Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

filologiya fanlari doktori, professor,
 
Buxoro dovlat universiteti
 
(91- 406- 43- 28) 
(O‘zbekiston)
 
Annotatsiya: 
Maqolada T.Malikning maʼrifiy-badiiy, axloqiy-didaktik 
yo‘nalishdagi “Mehmon tuyg‘ular” asarining badiiy-kompozitsion xususiyatlari, 
ifoda usullari, g‘oyaviy-mavzuviy, estetik vazifasi haqida fikr yuritilgan. 
Kalit so‘zlar: 
tasavvuf,
 
pandnoma, didaktik, “sariq matbuot”, “qora 
adabiyot”, detektiv, antimental,ramz, tamsil. 
Аннотация:
В статье рассматриваются художественно-композиционные 
особенности, способы выражения, идейно-тематическая, эстетическая 
функции 
воспитательно-художественного, 
нравственно-дидактического 
произведения Т. Малика «Чувства гостя». 
Ключевые слова:
мистицизм, панднома, дидактика, «желтая пресса», 
«черная литература», детектив, антиментал, символ, репрезентация. 
Annotation:
The article discusses the artistic-compositional features, 
methods of expression, ideological-thematic, aesthetic function of T.Malik's 
educational-artistic, moral-didactic work "Guest Feelings". 
Key words:
mysticism, pandnoma, didactic, "yellow press", "black 
literature", detective, anti-mental, symbol, image. 
XXI asr badiiy tafakkurida diniy-tasavvufiy, axloqiy-didaktik, ramziy-
tamsiliy, realistik ifodalarning uyg‘unlashuvi yaqqol seziladi. Unda aniq bir 
mavzu yoki obrazlar olami, badiiylik va kompozitsiyadan ko‘ra kitobxonlar 
qalbiga yaqin musohaba, kechinma va tuyg‘ular ifodasi, mulohaza va mushohada 
yetakchilik qiladi. Bu yo‘nalishdagi asarlarni mumtoz adabiyotimizda ancha 
ilgaridan maʼlum va mashhur bo‘lgan dunyoviy didaktik adabiyotlar anʼanasining 
o‘zga bir zamon hamda makondagi yangilanishi deyish ham mumkin. 
T.Malikning “Mehmon tuyg‘ular” kitobi shu maʼnoda nuktadon qalb 
daʼvati, ehtiyoji bilan yozilgan hikmatnomadir. Yozuvchi yaqin va uzoq 
tariximizdagi voqeliklar, jamiyatimizda sodir bo‘layotgan hodisalar, tabiat 
qonunlari, shuningdek, Sharqu G‘arbda kechayotgan xush-noxush ko‘rguliklarning 
mohir kuzatuvchisi, ularga faol munosabatda bo‘la oladigan yetuk olim, 
donishmand siymosida gavdalanadi unda. Adib insonlarni loqaydlik va 
mudroqlikdan tafakkur uyg‘oqligiga chorlovchi purmaʼno hikmatlarga yo‘g‘rilgan 

---

413 
badialar, rivoyatlar, xotira va hayotiy kuzatuvlari asosidagi lavhalarni badiiy-
tamsiliy ifodalashga erishadi. Xususan, Qurʼon oyatlari, Hadis namunalari va 
axloqiy o‘gitlarni muallifning mutasavvuf adiblar, mutafakkir olimlar hamda 
donishmandlar fikri bilan mustahkamlab, o‘z qarashlarini esa hayotiy misollar 
bilan xulosalagani diqqatga sazovor. Masalan, mehmon va unga munosabat 
masalasi o‘tmish xalqimizning qadriyatlaridan ancha uzoqlashgani haqiqat.
Kitobning nomlanishi ham shu nomda ekanligi bejiz emasligini muallif so‘zining 
avvalida alohida taʼkidlaydi: “Bu safar kamina mezbon bo‘lish taraddudida. Siz 
mehribonlar esa mehmonimsiz. Shu bois xalqimizning eng yuksak fazilatlaridan 
biri mehmondo‘stlik haqidagi fikrlar bilan maʼnolar dasturxonini ochmoqqa ijozat 
eting!” [2,8]. Asarda shu munosabat bilan xonadon fayzi va barakasi hisoblanmish 
mehmondorchilik haqidagi qudsiy hadislardan namuna keltiriladi. Shunga mos bir 
mashhur chavandozning o‘z otini so‘yib, musofirni mehmon qilgani haqidagi 
rivoyat badiiy jihatdan teran ifodalanadi. Bundan tashqari, mehmon va 
mezbonning sharʼiy farzlari ham keltiriladi, yoki arab sayyohi Ibn Battutaning 
“Mehmon – atoyi Xudo!” deb, uni yedirish, ichirish, yotog‘ini tayin qilib berish va 
duosini, savobini olish uchun talashganlari haqidagi xotirasini ham keltirib o‘tadi. 
[2,11] Yozuvchi mavzuni yoritishda o‘zbek xalqining turli viloyat va 
qishloqlardagi mehmondorchilik udumlari, ko‘rinishlariga keng to‘xtaladi. Bunda 
har bir joyning o‘zigagina xos anʼanalarini eslab o‘tadi. Shuningdek, bugungi 
mehmondorchiliklarda gunoh ishlarning aralashib qolayotgani, unda baʼzan 
mastlik tufayli ahmoqchilikning barcha ko‘rinishlariga guvoh bo‘lish mumkinligi 
kabi hayotiy kuzatishlarga ham eʼtiborni qaratadi. Adib aytmoqchi, bu dunyoda 
barchamiz ham mezbon, ham mehmon odoblarini to‘kis o‘zlashtirib olishimiz 
uchun mazkur mavzudagi hikoya va rivoyatlar baayni zarurligi anglashiladi. 
Binobarin, asarda qalb va uni poklash, iymon, vijdon, nafs, masʼuliyat, do‘st va 
uni tanlash, ozodlik va hurlik, muhabbat va baxt, ota va o‘g‘il munosabati, ayol va 
qizlar nomusi kabi ko‘plab mavzularga oid didaktik rivoyatlar, hikmatlar, sheʼriy 
misralar ko‘pchilik uchun mavhum bo‘lgan tushunchalarning serqatlam mazmunini 
anglashga yordam beradi. 
Asarda falsafiy fikrlarni soddaroq, hayotiy voqealar yordamida ochib 
berishda mahalliy va chet mamlakatlardagi fahsh, iymonsizlik, buzg‘unchilik 
ko‘rinishlarini qatʼiyan manʼ etuvchi islomiy asoslar, qonunlar va huquqiy adolat 
meʼyorlariga tayanib ko‘rsatib berish o‘sib kelayotgan yosh avlod 
dunyoqarashining to‘g‘ri shakllanishida katta ahamiyatga ega, albatta! 
“Bolalik olamidan o‘smirlik bog‘iga o‘tishni “ikkinchi tug‘ilish” desak ham 
bo‘ladi, – deb yozadi T.Malik. Bu tug‘ilishda o‘smir butunlay o‘zgacha deydiki, 
“Endi men qanotlaringiz ostidagi polopon emasman, hadeb qo‘limdan ushlab 
yetaklayvermang, 
hadeb 
izimdan 
yuravermang. 
Bosgan 
qadamlarimga 

---

414 
ishonchsizlik bilan qaramang... Men mustaqil odamman. Men ro‘paramda baland 
tog‘ni ko‘rib turibman. Uning yuksak cho‘qqilari bor. Bu tog‘dan o‘zim mustaqil 
ravishda oshib o‘tmoqchiman. Bu mening hayotdagi maqsadim... Mehr o‘rniga 
adolatsizlik, ilm o‘rniga johillik, shafqat o‘rniga zulmni ko‘rganimda qo‘rqib 
ketyapman...” Agar o‘smirlik olamiga o‘tgan farzand ota-onasiga bir nima 
demoqqa jurʼat va istak topa olsa edi, ehtimol, shularni aytarmidi” [2, 306]. 
Ko‘rinadiki, qonunchilikni teran anglagan huquqshunos, uzoq va yaqin 
tariximizdan xabardor tarixchi, pedagog, sotsiolog, psixolog va islom dinining 
nazariy hamda amaliy jihatdan xabardor olimdir. Adibning bola tarbiyasi, 
psixologiyasiga oid qarashlari shu maʼnoda ahamiyatli: “Har qanday noto‘g‘ri fikr 
birdaniga tug‘ilmaydi, tasodifan yuzaga chiqib, amalda ko‘rinmaydi. Boladagi fikr 
yerga qadalgan urug‘ga o‘xshaydi. Unib-o‘sib, meva tugguncha, ancha vaqt, hatto 
yillar o‘tadi. Biz faqat mevasiga duch kelganda ajablanamiz... Har bir tushuncha 
har bir yoshda o‘ziga xos tarzda takrorlanadi. Masalan, ehtiyoj va talabni yoki 
iztirob va qiynoqni o‘n yoshli bolada ham, o‘n sakkiz yoshli yigitchada ham 
kuzatish mumkin” [2, 318]. 
Bu fikrlarni ishonch bilan taʼkidlovchi adibning necha-necha bedor tunlari, 
iztirobli kunlari bolalar axloq tuzatish koloniyalarda o‘tgani, u yerdagi deyarli har 
bir o‘smir bilan suhbatlashib, kuzatganlari asosida “Alvido, bolalik!” asarini 
yozganidan xabarimiz bor albatta! Yozuvchini bezovta qilgan tuyg‘ular bejiz 
emasligi shundan ham anglashiladi. To‘plamdagi yana bir lavha diqqatimizni 
tortadi. 
AQSHda mukofot olgan yosh yozuvchining yutug‘idan quvongan adib, 
o‘sha asarni topib o‘qiydi. Faqat hikoyada o‘zbek xalqining ruhiy olami buzib 
talqin etilgani adibni ranjitadi. Hikoyada, – deb yozadi T.Malik,– otasi mayxo‘r 
oilaning ayanchli holati qalamga olingan. Bolalar mayxo‘r otadan bezor. Bu – 
to‘g‘ri. Ammo hikoyadagi farzandlar ota o‘lgandan keyin ham undan 
nafratlanishadi. Bu esa noto‘g‘ri. Hikoyadagi farzand nazarida otasining ruhi 
baliqqa ko‘chgan. U baliqni – otasining ruhini otadi. Buni onasiga aytsa, u “yaxshi 
qilibsan”, deydi. Bu– butunlay yolg‘on holat!“ [2,306]. Darhaqiqat, adib eʼtiroficha 
o‘zbek ayolining umri mayxo‘r erining kaltaklari ostida o‘tsa ham, beva qolgach, 
uning haqqiga duo qiladi. Ruhining chirqirashini istamaydi. T.Malik o‘z 
raddiyasini quyidagi satrlari orqali bayon qiladi: uning mazmunida aroqxo‘r 
erkakning bir umr ur-sur kaltaklariga chidagan, pivoxonadan o‘ligi kelib, undan 
“qutulgan” xotini va o‘g‘lining holati, ruhiyati shunday bayon qilinadi: 
....O‘g‘il ulg‘aydi, 
Peshonadan ketdi g‘urrasi, 
Anduh ketmadi yurakdan. 
“Otangning qabriga tosh qo‘y tuzukroq”. 

---

415 
“Tosh emas, bir arava 
shishani qalashtirgayman qabri ustiga!” 
“Bunchalar qahring qattiq!” 
“Mening emas, qahri qattiqdir 
otamdan qolgan hayotning”. 
Tosh qo‘yilmadi qabrga 
Bosib turaverdi 
yurakni 
kulfat toshlari... 
Cho‘kib ketgan edi aroq tubiga 
Bolaning bolacha shirin orzulari... 
Faqat... erini sog‘inadi, 
Tamaki hidi singib ketgan eski ko‘ylagi 
Yostig‘i ostida... 
Ichkari xonada pichir-pichir... 
Dilgir yuragi уйғоқ...[2, 308] 
Anglashiladiki, yozuvchimiz haqiqiy o‘zbek ayolining ruhiyatini teran his 
qila olgan. Butun umri erining kaltaklari zarbidan qo‘rqib yashagan, farzandlari 
behalovat katta bo‘lgan, hatto otasidan unutib bo‘lmaydigan dog‘-nafrat qolgan 
taqdirda ham u avvalo o‘g‘lining otasiga o‘xshamasligini duo qilib, ilhaq 
termuladi. Ko‘ngli joyiga tushgach esa, baribir, o‘sha erining hurmati, qabr toshi 
haqida o‘ylaydi, yana eshik taraqlab ochilib, eri mast holda kirib kelishini kutadi, 
ko‘ylagini yostig‘i ostida saqlaydi...
Bu asardagi badiiy to‘qima emas, albatta! Bu adibning hayotiy kuzatishlari 
natijasida paydo bo‘lgan xulosa, haqiqat. Shu sababli xalqimizning uzoq o‘tmish 
qadriyatlarini, madaniyatini, ruhiy olamini bilmay turib, ular haqida yozish 
mumkin emasligi ayonlashadi. 
Shu maʼnoda, to‘plamning xususiyati serqatlam. Unda ramziy-tamsiliy, 
ijtimoiy-siyosiy, diniy-tasavvufiy, oilaviy-maishiy, pedagogik – psixologik fikrlar 
badiiy-kompozitsion jihatdan o‘ziga xos poetik ifodalangan. Jumladan, “Shudring 
tomchilari” deb nomlangan bo‘lim uslubiy jihatdan o‘ziga xos. “Izoh joizki, bu 
“uchliklar” sheʼr emas,–deb yozadi muallif u haqda. –Yapon adabiyotida mavjud 
uslubga bo‘lgan havasning natijasi. Men fikrlarni qisqa bayon etishning shu 
uslubini maʼqul ko‘rib, “Shudring tomchilari” deb atadim. U shunchaki fikrlar 
bayoni emas, sizlarni hayotda uchrab turuvchi muammolar haqida fikrlashga 
daʼvat etishdir”. Darhaqiqat, ularning har biri o‘quvchini mushohoda qilishga, 
tafakkurlashga yetaklaydi.
O‘g‘lining yo‘liga ko‘z tika-tika 
intizor ona ham o‘tdi zorlanib, 

---

416 
so‘ng o‘g‘il sheʼr yozdi: “Ulug‘ zot!” deya. 
Bir olim qararmish endi tarixga 
Boshqacha ko‘zlari bilan 
Nechta ko‘zi bor ekan, унинг...[2, 404] 
Shu singari “uchliklarni” yaxlit ibora, aforizm shaklida ham qo‘llash 
mumkin: “Duo qildilar: “Boshing toshdan bo‘lsin”, Qalbing tosh bo‘lmasa bas”; 
“Shunday yashamoq joizki, so‘ng aytmasinlar: o‘ldi-yu ketdi izsiz”; “Axloqsizlik 
quvvat oladi, ajdodlarni mensimaslikdan”... 
Bu kabi hikoyat va rivoyatlar tafsiri orqali nafaqat mavhum tushunchalarni bolaga 
anglatish ko‘zda tutilgan, balki ularni yoshlikdanoq badiiy adabiyotning poetik 
detallari, ramz va tamsillari, mohiyatini teran idrok qilishga tayyorlash ham 
eʼtiborga olingan. 
Umuman, XXI asr o‘zbek adabiyotining badiiy-estetik saviyasi, mavzu-
mundarijasi, ifoda usullari yangilana borgani ushbu asarda ham yaqqol namoyon 
bo‘lgan. Maʼrifiy qissalarga xalq pedagogikasi, qurʼoniy suralar mazmuni 
singdirilgani davr adabiyotining yana bir xususiyati hisoblanadi. Shuningdek, 
bolalar va o‘smirlar ruhiyati talqinida jahon adiblarining badiiy-estetik tajribalari 
ustuvor. Badiiy ijodda axloqiy-maʼrifiy qarashlarning yetakchiligi esa davr 
adabiyotining ehtiyojlaridan biriga aylangani yuqoridagi kabi asarlarning 
maydonga kelishiga turtki bo‘layotir, desak yanglishmaymiz.