ümumən  təkarvadlılıq  xarakterikdir.  Dədə 
Qorqud”dakı  qadın  surətlərinin  yüksək  mənəviyyatı,  onlardan  bəzilərinin  hətta  fiziki  qüdrəti,  döyüş 
məharəti  barədə  də  alim  müvafiq  dəyərləndirmələr  aparmışdır.  Ailə  şərəfi,  qadın  namusu 
dastanımızda  çox  yüksək  tutulur.  Bütün  bunların  sosial-mənəvi  mündəricəsini  Ə.Sultanlı  əhatəli 
təhlillər  yolu  ilə  açıqlamışdır.  “Dədə  Qorqud”dakı  qəhrəmanların  döyüş  adətləri,  hərbi  məharəti, 
istifadə  etdiyi  silahlar  və s. barədə də alimin  maraqlı  elmi  fikirləri  vardır. 
 Bütövlükdə  professor  Əli  Sultanlının  bu  araşdırması  mahiyyət  etibarı  ilə  dastanın  bütün 
detalları  ilə  təhlilə  cəlb  olunması  sahəsində  ilk  uğurlu  addımlar  sırasındadır.  Heç  təsadüfi  deyil  ki, 
sonralar  bu istiqamət  inkişaf  etdirilmiş,  bir  sıra  dəyərli  tədqiqatlar  ortaya  çıxmışdır  (1; 2; 5 və s.). 
Professor  Əli  Sultanlı  dastan  haqqında  fundamental  tədqiqatını  bu  cümlə  ilə  tamamlayırdı: 
“Dədə  Qorqud”    böyük  bir  ədəbi  abidə  olmaqla  bərabər,  həm  də  mədəni-tarixi  bir  yadigardır”  (9,