Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

“ – Meni… Meni ham o‘zingiz bilan olib ketmaysizmi? 
Anvar yana tushunmadi. Ra’noning yuziga qarab turdi: 
– Sen… Senga mumkinmi, Ra’no? 
Mirzaboshiliqni hozirdan e’tiboran tashlasangiz mumkin. 
Bu so‘z Anvarni ham qaltiratib yubordi. 
– Nima deyapsan, Ra’no? 
Ra’no bir necha vaqt javob berolmay turdi. O‘zini to‘xtatib olish, hayajonini 
tindirish og‘ir edi. 
– Haligi…haligi so‘zingiz chin bo‘lsa, men ham siz bilan ketishni 
xohlayman… Basharti sizga og‘ir oshmasam…” 
[1, 118-119]. 
Ra’noning qisqa-qisqa jumlalarida nozik yurakning bahaybat isyoni 
ko‘rinadi.
Adabiyotimizda xon haramiga tushgan baxti qora qizlar haqida ancha-
muncha asarlar bor. Bu asarlarning hammasi bir-birini takrorlaydi. Xuddi shunday 
hikoya “Mehrobdan chayon”da ham bor. Lekin bu hikoyadan ham ko‘ra qirq 
qizlarning kundalik hayotini tasvirlagan sahifalar dahshatga soladi kishini. 
Haramga keltirilgan kunlari bir-ikki kecha xonning “iltifotiga sazovor bo‘lib”, 

---

744 
keyin o‘z holiga tashlab qo‘yilgan bu chiroyli, sog‘lom qizlar to‘rt devor ichida 
o‘zlarini qayoqqa urishni bilmay, azbaroyi zerikib, dimiqqanlaridan haramga kirib 
kelgan har bir ayolga yopishishadi, ermak qilishadi. Har biri bir yigitni baxtli 
qiladigan mazlumalarning go‘zal bazmini to‘rt devordan boshqa hech kim 
ko‘rmaydi, sho‘x va go‘zal laparlari shu devorlar orasida singib yo‘q bo‘ladi. 
Birinchi qarashda bir oz “yalang‘och” tuyulgan bu sahnalar xon saroyida sil bo‘lib 
o‘lgan qizlar haqidagi har qanday hikoyadan ham qattiq ta’sir etadi kishiga. 
Chunki bunda insonning eng ulug- fojiasi – muhabbat va ona bo‘lish baxtidan 
umrbod mahrum bo‘lgan ayollar fojiasi bor.
Dostonlarda uchraydigan adabiy priyomlar – do‘stning eng og‘ir kunda 
yordamga kelishi (Anvarning do‘sti vafot etsa ham shu do‘stlik sharofati bilan 
Anvar kambag‘allik balosidan qutulib ketadi, yana bir do‘sti – Sultonali esa Anvar 
uchun jonini ham berishga tayyor bo‘lib, Xudoyorxon jallodlari tig‘i ostiga keladi, 
dor tagiga yetgan Anvarni sodiq do‘stlar qutqarib qoladilar), og‘ir damlarda 
ma’shuqaning tashabbusni o‘z qo‘liga olishi (“Alpomish” dostonida Oybarchin 
qalmoq pahlavonlari bilan kurashga kirishadi – romanda esa Ra’no oxirgi damda 
Anvarni xon zulmidan birga qochishga undaydi) kabi xislatlar asar o‘zbek 
xalqining badiiy an’analariga mos ravishda bitilganini isbotlaydi. 
Roman poetikasining til va ifoda xususiyatlariga diqqat qaratadigan bo‘lsak, 
A.Qodiriy nutqida 20-yillardagi o‘zbek ziyolisining til xususiyatlari yaqqol 
ko‘rinadi. Muallif nutqida uchraydigan singormonizm hodisasining asar tiliga 
o‘ziga xos joziba bag‘ishlaganligi quvonarli hol. Voqealarning rivojlanish 
jarayoniga mos ravishda muallif nutqida ham ayrim o‘zgarishlar kuzatiladi. 
Masalan, Anvar va Ra’noning uchrashuvi bilan bog‘liq o‘rinlarda yozuvchi baland 
pafosda gapiradi, nasrdan nazmga o‘tib ketadi, uchinchi shaxs tilidan berilayotgan 
hikoya beixtiyor birinchi shaxs tilidan davom ettiriladi. Voqelar shiddatli 
rivojlanayotgan joylarda esa muallif nutqi kalta-kalta, lo‘nda, faqat harakatni 
bildiradigan fe’llar ishtirokida bo‘ladi. 
Abdulla Qodiriy asarlari uning betakror poetik tafakkuridan darak beradi. 
Badiiy tafakkur esa nutq hodisasi bilan bog‘liq, albatta. Har bir millat adibi o‘z 
milliy tilida fikr yuritadi, shu milliy tilning lug‘at boyligiga tayanib ijod qiladi. 
E’tibor berilsa, Abdulla Qodiriy Xudoyorxon obraziga ham aynan tilga e’tibor 
masalasida milliy tuyg‘ularni singdiradi [3]: 
“Xudoyor muhr bosish asnosi 
yozilg‘an yorlig‘ va nomalarni o‘qutib eshitar, munshilarning eshitilmagan arab 
va fors so‘zlari orqaliq to‘qug‘an yarim turkiy jumlalariga aksar vaqt tushunmas: 
“Enalaring arapqa tekkanma?” deb mirzo, muftilarni koyir edi” 
[1, 28]. 
Xudoyorxonning “turkiy jumlalar”ga alohida qaragani, Anvarning inshosini 
maqtagani muhim jihatlardan biri. Yana bir muhim jihat shuki, adib ayni 
epizoddagi Xudoyorxon nutqiga xuddi tilshunos kabi roman hoshiyasida shunday 

---

745 
bir izoh yozadi: 
“Xudoyor qipchoqlar ichida o‘skani uchun tili o‘zbekchadir. 
Enalaring so‘zidagi “ng” harfini “ng” ravishida qalin so‘zlaydir. Hozirg‘i isloh 
qiling‘an harfimizda bu qaling “ng”ning maxsus shakli yo‘qdir”
, [1,28].
 
Asarda tasviriy vositalardan ham keng foydalanilgan. Buni albatta xalq 
og‘zaki so‘zlashuv nutqidan foydalangan holda tasvirlagan. Ayniqsa, asar 
qahramonlari tashqi qiyofasini mohirlik bilan chizgan. Masalan, Baxtiyor obrazida 
“…uning gavdasi misoli bir gupchak bo‘lsa, shu gupchakning yuqorisida katta bir 
suv qovoqni bosh bo‘lsin deb o‘rnatgan edilar”, deya hajvga yo‘g‘rilgan ta’rifni 
ko‘ramiz. Qodiriy voqelikni tasvirlashda so‘zlarni nihoyatda topqirlik bilan 
qo‘llaydi. Jumladan, Ra’noni ta’riflar ekan, uning portretini eng nafis bo‘yoqlarda 
chizishga urinadi: 
“Ra’noning ismi jismiga yohud husniga juda muvofiq tushgan 
edi… Bu go‘zal qiz och ra’no gulining tusida yoki oq-sariq tusida yaratilgan edi”, 
“…jodu ko‘zi kishiga qattiq qaraganda qoralikdan boshqacha yana bir turli 
qizg‘ish nur sochar edi”,
deya kipriklari ostida nafis surma borligini, qoshi, burni, 
yuzi, qisqasi, sochining uzunligini, barmoqlaridagi xina gullarini qiz husniga 
monand ta’riflar ekan, bulardan ko‘ngli to‘lmay, axiyri qizni 
“Qo‘qondagina 
emas, umuman Farg‘onaning kuylariga qo‘shilib maqtalaturgan edi”
deydi. 
Qodiriy xalq tili xazinasini puxta egallagan. Shuning uchun adibning tasvirida har 
bir so‘z hayotiylik kasb etadi.
Asarning “Qiziqlar” nomli bobida tomog‘i ostidagi cho‘g‘ir qovundek 
bo‘qoq g‘ovlab yotgan Baxtiyorni, kir yaktagidan badani ko‘ringan bir qo‘li bilan 
yelkasini qashib, ikkinchisi bilan ishtonbog‘ini ushlab olgan Bahrom qiziq 
obrazida yozuvchining satirik mahorati bo‘rtib ko‘rinadi. Chunki “burni o‘rnida 
yuqoriga qarab qurbaqa o‘rmalagan maxluq”ning tashqi qiyofasidan, xunuklik va 
ifloslik bir-biridan o‘tgan bu qiziqlarning: 
“Bir poy kafshni yeb qo‘yibsizlar-
ku”
,
“Bo‘qog‘ingga kafshning o‘kchasi tiqilib qolipti-ku”
yoki 
“Singli taloq bitni 
qochirdim-da!” 
kabi “askiyalar”ni o‘qiganda, nahot shunday “qiziqchilik”dan zavq 
olgan Xudoyorxonday primitive odam katta bir o‘lkani o‘n yillar davomida idora 
qilgan bo‘lsa?! – degan o‘y kitobxon qalbini larzaga soladi. Yozuvchining maqsadi 
ham kitobxonda aynan shu fikrni uyg‘otish bo‘lsa ne ajab? 
Roman to‘qimasida ko‘proq poeziyada qo‘llaniladigan tazodni esga soluvchi 
qarshilantirish usulidan ham keng foydalanilgan. Bunga eng oddiy misol sifatida 
boblarning joylashtirilishini ko‘rsatish mumkin. Masalan, Anvarning gullar va 
orzular og‘ushida kechgan yoshligi tasvirlangan bobdan so‘ng mulla 
Abdurahmonning madrasalardagi kir yoshligi tasvir etiladi. O‘quvchi har ikki 
qahramonning ichki tabiatini chuqurroq his qilishi uchun bunday kompozitsion 
joylashtirish ayniqsa muvofiqdir. 
“Mehrobdan chayon” hayot haqiqatini bo‘rttirmay va yashirmay o‘z holicha, 
jamiki qirralari, tovlanishlari bilan gavdalantirgan, xarakterlar olamini, ruhiyatini 

---

746 
o‘ziga xos ohanglar, bo‘yoqlar vositasida kashf etib bergan o‘xshashi yo‘q san’at 
namunasidir.