THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF PEDAGOGICAL SCIENCES International scientific-online conference
242
kichraytirish, erkalash, ko‘chma ma’noli so‘zlarning badiiy xususiyatlarini
aniqlash; she’riy nutqning band va misralardan tashkil topishiga doir
tushunchalar ustida ishlanadi. Adabiy janrlarning farqi, asarning tarkibiy
elementlari, asarda tasvirlangan voqea-hodisalar va adabiy qahramonlarning
o‘zaro munosabatlarini aniqlashga o‘rgatiladi.
3. Asosiy bosqich. Bu bosqich amal qilinadigan 3-4-sinflarda asar
qahramonlarining suvrati va siyratini kuzatish, tasvirlangan voqealarning hayot
bilan bog‘liqligini anglashlariga erishish, yozuvchining asar qahramonlariga
munosabati ustida ishlash; hikoya va tasvir haqida tushuncha; tabiat tasviri,
qahramon tasviri ustida ishlash; asarni qismlarga ajratish va uning rejasi haqida
ma’lumot berish; asardagi voqealarning rivojlanib borishini, sabab-natija
bog‘lanishini aniqlash; o‘xshatish, jonlantirish, ibora haqida tushuncha hosil
qilish; nasriy va she’riy nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini kuzatish; she’riy
nutqqa xos takror, mubolag‘a haqida amaliy tushuncha hosil qilish; she’riy
nutqda so‘zlar tartibi, she’r tuzilishi – qofiya, band haqida umumiy tushuncha
hosil qilish kabi ishlarni amalga oshirish ko‘zda tutiladi.
Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar tahlilida o‘quvchilarning yoshi, hayotiy
tajribasi, saviyasi, tasavvur qila olish uquvi va asar bilan tanishish jarayonida
hosil bo‘lgan ruhiy kayfiyati hisobga olinadi. Adabiy tushunchalarni o‘rganish
o‘quvchilarning ichki hissiy kechinmalari bilan bog‘lanmasa, ularda adabiyotga
bo‘lgan qiziqish susayadi. O‘quvchilarda estetik zavq uyg‘otish uchun o‘qituvchi
adabiy tushunchalardan vosita sifatida foydalanishi lozim.
Boshlang‘ich sinflarda adabiy tushunchalar badiiy asar matnining tahlili
jarayonida shakllantiriladi. Jumladan, she’r, qo‘shiq, ertak, topishmoq, maqol,
tez aytish, hikoya (1-2-sinflar); rivoyat, masal, latifa, qofiya, misra, band, doston
(3-sinf); sarlavha, obraz, jonlantirish, o‘xshatish, ibora, peyzaj, dialog, g‘oya (4-
sinf) kabi adabiy tushunchalar yuzasidan amaliy bilim hosil qilinadi. Mazkur
tushunchalar dastur talablariga ko‘ra 1-sinfdan boshlab badiiy asarning g‘oyaviy
mazmuni va badiiy xususiyatlari bilan bog‘lab shakllantiriladi.
1-sinf o‘quvchilari ertak, masal, rivoyat, she’r, hikoya, maqol, topishmoq, tez
aytish janrlariga mansub asarlarni o‘qiydilar va shu jarayonda ularni janriy
xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farqlay boshlaydilar. O‘qituvchi bo‘lim
yuzasidan o‘tkaziladigan takrorlash-umumlashtiruvchi darsda “Siz “O‘zbekiston
– mening Vatanim“ bo‘limida qaysi she’r va hikoyalar bilan tanishdingiz? Vatan
haqidagi maqollarni ayting?“ kabi savol-topshiriqlar bilan murojaat qiladi.
Fasllarga doir bo‘limlar o‘rganilayotganda fasllarga bog‘liq topishmoqlar
o‘quvchilarni atrofimizdagi olam bilan chuqurroq tanishtirishga yordam beradi.