Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abdullayev M. O‘zbek adabiyoti tarixi.-Toshkent.O‘qituvchi,1964. 

---

733 
2. Abduraxmon Jomiy. Saylanma.-Toshkent.Adabiyot va san’at,1971. 
3. Rahmonov N. O‘zbek adabiyoti tarixi.-Toshkent,2017. 
4. Qur’on. Yusuf surasi.Sharq yulduzi,1990-y,11-son.
5. Yormatova.D. Yusuf va Zulayho.-Toshkent,Navro‘z,2014. 
 
 
SHOH HIJRON “SHOHNOMA” SIDAGI INSON TABIATI 
 TASVIRINI GERMENEVTIK TALQINDA O’RGANISH
Gavhar KUVONDIKOVA 
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent
davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti magistranti
Annotatsiya
. Ushbu maqolada dunyo epik she‘riyati dahosi Abulqosim 
Firdavsiyning “Shohnoma”si xususida, “Shohnoma”ning Shoh Hijron tomonidan 
o‘zbek tiliga nasriy va nazmiy tarjimasi va shu asardagi inson tabiati tasviri, 
xotin-qizlar 
masalasi 
borasida 
ma‘lumotlar 
mavjud. 
Shuningdek, 
adabiyotshunoslik metodologiyasida germenevtik talqin nazariyasiga oid 
tushunchalar kiritilgan. 
Kalit
so‘zlar:
Shohnoma, germenevtika, talqin, inson, ontologiya, tarixiy-
falsafiy, ijtimoy-madaniy, Rustam, Siyovush, Suhrob 
Kishilik tarixida shunday san‘atkorlar borki, ular o‘zlarining odamiylik, 
adolatsevarlik, vatanparvarlik va do‘stlik kabi gumanistik fikrlari bilan 
umuminsoniy ahamiyat kasb etadilar. Abulqosim Firdavsiy ham ana shunday 
umumbashariy ahamiyatga molik bo‘lgan mutafakkirlardandir. Dunyo epik 
she‘riyatining gultoji bo‘lgan ”Shohnoma” dagi vatanparvarlik do‘stlik, 
qahramonlik, xalqlar ittifoqini ulug‘lash, o‘zoro qonli urushlarda zulmga qarshi 
nafrat, tinchliksevarlik, adolatparvarlikka da‘vat kabi chinakam insoniy xislatlarni 
targ‘ib etish g‘oyalari hozir ham o‘z qimmatini saqlab kelmoqda. 
Ana shuning uchun ham biz dunyodagi turli xalqlar adabiyotlarini ko‘zdan 
kechirar ekanmiz, juda ko‘p san‘atkorlar Firdavsiyni hurmat bilan tilga 
olganliklarining, uning ulkan dahosiga ta‘zim etib yuksak baholaganliklarining 
guvohi bo‘lamiz.Jumladan Firdavsiy o‘zbek xalqiga yaqindan tanish bo‘lgaan 
adibdir. O‘zbek xalqi uni o‘z klassik shoirlari kabi sevadi, hurmat qiladi. 
Shohnomaxonlik o‘zbek xalqi orasida keng tarqalgan ko‘p asrlik tarixga ega 
bo‘lgan adabiy madaniy urf odatdir. “Shohnoma” o‘zbek kitobxonlariga aslicha va 
o‘zbek tiliga qilingan nasriy tarjima orqali tanishdir.

---

734 
Xorazmlik adib Hasan Muhammad 1497-yili “Siyovush”dostonining 
o‘zbekcha nasriy bayonini yaratdi. Keyinchalik u Xorazm va Qoraqolpog‘istonda 
“Siyovush” ertagininig yaratilishiga bir zamin bo‘ldi. 1750-55 yillar oralig‘ida 
Qo‘qonlik shoir Shoh Hijron “ Shohnoma”ning “Bijon va Manija” dostonidan 
“Iskandarning vafoti” tasvirlangan bobigacha nasriy tarjimasini yaratadi. 
Tarjimaning muqaddimasida Shoh Hijron asarni nasriy nusxadan ag’darganligini 
uqtirgan bo’lsa-da, lekin ora-sira keladigan she’riy parchalar tarjimasida 
baytlarning Firdavsiy qalamiga mansubligini ta’kidlagan. Demak u foydalangan asl 
forsiy “Shohnoma” ham nazm va nasrda bo’lgan. Bu o’zbekcha tarjimada xalq 
kitoblari, rivoyatlari, qissalarining uslubi xiyla kuchlidir. Shoh Hijron Firdavsiy “ 
Shohmona” sini Qashg‘ar hokimi Xo‘ja Jahonxo‘jam iltimosiga ko‘ra tarjima 
qilgan.[1]
Shohnoma oliy darajada tartibga solingan asar. Kompozitsiyasi ham puxta. 
Firdavsiy o‘zining bu ulkan asarida juda ko‘p falsafiy g‘oyalar, siyosiy 
muommolarni ilgari suradi, ko‘p xarakterlar yaratadi, peyzajlar chizadi, jang 
sahnalarini tasvirlaydi. Bu ulkan dostonning ufqi shunday kengki, uning butun 
boyligini hali hech bir tadqiqot yoki biror kitob ochib berolgani yo‘q 
Shu boisdan, ushbu asarni yana chuqurroq tushunish, uning asl mazmuniga 
yaqinroq borish va aynan Firdavsiy aytmoqchi bo‘lgan g‘oyalarni anglash uchun
Germenevtik talqin tamoyilidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 
Germenevtik talqin o‘zi nima? “ Germenevtika” grekcha “hermeneukos” so’zidan 
olingan bo’lib, “tushuntiruvchi”, “talqin etuvchi” ma’nosini beradi. Ya‘ni adabiy 
talqin nazariyasi, badiiy matnni tushunish va tushuntirish metodologiyasi sifatida 
adabiyotshunoslik sohasida xususiylashganda germenevtika o‘z falsafiy-nazariy 
imkoniyatlarini namoyon qiladi.[2] Rus adabiyotshunosligida germenevtika bilan 
M.M.Baxtin shug‘ullangan. U bir boshqa madaniyatni tushunish uchun unga
“ko’chib o’tish” shart emas, aksincha o‘z madaniyati doirasida mustahkam turish 
kerak deb hisoblaydi. 
Tushunish bu boshqa bir insonning ma‘naviy-ruhiy olamini anglash, his 
etish, uning maqsad g‘oya niyatlarini o‘qib olish demakdir. Chunonchi badiiy asar 
sohibi har doim ham o‘z qalbida kecahyotgan tuyg‘ularni, inson va borliq xususida 
hissiy qarashlarini qog‘ozda to‘liq ifoda eta olmaydi. Shu sabab muallifning 
ma‘naviy dunyosi, badiiy olami matnda ifodalangan mazmunga nisbatan ancha 
keng bo‘ladi. Tushunishdagi sub‘yektivlik ham tarixiylik ham, psixologizm ham 
ana shu jihatdan e‘tiborga olinadi.Germenevtik usul olimga matnni talqin etishning 
nazariy- metodologik usullarini o‘rgatadi. Badiiy matndagi qahramonlarni talqin 
etayotganda, lozim bo‘lsa adabiyotshunos ularni o‘z shaxsiyati bilan taqqoslaydi-
indefikatsiyadan keng foydalanadi. Germenevtik doira vositasida matnning “ichiga 
kirishi”, qismlarga ajratishi va qayta jamlab xulosalar chiqarishi mumkin bo’ladi. 

---

735 
Xususan, Shoh Hijron “Shohnoma’’ sidagi asosiy ramziy manbalar asosida 
inson tabiati va uning o‘ziga xos parametrlari yotadi. Ushbu asarning asl 
mohiyatiga yetish ijodkor ko‘zlagan g‘oyalarni chuqurroq anglash uchun asardagi 
turli tarixiy-siyosiy, madaniy, ijtimoiy, falsafiy kontekstlarni aniqlash va talqin 
etish lozim. Buning uchun quyidagilarga e‘tibor qaratamiz: tarixiy kontekstda 
inson tabiati tasvirini aniqlash; ijtimoiy-madaniy dunyoqarashning inson omiliga 
ta‘siri (uyg‘onish davridagi musulmon madaniyatining falsafiy tafakkuri);
asardagi shasxning ontologik va gnoseologik parametrlarini ochib berish. 
“Shohnoma” ning yuksak cho‘qqilaridan biri “ Siyovush” dostoniga bir nazar 
tashlasak. Shoh Hijron inson hayoti uchun tinchlikning qadrini nihoyat yuqori 
ko‘tarib Suhrobning o‘limi, Rustamning fojeasini nechog‘lik tasirchan yozib 
bergan bo‘lsa ham butun hayotini sarf etib yozgan “Shoh asari”ni qayta o‘qib tahrir 
etar ekan, ko‘ngli to‘lmaydi. U tinchlik elchisi balki tinchlikning jarchisi bo‘lgan 
Siyovush obrazini yaratadi. Yoshligida o‘zi ham jangchi bo‘lgan Firdavsiy 
ruhiyatida o’zgarish yuz beradi. Endilikda u urush va sulh masalalarig yangicha 
kayfiyat bilan qaray boshlaydi.[3] 
Mamlakat obod, xalq faravon bo‘lmog‘i uchun tinchlikning qadrini, 
xotirjamlikning bahosini yanada chuqurroq tushunadi va yurakdan his etadi. Endi 
uning uchun yer-suv talashib, soxta obro‘ talashib qon to‘kish jaholat , aql xiralik-
laridangina iborat bo‘lib ko‘rinadi. 
Jaholatda bekor qon to‘kmak nechun,
Dilni adovatga asr etmak nechun?! 
deb yozadi shoir, hamda sulh va adolat haqidagi g‘oyalari ifodasi, jahon 
adabiyotida eng qadim va yuksak mahorat bilan yozilgan drammatik fojeadan 
iborat bo‘lgan “Siyovush ” dostonini yozib, “Shohnoma”ga qo‘shadi. 
Tadqiqotchilar “Siyovush” dostonini jahon adabiyotida urush va tinchlik 
masalalarini badiiy-falsafiy tahlil qiluvchi deb baholaydilar. Bunda Siyovush 
obrazi tinchlik mash‘ali bo‘lib porlaydi, u tinchlikning buyuk yalovbardoridir. 
Firdavsiy Siyovush obrazida o‘z estetik ideali- aqlli, bilimdon va eng muhumi 
adolatpanoh podshoh obrazini yaratib xalqlar do‘stligiga erishib, xalqqa farovonlik 
baxsh etmoqchi, adolatli hayot yo‘lini ko‘rsatib bermoqchi, ko‘p ijtimoiy 
muommolarni shu yo‘l bilan hal etmoqchi bo‘ladi. Ammo hayot haqiqati bu 
idealdan ustun keladi. Siyovush fojeasi shundan dalolat beradi. Shuni ham aytish 
kerakki, yoshligida ko‘proq “Urushqoq buqa”deb atalgan Rustam obrazi ham bu 
dostonda yana rivojlantiriladi. Bu obrazning yana yangi qirralari ochiladi. Endi 
uning insoniy hislatlari ko‘proq namoyon bo‘ladi. U avvalo, Siyovushdagi mana 
shu eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab yetishtirgan murabbiy, ikkinchidan u 
Siyovush bilan birga Afrosiyobga qarshi borar ekan Siyovushning janjalni tinch 
yo‘l bilan hal etish haqidagi fikrlarini qadrlaydi, ammo ehtiyot choralarini 

---

736 
ko‘rishga undab, bu yo‘ldagi urinishlariga qarshilik ko‘rsatmay, o‘z holiga tashlab 
keladi. 
Shunday qilib bu dostonda butun epopeyaning asl g‘oyalari yanada chuqurroq 
va yorqinroq ifoda etiladi. Shoir insonga ozozr bermaslikka, yomonlikning urug‘ini 
quritioshga da‘vat etadi. Odam eng qimmatli gavhar, kimki kishiga yomonlikni 
ravo ko‘rsa, uning o‘zi falokatga duchor bo‘ladi. 
Birovga sog‘insa har kim yomonlik, 
Nihoyat ul o‘zi topmas omonlik. 
Boshqalar hayotini o‘z hayotidek saqlash lozim deb uqtirgan insonparvar 
shoir hatto chumoliga ham ozor bermaslikka chaqiradi: 
Kim chumoli ko‘nglin etar ekan g‘ash,
Ichi qarodiru yurak bag‘ri tosh. 
Har ishda yumshoqlik ko‘rsatkil avval,
Ishing boshlasin urushi janjal. 
Urushlarni faqat vatanga hujum bo’lganidagina joiz degan shoir, barcha 
narsaning ijodkori inson deb biladi. 
Insondan yaxshilik nur va ravshanlik,
Insonsiz dunyoda yo’q farovonlik. 
Shoir hayotni qadrlashga undaydi-da, zarurat majbur qilmasa, qon to‘kmaslik 
kerakligini juda ko‘p joyda ta‘kidlaydi. 
Bilib qo’y yaxshimas qon to’kish also,
Begunohlarga hech keltirma balo! 
Sababsiz jang boshlar ekan qay inson,
Bo’lur jigari qon, rango za’faron. 
Shuning uchun ham insoniy fazilatlardan chekingan har bir insonga Firdavsiy 
dev, jin tamg‘asini bosadi. 
Kim odamiylikdan chekinsa agar,
Uni dev, jin degil, odammas digar. 
Ana shunday insoniy hislari, g‘oyalar, fikr va tuyg‘ulari uchun uning asari 
asrlar bo‘yi srevilib, o‘qilib kelinmoqda, til-dan tilga tarjima qilinmoqda. 
“Shohnoma”ning bosh qahramoni Seyistonlik bahodir Rustami Dostondir. 
Shuni qayd qilib o‘tmoq kerakki, Rustam yengilmas va mag‘rur tabiatli bahodir, 
ammo o‘z podshohida chin dildan sadoqatli. U o‘z vatani, o‘z xalqining 
balogardoni. Bu yo‘lda u hech qachon qattol jangdan tap tortmaydi, ammo shu 
bilan bvirga u harbiy nayrangga ham usta. Masalan, o‘z o‘g‘li Suhrob bilan 
bo‘lgan jangda unga kuchi yetmaydi, jangning ikkinchi kuni Suhrobning zarbidan 
otidan otilib tushgan Rustam hiyla ishlatib yolg‘on bilan o‘limdan qutulib 
qolganini olaylik, unga hanjar urishga tayyor Suhrobga: 

---

737 
Rustam nazar tashlab, so‘z ochar bazo‘r,
Seni hali navqiron hali ko‘zing ko‘r. 
Men senga bochayin, shergir bahodir,
Juvonmardlararo borqandayin sir. 
Boshqacha bizdagi oinu odat,
Tantilikda imon topadi ziynat. 
Hali ish ko‘rmagan yosh Suhrob bu aldov so‘zlarga ishonib yengilgan 
raqibni qo‘yib yuboradi, ammo ertasiga u huddi shunday vaziyatda harbiy 
shuhratga berilib ketgan otasining rahmsiz tig‘ida halok bo‘ladi. 
Shoh Hijron “Shohnoma”da Jamshid, Faridun, Suhrob, Rustam, Zoli Zar, 
Gudarz, Gev kabi vatanparvar, fidoyi erkak qahramonlar bilan birga vatanning 
pushtu panohi bo‘lmish sadoqatli ma‘shuqa, tadbirkor shoh ayollar obrazini ham 
yaratgan. Biz asarning dastlabki sahifalaridanoq shoirning ayollarning jamiyatda 
tutgan o‘rniga alohida hurmat bilan qaraganligini sezamiz. Jamshidning qizlari,
Kovaning rafiqasi va boshqalar siymosida biz ayollarga xos iffat-nazokatni, aql-
farosatni ko‘ramiz. Ular kerak bo‘lganda razolat va jaholatni dadil la‘natlay 
oladilar. Rustami Dostonning qizi, mashhur bahodir Gevning rafiqasi Bonugushasp 
maydonga chiqishi bilan ayollar jasorati yanada yorqinroq ko‘rina boshlaydi. Ne-
ne pahlavonlar uning ishqida o‘rtanib, yakkama-yakka olishuvdazabun bo‘ladi. 
Gurdofaridning esa ismi jismiga mos. U mashhur jahonpolvon xonadonida 
dunyoga kelgan.Jang-u jadallar, mashaqqatli safarlarda otasining yonida turib, 
jo’shqin hayot og‘ushida voyaga yetgan.Turon hokimi Afrosiyobning qizi eronlik 
bahodir Bijonni sevadi. U shohning qizi bo‘lishiga qaramay, mehnatkash pokiza, 
sofdil, insonparvar, qonli urushlarni la‘natlaydi. O‘z maqsadiga erishish yo‘lida 
tinmay yelib yuguradi, kurashadi. Sevikli yori zindonga tashlangan, otasi 
tomonidan tahqirlanib, ko‘chaga haydab yuborilgan Manija kishilarning xizmatini 
bajarib, bozor va guzarlarda tilamchilik qilib kun kechiradi: tutqunlikda yotgan 
Bijonga oziq-ovqat yetkazib turadi. Manijaning tadbirkorligi va ko‘magi tufayli 
Rustam podsho Bijonni tutqunlikdan ozod etadi. 
“Shohnoma” tarkibiga kirgan ko‘pchilik dostonlarda tinch-totuv yashash 
uchun kurash, xalqlar do‘stligi g‘oyasi chuqur ifodalangan. Asar ayol 
qahramonlaari siymosida ham ana shu yuksak go‘ya ancha puxta mujassamlangan. 
“Shohnomada ” keltirilgan Zardushtiylik ta‘limotining asosi bo‘lgan ezgulik 
va yovuzlik o‘rtasidagi asosiy ontologik kurshni Shoh Hijron kosmologiya 
darajasida emas, balki inson tabiatining o‘zida ham ko‘rib chiqadi. Uning fikricha, 
yovuzlik inson axloqiy jihatdan zaiflashganda ya‘ni ongsiz ong darajasi ustidan 
nazoratni yo‘qotganda paydo bo‘ladi. Inson o‘zini aql bilan boshqarar ekan, u 
yaxshilikni saqlab qoladi, yomonlik esa Shoh Jamshid bilan bo‘lganidek insonning 
o‘zida aql va axloqiy postulatlar zaiflashgandan keyin paydo bo‘ladi. Shuning 

---

738 
uchun ham Shoh Hijron ezgu insoniy amallargina hayotni baxtli qiladi, insonni 
haqiqatga yaqinlashtiradi deb hisoblaydi.