The series of the humanitarian

частью  поселены  на  землях  помещичьих  мусульманских...»  (17,  с.  388).  Таким  образом,  с 
переселения  армян  началось  изменение  этнического  состава  вышеназванных  территорий. 

- 94 - 
Согласно  материалам  1823  года  из  20,000  семей  населявших  Карабах  только  1,500  были 
армянскими, что составило 7,5 %.  
После  переселения  этнический  состав  резко  изменился.  В  1932  году  азербайджанцы 
составляли  64,8%  всего  населения Карабаха, армяне  – 34,8%. Эта политика продолжилась в 
целенаправленной  форме.  В  80-х  годах  XIX  века  58,2%  всего  населения  Шушинского  уезда 
составляли  армяне,  а  азербайджанцы  только  41,5%. Согласно переписи населения в России 
за 1897 год эти цифры выглядели следующим образом: азербайджанцы  – 45%, армяне 53%, в 
1917-м  году  –  40,2%  и  52,3%  соответственно.  Уничтожение  азербайджанцев  армянами  в 
1918–1920-х  годах  охватывало  и  Карабах.  В  1923  году  при  учреждении  Нагорно-
Карабахской  Автономной  Республики  была  допущена  историческая  несправедливость, 
Низменная  и  Нагорная 
части  Карабаха  были  искусственным  способом  отделены  друг  от  друга, 
были созданы выгодные условия для консолидации армянского населения,  демографические позиции 
Азербайджана  претерпели  сильный  удар.  Согласно  проведенным  в  1926,  1959,  1970  и  1979-х  годах 
переписям  населения,  азербайджанское  и  армянское  население  НКАО  имело  следующее 
соотношение  –  10,1  и  89,1%,  13,8  и 84,4%, 18,1 и 80,5%, 23,0 и 75,9% соответственно (20). Как было 
отмечено выше, в 1978 году армяне Нагорного Карабаха отмечали 150-летие своего переселения. В 
честь  юбилея  они  поставили  особый  памятник  на  территории  села  Марагашен-Ленинаван 
Мардакертского-Агдаринского  района,  который  был  разрушен  ими  в  1988  году,  как  материальное 
доказательство их пришлости.  
Политика вытеснения азербайджанцев с их исторических земель продолжалась и в советское 
время,  однако  коммунистическому  режиму  удавалось  удерживать  сферу  межнациональных 
отношений  под  своим  контролем.  Горбачевская  перестройка  активизировала  национальные 
процессы.  Этот  период,  как  известно,  характеризовался  обострением  национального  вопроса.  В 
феврале  1988  года  начались первые митинги армян, требующих присоединения Нагорного Карабаха 
к  Армении.  В  1988-1989-х  годах  более  250  тысяч  азербайджанцев,  живших  на  своих  историко-
этнических  землях
  в  бывшего  Иреванского  ханства,  все  до  единого  человека  были 
депортированы. Этим был дан толчок нагорно-карабахскому конфликту. Начатая армянами в 
1988 году борьба по отторжению Нагорного Карабаха привела к разрушению сел и поселков, 
убийству  десятков  тысяч  невинных  людей,  изгнанию сотен тысяч азербайджанцев со своих 
исторических  земель.  Только  с  1988  до  1994  года  армянами  было  совершено  373 
террористических  акта,  направленных  против  мирного  населения. Переселение армян было 
связано  с 
политическими  интересами  России  и  Армении.  Они  всегда  с  рвением  и  жестокостью 
исполняли роль лжецов и предателей, отведенную им лидерами России и Армении. Весьма коварные 
в вопросах, касающихся экономических интересов, армяне однако не смогли извлечь нужных уроков 
из  трагических  результатов  этих  политических  игр.  Как  неоднократно  заявлял  на  официальных 
форумах  и  мероприятиях  Президент  Азербайджанской  Республики  Ильхам  Алиев,  пора  понять  и 
армянскому  народу,  и  его  преступным  государственным  властям,  что  следует  без  всяких  условий 
освободить  захваченные  ими  территории  нашей  страны  и  прекратить  свои  гнусные 
подстрекательские действия в отношении нашего народа и государственности.  
История  убедительно  свидетельствует  о  том,  что  целью  Азербайджана,  как  и  каждого  его 
гражданина,  является  восстановление  исторической  справедливости,  возвращение  захваченных 
армянами  земель,  разоблачение  преступников  и  предание  их  суду  мировой  общественности  с 
дальнейшим торжеством правды и осуждением армянского вандализма.   
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.Андрей Турков.  В бурных водах жизни // «Литературная  газета»,  № 43-44  
   (6485), 5-11 ноября 2014 года. 
2. Учитывая объективную реальность // «Литературная  газета»,  № 50 (6491), 17- 
    23 декабря  2014 года. 
3. Адыгезалов Г. Потомки Гайка:  без границ и без совести (по поводу одной  
    армянской апологии, опубликованной в российской «Литературной газете»)   
    // «Литературный Азербайджан»,  2010, № 4, с. 114-118. 
4. Акты, собранные Кавказской Археографической  Комиссией, т. II, под ред.  

- 95 - 
    А.Берже. Тифлис, 1868, документ  1436, с. 702-705. 
5. МИЭБГК, т. VII,  ч. I. , с. 393. 
6. Григорьев В. Статистическое описание Нахичеванской провинции. Санкт- 
    Петербург:  СПб, 1833, 263 с.  
7. Шавров Н. Новая угроза  русскому  делу в Закавказье.  СПб, 1911, 148 с. 
8. Величко В.Л. Кавказ. Русское  дело и междуплеменные вопросы. Баку:  Элм,  
   1990, 176 с. 
9. Глинка С. Описание переселения армян азербайджанских в пределы  
      России. Баку:  Элм, 1990, 145 с. 
10. Грибоедов А.С. Записка о переселении армян из Персии в наши области.   
      Сочинения в 2-х тт., т. 2. Москва, 1971, 476 с. 
11. МДТА  Грузии, Ф. 2. сп. 1, дело 3859, стр. 314, л. 20. 
12. Кавказский календарь 1897 г., LXIII  – Елизаветская губерния.  СПб, 1904.  
13. Кавказский календарь Российской империи 1896 г., V отд. с.48-61. 
14. Исмайлов М.А. События вокруг НКАО в кривом зеркале фальсификаторов   
       (сборник материалов). Институт истории Академии Наук  Азербайджанской   
       ССР. Баку, 1989, 90 с. 
15. Источники по Азербайджанской истории. Баку, Элм, 1989, 479 с.  
16. 
http://garabagh.net/content57ru.html#sthash.
   
17. Помпеев Ю. Кровавый омут Карабаха // «Литературный Азербайджан»,   
      1992, № 5, с. 5-19. 
18. Иванов Р.Н. Нашествие. – Москва:  Герои Отечества, 2009.- 448 с. 
19. Грибоедов А.С. Горе от ума.  Письма и записки. Баку:  Маариф, 1989, 401 с. 
20. 
http://garabagh.net/content_50_ru.html.X3CGeoFK.
 
 
 
 
 
 
 
XÜLASƏ 
                                                                                     
 
      Hüseyn Adıgözəlov 
                
Rus ədəbi mənbələrində  ermənilərin  gəlmə olduqlarının  sübutu   
 
Məqalədə  problem  mövcud  tarixi  faktlar,  arxiv  sənədləri,  internet  saytları  və  müxtəlif  dövr 
rus 
ədəbi 
mənbələri 
əsasında 
araşdırılır, 
A.S.Qriboyedovun, 
N.Şavrovun, 
S.Qlinkanın, 
V.Qriqoryevin,  Y.Pompeyevin,  R.İvanovun  və  başqalarının  əsərləri  təhlil  edilir.  Müəllif  ermənilərin 
Qafqaza,  o  cümlədən  Azərbaycan  ərazilərinə  XIX  əsrin  birinci  yarısından  başlayaraq  əvvəlcə  çar 
Rusiyasının,  sonrakı  dövrlərdə  isə  sovet  imperiyasının  təcavüzkar  siyasəti  nəticəsində  köçürülərək 
yerləşdirildiklərini,  xalqımıza  qarşı  torpaq iddialarının  əsassız  olduğunu  elmi  dəlillərlə  əsaslandırır. 
 
ABSTRACT 
                                                                                                                               Huseyn Adıgozalov 
                         In Russian literaru  sources the prof  of armenians  beinq  miqrant   
 
The  article  explores  the  problem  on  the  basis  of  present  historical  facts,  archive  documents, 
internet  sites  and  russian  sources  of  different  periods  and  analuses  the  works  by  A.S.  Griboyedov, 
N.Shavrov,  S.Glinka,  V.Grigoryev,  Y.Pompeyev,  R.Ivanov,  etc.  The  author  substantiates  that  the 
armenians  were  placed  in  the  caucasus,  including  Azerbaijan  lands  in  the  first  half  of  the  XIX 
century  as  on  aggressive  policy  of  the  soviet  empire  with  scientific  evidences.  At  also  considers  the 
territorial  claims  of  the armenians  against  our  people to be groundless.   
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  23  yanvar  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  №  05) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Q.Qurbanlı 
 
 

- 96 - 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 1 (66) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 1 (66) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 1 (66) 
 
VÜQAR  RƏHİMZADƏ  
AMEA Naxçıvan Bölməsi  
[e-mail] 
UOT:654.19 
 
KİV-İN “DÖRDÜNCÜ HAKİMİYYƏT”  KİMİ FUNKSİYALARI 
 
  Açar  sözlər:  Kütləvi  informasiya vasitələri, hakimiyyət, siyasət, ictimai rəy, manipulyasiya, 
siyasi sosiallaşma,  ictimai şüur, siyasi institut 
Keywords:  mass media, government, politics, public opinion, manipulation, political 
socialization,  public consciousness,  political  institution. 
Ключевые слова: средства массовой информации, власть, политика, общественное 
мнение,  манипуляция,  политическая  социализация,  общественное  сознание,  политический 
институт 
 
İnsanların  birgə  mövcudluğu  bütün  dövrlərdə  onların  həyatlarının  təşkilinə,  fəaliyyətlərinin 
idarə  olunmasına  ehtiyac  duymuşdur,  hazırda  isə  bu,  informasiya  olmadan  mümkün  deyil. 
İnformasiyanın  ötürülməsi  KİV  tərəfindən  həyata  keçirilir.  Xalqın  sosiallaşması  cəmiyyətin  siyasi 
mədəniyyətinin  formalaşmasında,  siyasi  və  ictimai,  eləcə  də  demokratik  davranışı  və  əsas 
hüquqların  qorunması  ilə  bağlı  qərarların  verilməsi  və  obyektiv  həyata    keçirilməsində,  gündəlik 
məlumat  ehtiyacının  ödənilməsində  əhəmiyyətli  rol  oynayır.  Ona  görə  də  kütləvi  informasiya 
vasitələrinin  siyasi  və  mənəvi-əxlaqi  dəyərlərə  müvafiq  olaraq  cəmiyyətin  təşkilati  təsir  sisteminə, 
müəyyən  həyat  tərzinin  təbliğatına  birbaşa  daxil  olmasını  bildirən  funksiyasını  da  icra  etməsi 
təsadüfi  deyil. 
KİV-in  sosial-siyasi  proseslərə  çox  geniş  təsir  imkanları  vardır.  Yəni  hər  bir  təşkilati 
idarəetmədə  sosial-siyasi  güc  KİV  vasitəsilə  informasiya  mühitinə  birbaşa  və  ya  dolayısı  ilə  təsir 
göstərərək,  bu mühitdə  iştirak  etməyə  can  atır. 
Bir  sıra  Qərb  tədqiqatçılarının  fikrincə,  KİV-in  fəaliyyətinin  aktivləşməsi  siyasi  partiyaların 
təşkilat  strukturunun  inteqrasiyasına  səbəb  olmuşdur.  Siyasi  proseslərin  tənzimlənməsində  və 
həyata  keçirilməsində  kütləvi  informasiya  vasitələrinin  əsas  mexanizm  kimi  çıxış  edərək,  siyasi 
təşkilatlanmanı  əvəz  etməsi  barədə  tezisin  formalaşmasında  və  yayılmasında  öz  əksini  tapmışdır.  
(1, səh. 335) 
Tədqiqatçılar  müasir  siyasi  proseslərdə  KİV-in  informasiya  texnologiyaları  inqilabında  xüsusi 
rolunu  qeyd  edirlər:  “Əgər  klassik  siyasi  sistemdə  siyasi  bilik  siyasi  varlıq  və  siyasi  mövcudluq 
sferası  ilə  əlaqələndirilirdisə,  virtual  məkandan  istifadə  edən  informasiya  “inqilabı”  isə  yeni 
informasiyanı  dərhal  siyasi  fəaliyyət  sferasına  ötürür.  İnformasiyanın  praktikada  tətbiqinin  səmərəli 
üsullarını  tapmaq  üçün  ondan  istifadə  edilməsi  –  informasiya  cəmiyyətində  siyasi  idarəetmə  də 
məhz  budur”  (2, səh. 17). 
Siyasi  proseslərin  virtuallığı,  xaotikliyi,  qeyri-xəttiliyi  və  diskretliyi  informasiya  “inqilabı”nın 
əsas  səbəblərindəndir.  Bu  zaman  informasiya  siyasi  resurs  kimi  siyasi  sferada  istifadə  oluna  bilən 
bir  sıra  yeni  keyfiyyətlərlə  şərtlənir.  Təbii  ki,  əmək  və  pul  ehtiyatlarından  fərqli  olaraq,  informasiya 
istifadə  olunduqca  azalmır,  ona  görə  də  onun  siyasi  təsiri  hər  hansı  auditoriyaya  kifayət  edir. 
Bundan  başqa,  informasiya  dərhal  məkan  boyu  yayılır  və  ondan  eyni  vaxtda  ən  müxtəlif  siyasi 
aktorlar  istifadə  edə  bilərlər.  Cəmiyyətin  siyasi  mobilliyi  nöqteyi-nəzərindən,  informasiya  resursu 
göstərilən  təsirin  hər  şeyi  əhatə  etməsi  və  eyni  zamanda  olması  üstünlüyünə  malikdir.  Lakin 
informasiya  “inqilabı”na  qədər bu, praktik  cəhətdən  mümkünsüz  idi  (3, səh. 17-18). 

- 97 - 
Yuxarıda  qeyd  olunanlara  əsaslanaraq,  müasir  KİV-lər  belə  xarakterizə  edilə  bilər:  müasir 
cəmiyyətin  vacib  siyasi  institutu  kimi  mühüm  siyasi  hadisələri  işıqlandırır,  ictimai  rəy  formalaşdırır 
və siyasi  informasiya  vermək  məqsədi  daşıyır. 
KİV-in  müasir  cəmiyyətin  vacib  siyasi  institutu  kimi  mühüm  siyasi  hadisələri  işıqlandırma 
xüsusiyyəti    cəmiyyətin  siyasi  həyatı  ilə  sıx  bağlılığından  irəli  gəlir.  KİV-in  icra  etdiyi  bütün 
funksiyalar  sırasında  cəmiyyətin  siyasi  sistemi  ilə  birbaşa  bağlı  olan  səciyyəvi  və  siyasi  xarakter 
daşıyan  əsas  təşkilati  idarəetmə,  tənqid  və  nəzarət,  inteqrasiya,  siyasi  sosiallaşmadır  (əyləncəli  və 
rekreativ  kimi  ümumi  funksiyalar  da bu prosesdə iştirak  edir). 
Siyasət  sahəsində  KİV-in  siyasi  sosiallaşma  funksiyasını  izah  etməzdən  əvvəl  siyasi 
sosiallaşmaya  aydınlıq  gətirək.  Siyasi  sosiallaşma,  fərdin  ictimailəşməsi  prosesinin  bir  hissəsidir. 
İctimailəşmənin  sayəsində    fərd  aid  olduğu  qrupun  mədəniyyətini  bu  iki  mərhələdə  əldə  edir:  ilk 
olaraq  cəmiyyət  tərəfindən    qəbul  edilən  ənənəvi  rol  təsnifini  anlayıb,  özünü  tanımağı  və  ictimai 
quruluş  içində  digər  fərdlər  arasında  əldə  edə  biləcəyi  yeri  anlamasını  təmin  edir.  İkinci  olaraq  da, 
sahib  olduğu  rolun  vəzifələrini  və davranışlarını  hissləri  ilə  əlaqələndirməyi  öyrənir. 
Siyasi  sosiallaşma,  siyasi  mədəniyyətin  davamlılığını  və  dəyişməsini  təmin  edən  bir  öyrənmə 
prosesidir.  Siyasi  partiyaların,  seçki  kampaniyaları  əsnasında  KİV  kanalı  ilə  apardıqları  danışıqlar, 
fərdləri  siyasi  iştiraka  və  siyasi  sistemlə  güclü  və  davamlı  bir  əlaqə  qurmağa  yönəldir.  Bu  zaman 
mətbuat  namizədlərin  siyasi  mübarizə  kürsüsünə  və  əsas  meydanına  çevrilir.  KİV  namizədin 
seçicilərlə  birbaşa  ünsiyyətini  nəzərdə  tutan  bu  və  ya  digər  tədbirlərin  təşkil  olunması  qanunlarını 
diktə  edir.  Bu  və  ya  digər  siyasətçinin  nə  qədər  parlaq,  dəvətli  təqdim  olunması,  namizədin  özünü 
reklam  etməsi  üçün  televiziyada  ona  nə  qədər  vaxt  ayrılması,  həmin  şəxsin  seçki  kampaniyasını 
hansı  məlumatların  müşayiət  etməsi  seçkilərin  nəticələrinə  də  təsir  göstərir.  Bu  əlaqə  ilə  reallaşan 
qarşılıqlı  təsirlənmə  nəticəsində  yeni  mövqe  və  inanclar  inkişaf  edir,  ya  da  mövcud  olan  inanclar 
gücləndirilir. 
Siyasət  sahəsində  KİV-in  siyasi  sosiallaşma  funksiyası  aşağıdakı  proses  zamanı  yaranır. 
Müəyyən  elitanın  fəaliyyətini  qiymətləndirə  və  siyasətçilərin  hərəkətlərinin  uzaqgörənliyi  və 
əsaslılığı  haqqında  mühakimə  yürüdə  bilməsi  üçün  insanlar  müəyyən  bacarığa  malik  olmalıdırlar. 
Bu  isə  biliklərin  və  informasiya  tutumunun  mövcudluğu,  habelə  vətəndaşlarda  ölkədəki  vəziyyət 
barədə  tam  məlumatın  olduğu  hallarda  mümkündür.  Siyasi  sosiallaşma  ikitərəfli  prosesdən 
ibarətdir.  O,  bir  tərəfdən,  fərdə  siyasi  informasiya,  bilik  verilməsini,  onun  mövcud  siyasi  dəyər  və 
oriyentirlərə  qoşulmasını,  sosial  təcrübə  qazanmasını  ehtiva  edir.  Digər  tərəfdən  isə,  bu,  sadəcə 
ictimai  münasibətlərin  təkrarlanması  deyil,  həm  də  insanın  aktiv  fəaliyyəti  hesabına  ictimai 
münasibətlərin  mövcud  sisteminin  insan  tərəfindən  sonrakı  inkişafıdır.  Fərd  anadan  olandan  malik 
olmadığı  siyasi  dəyər  mühakimələrini,  inanclarını  və  mövqelərini  davamlı  öyrənmə  prosesi  ərzində 
inkişaf  etdirir.  Bu  vəziyyətə  siyasi  sistemlər  yanaşmasından  baxıldıqda,  sistemlərin  öz  düşüncə, 
dəyər  mühakimələri  və  mövqelərini  cəmiyyətdə  yaymaq  və  fərdlərə  qəbul  etdirmələrini  onların  
mövcudluqlarını  davam  etdirə  bilməsi  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Ona  görə  də  siyasi  sosiallaşma 
insanın  ictimai-siyasi  və  sosial  fəallığı  yolu  ilə  onun  siyasi  əlaqələr  sisteminə  daxil  olmasına  kömək 
edir.   Bunu  reallaşdırmaq  üçün  KİV-dən sıx  istifadə  edilməkdədir. 
Siyasət  media  vasitəsilə  cəmiyyətə  təlqin  olunaraq  davam  etdirilir.  Siyasi  partiyalar  bu  işləri 
müxtəlif  KİV  vasitəsilə  həyata  keçirir.  Bu  işlər  üçün  elektron  media  (televiziya,  radio),  çap  media 
(qəzetlər,  jurnallar),  göstərici  mediası  (bilboardlar,  işarələr,  plakatlar),  fərdi  təmaslar  və  digər 
vasitələrdən  (poçt, telefon)  geniş  şəkildə  istifadə  edilir  . 
Hal-hazırda  KİV,  fərdin  təsirli  olaraq  siyasi  sistemə  bağlı  inanc,  dəyər  və  məlumatları 
öyrənməsi  və  mənimsəməsi  ilə  siyasi-ideoloji  şəxsiyyətin  formalaşması  məzmununda  ən  təsirli 
vasitələrdəndir.  KİV-in    təsirli  bir  siyasi  sosiallaşma  vasitəsinə  çevrilməsi  ilə  birlikdə  siyasətin 
düşüncə  və  qəbuletmə  formaları,  əlaqələri,  aktorları  və  institutları    dəyişikliyə  məruz  qalmışdır. 
Siyasi  porseslər  çərçivəsində  mətbuat  siyasi  aktorların  nümayiş  edildiyi,  təqdim  edildiyi,  yaşadığı, 
sığındığı,  mübarizə  etdiyi  və  qorunduğu  arenaya  çevrilmişdir.  Beləliklə,  siyasi  ünsiyyət  prob-
lemlərin  ictimai  sahədə  müzakirəsindən  siyasi  aktor,  proses,  fakt,  hadisə,  mövzu  və  mətbuatda 
əyləncə  məqsədli  jurnal  formatında  təqdimatına  keçmişdir  (4, səh. 1-2). 

- 98 - 
Məkan  və  zaman  etibarilə  geniş  təsir  imkanına  malik  olan  KİV  eyni  zamanda  bu  vasitələrin 
yanlış  əllərdə  səhv  olaraq  istifadə  edilmə  təhlükəsini  də  yaratmışdır.  Xalq  üçün  indiyə  qədər  məqbul 
hesab  olunan  qaydalara  görə  edilən  təqdimatların,  eləcə  də  siyasət  və  müharibə  ilə  bağlı  xəbərlərin 
daha  çox  auditoriya  qazanmaq  adına  şou  halına  salınaraq  kompyuter  oyunları  və  filmlərdə  istifadə 
olunan  dramatizm  nümunələrinin  onlarda  tətbiqi  halları  geniş  yayılmışdır. 
KİV-in  sosial-siyasi  proseslərə  təsiri  vasitəsilə  siyasi  təfəkkürə  və  ictimai  şüura  ideoloji  təsir 
etmək,  “səssizlik  spiralı”nı,  gündəmi  yaratmaq  və  ictimai  rəyi  formalaşdırmaq  mümkündür.  Siyasi 
təfəkkür  KİV-in  başlıca  təsir  obyektidir.  Onun  formalaşması  müxtəlif  -  sosial  gerçəkliyin  praktik 
anlamı,  insanların  duyğu  təsəvvürlərinin  tədrici  rasionallaşması,  onlarda  olan  informasiyanın 
ümumiləşməsi,  siyasi  hərəkatların  məqsədlərinin  dərk  edilməsi,  siyasi  davranış  norma  və 
dəyərlərinə,  ədalət  və  siyasi  ideallara  inama  yaxınlaşma  yolları  ilə  baş  verir.  KİV  fəaliyyəti  ilə 
insanlara  siyasi  hadisələr  haqqında  obyektiv  və  adekvat  mühakimə  yürütmək,  aldıqları  məlumatları 
mənimsəmək  və  mürəkkəb,  ziddiyyətli  informasiya  axınında  düzgün  istiqamətlənmək  imkanı  verir. 
Lakin  əgər  siyasi  təhsil  sistemli  bilik  qazanılmasını  nəzərdə  tutursa,  həmçinin  şəxsiyyətin  idraki  və 
dəyər  imkanlarını  genişləndirirsə,  siyasi  sosiallaşma  beynəlmiləşməni,  insanlar  tərəfindən  siyasi 
norma,  dəyər  və  davranış  nümunələrinin  mənimsənilməsini  bildirir.  O,  şəxsiyyətin  sosial  gerçəkliyə 
uyğunlaşmasına  imkan  verir. 
İnsanların  ictimai  şüuruna  ideoloji  təsir  zamanı  isə  KİV  gerçəkliyə  hərtərəfli  is-
tiqamətləndirmə  yolu  ilə  kütlələrin  təfəkkürünün  yüksəlişi  və  inkişafına  səbəb  olur.  Bəzən  kütlələrin 
məqsədyönlü  təbliğatı  və  təşviqatı  üçün  onlardan  istifadə  edilir,  bu  zaman  KİV  ideoloji  təsir  vasitəsi 
kimi  çıxış  edir.  Ona  görə  də  mətbuatın  funksiyaları  arasında  çox  zaman  ideoloji  funksiya  fərq-
ləndirilir.  O,  KİV-in  maarifləndirici,  inteqrasiya  və  idarəçilik  fəaliyyətinin  üzvi  hissəsidir  və  eyni 
zamanda,  siyasi  sosiallaşma  funksiyası  ilə  uyğun  gəlir. 
KİV  cəmiyyətin  maraqlarını  ifadə  etdiyindən  ictimai  və  siyasi  institutdur  və  onun  başlıca  təsir 
gücü  ictimai  rəydir.  Demokratik  cəmiyyətlərdə  mətbuat  ictimai  nəzarət  funksiyasını  yerinə  yetirir, 
baş  verən  və  olub  keçmiş  hadisələrə  təkcə  hüquqi  deyil,  həmçinin  əxlaqi  qiymət  verir.  İctimai  rəy, 
müəyyən  bir  zamanda,  müəyyən  bir  mübahisəli  problem  qarşısında,  bu  problemlə  maraqlanan 
insanlar  qrupuna  və  ya  qruplarına  hakim  olan  qənaətdir  və  XX  yüzildə  ictimai  rəy  siyasi  təbliğat  və 
kütlələrin  idarə  vasitəsi  kimi  göstərilir..  ". (5, səh. 34). 
1990-cı  illərdə  şüur  və  siyasi  idarəçilik  siyasətində  qanuni  olmayanı  qanuni  göstərmək  və 
müəyyən  maraq  qruplarının  xeyrinə  olan  qərar  və  addımları  hamıya  şamil  etmə  vasitəsi  olaraq  sıx 
bir  şəkildə  "ictimai  rəy"  anlayışı  işlənməyə  başlanmışdır. 
KİV-in  ictimai  rəyi  yaratmaq  və  əks  etdirmək  kimi  iki  əhəmiyyətli  funksiyası  vardır.  KİV-lər 
verdikləri  xəbərlər,  etdikləri  şərhlərlə  əldə  olunan  qənaətlərin  açıqlanmasına  köməkçi  olur,  insanları 
və  cəmiyyəti  inandırma  və  səfərbəretmə  vəzifələrini  daşıyırlar.  KİV  cəmiyyətdəki  prosesləri 
əlaqələndirir,  ictimaiyyəti  düşünməyə  sövq  edir,  obyektiv    məlumat  axınını  təmin  edərək    sağlam 
bir  ictimai  rəyin   meydana  gəlməsində  böyük  rol  oynayırlar. 
KİV  gündəmin  qurulmasında  mühüm  rola  malikdir.  Belə  ki,    KİV  məlumatları  aktuallığına 
görə  sistemləşdirir,  cəmiyyət  üçün  lazım  olan  informasiyanın  mühümlüyünə  qərar  verir.  KİV-in 
gündəmi  nəzərə  alaraq  verdiyi  xəbərlər  cəmiyyət  tərəfindən  əhəmiyyətli,  digər  mövzular  isə 
əhəmiyyətsiz  hesab  edilir.  İnsanlar  KİV-dəki    xəbərləri  oxuyaraq    dünyada  nələr  baş  verdiyini 
anlayırlar.  Mövzuların  sistemləşdirilməsi  KİV-in  o  mövzulara,  harada,  nə  qədər  və  necə  yer  verdiyi 
ilə  müəyyənləşdirilir.  Aktual  məsələlər  isə  ictimaiyyət  tərəfindən    prioritet  mövzu  olaraq  qəbul 
edilir  . 
KİV-in  təsiri  vasitəsilə  bağlı  digər  bir  məsələ  “Səssizlik  spiralı  (Spiral  of  Silence) 
nəzəriyyəsidir.  1974-cü ildə  Elizabet  Noel-Noyman  tərəfindən  irəli  sürülmüşdür.  (6. səh. 266-267) 
 Bu  nəzəriyyəyə  görə  insanlar,  cəmiyyətin  təzyiqlərindən    qorxaraq    fikirlərini  aşkar 
etməkdən  çəkinirlər.  Bu  səbəblə    KİV-dən  istifadə  edirlər.  KİV      fərdin  müxalif  fikirlərini 
açıqlamaqda  səssiz  qalır.  Bunun  səbəbi  ictimai  qınaq  qorxusudur  (7,  səh.  102-103).  Bu  qaydaya 
görə,  cəmiyyətin  təzyiqindən  uzaqlaşmaq  üçün  fərdin  cəmiyyətlə  və  digər  fərdlərlə  inteqrasiya 
olunmaq  zərurəti  meydana  çıxır.  Buna  görə  də  cəmiyyətdə  KİV  tərəfindən  ifadə  edilən  fikirlər 
dolğun  və  əhatəli   olaraq  qəbul  edilir. 

- 99 - 
KİV-in  bir  ictimai  institut  olaraq  rolu  vətəndaşları  obyektiv  informasiya  ilə  təmin  etməkdən 
və  eyni  zamanda  ictimai  nəzarəti  həyata  keçirməkdən  ibarətdir.  Vətəndaşlardan  ibarət  çoxluq  dövlət 
hakimiyyəti  orqanlarının  fəaliyyətini  məhz  KİV-dəki  informasiyalar  vasitəsilə  müşahidə  edir.  KİV 
eyni  zamanda  cəmiyyətin  siyasi  institutu  olaraq  əhaliyə  siyasi  proseslərdə  fəal  iştirak  etmək  imkanı 
təklif  edir.   
Bəzən  mətbuatın  nəzarətçi  və  tənqidçi  roluna  əsaslanaraq,  onu  “dördüncü  hakimiyyət”  də 
adlandırırlar.  Bu  halda  mətbuat  ictimaiyyətə  səmərəli  təsir  etməyi  bacarmalıdır. 
Hakimiyyətlə  və  idarəetmə  ilə  bağlı  siyasi  funksiyalardan  başqa,  KİV  əyləncəli  və  rekreativ 
funksiyaları  da icra  edir. 
KİV  eyni  zamanda  əyləncəli  xüsusiyyəti  ilə  sosial  gərginliyin  aradan  qalxmasına  kömək  edir, 
insanlara  istirahət  edərək  öz  qüvvəsini  bərpa  etmək  imkanı  verir.  Lakin  heç  də  bütün  filmlər  və 
verilişlər  müsbət  emosiyaların  inkişafına  kömək  etmir.  Bəzən  zorakılıq,  tamahkarlıq  və  qəddarlığın 
təbliğatı  neqativ  axına  səbəb  olur,  ona  görə  də  əyləncəli  materialların  düzgün  seçimi  zəruridir. 
Əyləncəli  materiallarda  ideoloji  məqamı  da fərqləndirmək  lazımdır. 
Müasir  şəraitdə  televiziya,  radio  və  mətbuatın  məhsulları  insan  düşüncəsində  dəqiq  əks 
olunur.  Dünya  və  ətraf  mühit  haqqında  hansısa  məlumatın  olmaması  məhz  biliksizlik  kimi 
qiymətləndirilir.  KİV  təfəkkürün  xarakterinə  təsir  edir,  bununla  da  onu  dəyişdirir  və  tamamlayır. 
İnformasiyanın  məzmununu  istehlak  etmək  adi zərurətə  çevrilir. 
Beləliklə  də,  informasiya  cəmiyyəti  sivilizasiyasının  inkişafı  şəraitində  informasiyanın  çox 
böyük  əhəmiyyəti  var  və  cəmiyyətin  mükəmməl  inkişafı  üçün  informasiya  mübadiləsi  zəruridir. 
Hazırda  KİV  qlobal  dəyişikliklərə  məruz  qalır  və  yeni  informasiya  texnologiyalarından  istifadə 
olunması  əsasında  intensiv  inkişaf  etməkdədir  və  bu  halda  onun  üçün  kəmiyyət  deyil,  keyfiyyət 
göstəriciləri  vacibdir. 
Lakin  siyasi  sahədə  icazə  verilənlərin  sərhədlərini  cəmiyyət  müəyyən  edir.  Mühüm  siyasi  mə-
sələlər  üzrə  informasiya  əldə  etmək  üçün  KİV  aparıcı  dövlət  və  siyasi  xadimlərə  yetişə  bilməkdə 
maraqlıdır.  Onlarla  əlaqə  bir  çox  kanallarla  gerçəkləşdirilir.  Siyasi  xadimlərlə  mətbuat 
nümayəndələri  arasındakı  qarşılıqlı  münasibətlərdə  mətbuat  konfransları  institutu  və  ictimaiyyətlə 
əlaqələr  üzrə  xidmətlər  əhəmiyyətli  rol  oynayır.   
KİV-in 
cəmiyyətdə 
və 
dövlətdə 
yerinə 
yetirdikləri 
funksiyalar 
ictimaiyyətlə 
kommunikasiyalaşması  növlərindən  asılıdır.  Nəzəri  tədqiqatlarda  bu  rol  və  funksiyalar  U.Lippman, 
Q.Tard,  H.Lassuel,  Q.Blumer  tərəfindən  verilmiş  “kütlə”  və  “xalq”  anlayışlarının  dərk  edilməsi  ilə 
müəyyən  olunur.  Bu  anlayışlardan  asılı  olaraq,  ictimai  rəy  passiv  manipulyasiya  obyekti  və  ya 
siyasi  münasibətlərin  aktiv  subyekti  kimi  təyin  edilir. 
Beləliklə,  kütləvi  kommunikasiyaların  rolunu  və  funksiyalarını  nəzərdən  keçirən  tədqiqatlar 
KİV-i  digər  resurs  növlərinə  konvertasiya  olunmuş  hakimiyyət  resursu  kimi  müəyyənləşdirən  və 
aktiv  siyasi  institut  kimi  təyin  edən  nəzəriyyələrə  bölünür.   
Hakimiyyət  “piramidası”nın  əsasını  dövlət  institutları  təşkil  edir.  Dövlət  hakimiyyəti 
ümumidir,  onun  qərarları  mütləq  icra  edilir.  Qeyri-dövlət  institutlarının  hakimiyyəti  isə  rəhbərlik  və 
nəzarətin  daha  geniş  və  daha  az  formal  sahəsidir.  Əvvəla,  onun  məhdud  fəaliyyət  sahəsi  var. 
İkincisi,  “zəifdir”  –  inam,  nüfuzlu  söz,  əqidə,  təhlil  və  s.  ilə  möhkəmləndirilməyə  ehtiyac  duyur. 
Qeyri-formal  təsir  –  qeyri-institusional  hakimiyyət  –  “biliklərin  avtoriteti”,  “sözün  gücü”  və 
“nümunənin  gücü”  kimi  ortaya  çıxan  hakimiyyət,  ictimai  rəy  hakimiyyəti  (ümumiyyətlə,  mənəvi 
hakimiyyət)  daha  geniş  yayılmışdır.  Beləliklə,  cəmiyyətdə  hakimiyyətlər  üç  və  ya  dörd  deyil,  daha 
çoxdur.  KİV-in  nə  məcburiyyət  gücü,  nə  də  iqtisadi  təzyiq  imkanları  vardır.  Qeyri-rəsmi  olan  bu 
hakimiyyət  həyatın  bütün  sahələrinə  ciddi  təzyiq  göstərir,  özü  də  bu  təzyiq  iqtisadi  və  siyasi 
hakimiyyətin  təzyiqindən  heç  də  az  deyil.  Belə  olan  halda  KİV-in  kimin  iradəsini  reallaşdırması, 
kimin  hakimiyyəti  olması  maraq  doğurur.  Əgər  bu,  həqiqətən  də  “xalq  hakimiyyəti”dirsə,    onda  bu, 
xalq  jurnalistikasıdır.  Ona  görə  də  KİV  insanları  ayıran  deyil,  birləşdirən  materiallar    dərc  etməlidir. 
Bu  səbəbdən  də  kütləvi  informasiya  vasitələri  xalqın  maraqları  çərçivəsində,  onun  iqtisadi,  siyasi, 
sosial,  mədəni  ehtiyacları  naminə  fəaliyyət  göstərən  birləşdirici  qüvvədir.  Əgər  demokratik 
cəmiyyətlərdə  nümayəndəli  hakimiyyət  seçkilər  vasitəsilə  legitim  xarakter  əldə  edirsə,  KİV 

- 100 - 
hakimiyyəti  isə  bu  cür  legitimlik  formasına  malik  deyil.  Kütləvi  informasiya  vasitələrinin 
“dördüncü  hakimiyyət”  kimi  xüsusiyyəti  də buradandır. 
KİV  –  birbaşa  demokratiya  institutlarından  biridir,  onun  legitimlik  ölçüsü  də    onun 
mühakimələrinin,  hökmlərinin,  təkliflərinin  dəstəklənməsində  ortaya  çıxan  auditoriyanın  ona  inam 
dərəcəsindən  asılıdır.  İctimai  orqanizmin  normal  funksiya  göstərməsi  şəraitində  üç  dövlət 
hakimiyyətinin  və  “dördüncü”  hakimiyyətin  münasibətləri  bir-birini  tamamlayır  və  ancaq  bu, 
tərəfdaşlıq  şəklində  ola  bilər.  Hər  şeydən  öncə,  jurnalistika  öz  təbiətinə  görə  həyatın  bütün 
sahələrində  hərtərəfli  monitorinq  aparır,  cəmiyyətə  mövzular,  problemlər,  mühakimələr  külliyyatı 
təqdim  edir,  başqa  sözlə,  gerçəklikdə  aktual  görünən  hər  bir  şeyin  hərtərəfli  informasiya 
mənzərəsini  yaradır.  Həyat  təzahürlərini  təqdim  və  müzakirə  edən  jurnalistlər    aşkar  və  ya  gizli 
şəkildə  ictimai  ekspert  rolunda  çıxış  edir,  münasibət,  təqdimat,  rəy,  baxış  və  cəhd  formalaşdırırlar. 
Bununla  belə,  jurnalistika  vətəndaşların  informasiya  hüququnun  reallaşması  naminə  geniş  məsələlər 
dairəsi  üzrə  ən müxtəlif  fikirlərin  tribunası  rolunu  oynayır.   
Beləliklə,  aydın  olur  ki,  jurnalistika  öz  mahiyyətinə  uyğun  olaraq,  “hakimiyyət 
səlahiyyətləri”nin  çoxşaxəli  sisteminə  malikdir.  Bu  isə  onun  barəsində  həqiqətən  də  “dördüncü 
hakimiyyət”  kimi  danışmağa  əsas  verir.  Jurnalistikanın  mahiyyətinin  maksimum  dəqiq  olaraq 
“dördüncü  hakimiyyət”  kimi  başa  düşülməsi  birbaşa  KİV-in  fəaliyyətinin  elə  bir  qaydasının 
müəyyənləşməsi  vəzifəsinə  gətirib  çıxarır  ki,  bu  vəzifənin  də  reallaşması  jurnalistikaya  öz 
vəzifələrini  fəal  şəkildə  yerinə  yetirmək  imkanı  verir.