Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Foydalanilgan adabiyotlar: 

---

722 
1.
Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент, “Маънавият”, 
2008. 
2.
Эркин Воҳидов. Муҳаббатнома. Сайланма., Тошкент, “Ғафур Ғулом 
номидаги Адабиёт ва санъат”, 1986. 
3.
Умиров Ҳ. Адабиёт қоидалари. Тошкент, “Ўқитувчи”, 2010.
 
TURKIY XALQLAR ADABIYOTIDA OZARBAYJON 
ADABIYOTINING TUTGAN O‘RNI
Shahnoza G‘ofurova
 turkolog (tadqiqotchi – pedagog) 
Annotasiya. Bu maqolada turkiy xalqlarning, o‘g‘uz guruhiga mansub, 
ozarbayjon xalqi adabiyoti qadimiy bo‘lishi bilan bir qatorda, ko‘lami va miqyosi 
jihatidan ham ulug‘vorligini aks ettiradi. Turkiy xalqlar adabiyotida o‘ziga xos 
o‘rin tutgan
Ozarbayjon adabiyoti haqidagi ayrim ma’lumotlar orqali quyidagi maqolada, 
ana shu haqiqatni anglatish,targ‘ib va tashviq qilish asosiy maqsad qilib qo‘yilgan. 
Ma’lum manbalarga tayanib yozilgan maqolada, ozar xalqining adabiy va madaniy 
merosi asrlar osha boshqa qardosh xalqlar adabiyoti bilan chambarchas aloqada 
ekanligini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. 
Kalit so‘zlar. Turkiy xalqlar adabiyoti, Ozarbayjon adabiyoti, qahramonlik 
eposi, turkiy xalqlar folklori, adabiy aloqa, asar, ozarbayjon shoir va olimlari, 
”Panj ganj”
Ozarbayjonlar turkiy xalqlarning o‘g‘uz guruhiga mansubdirlar va ular 
qadimdan bugungi kundagi Ozarbayjon Respublikasi, hamda Shimoliy Eron 
hududida yashab kelishadi. 
Ozarbayjon adabiyotining qardosh turkiy xalqlar adabiyoti bilan juda 
ko‘plab mushtarak jihatlarini ko‘rishimiz mumkin.Masalan, qadimgi eposlardan 
boshlab ko‘radigan bo‘lsak, “Qo‘rqut Ota kitobi”, “Ko‘ro‘g‘li”, “Oshiq G‘arib“ 
kabi eposlarni turkiy xalqlar folklorida uchratganimizdek,ozarbayjon adabiyotida 
ham duch kelamiz. Demak, ushbu dostonlar barcha turkiy xalqlarning etnik 
mushtarakligini,qardoshligini aks ettiradi va bu xalqlarning qadimiy adabiyoti 
namunalarini tashkil etadi. Bunday adabiy o‘xshashlik turkiy xalqlarning bir 
ildizga egaligi,tarixan qondosh xalq bo‘lganidan darak beradi.
Ozarbayjon xalq og‘zaki ijodi janr jihatidan rang-barangdir va bu rang-
baranglikdagi mavzular ham o‘ziga xos. Folklor jihatdan o‘xshash bo‘lgan ozar 
xalqining dostonlari,ertaklari mavzu jihatdan o‘zbek folkloriga ham tanishdir. 

---

723 
Yana hajviy latifalarga ham e’tibor beradigan bo‘lsak, Melik - Mamed, Kal 
Ahmad sarguzashtlaridan iborat latifalari esa Nasriddin Afandi va Aldar Ko‘sa 
hangomalarini yodimizga soladi. 
O‘g‘uzlar, jumladan, ozarbayjonlar folklorining muhtasham yodgorligi
“Qo‘rqut Ota kitobi” taxminan VII – VIII asrlarda yozilgan b‘lib,12 qismdan 
iborat. 
Ozarbayjon xalq dostonlari va termalarining eng yaxshi namunalari XVI – 
XVII asrlarda Qurboniy, Sarioshuq, Abbososhuq,Valexoshuq kabi oshuqlar tilidan 
yozib olingan. Milliy san’atning o‘ziga xos turi bo‘lgan oshuqlar she’riyati xalq 
madaniy hayotiga sezilarli ta’sir o‘tkazib kelgan. XIX – XX asrlarda yashab ijod 
qilgan oshuqlardan Alekser, Gusayn Bozalganli, Asad Rizayev, Mirza Bayramov, 
Shamshir Gojayev kabilarning qo‘shiqlari juda mashhur bo‘lgan. [1.12.] 
Ozarbayjon yozma adabiyotining eng qadimgi yodgorliklari bizgacha yetib 
kelmagan. XI – XII asrlarda fors tili ta’siri kuchayishi tufayli Xatib Tabriziy, 
Bahmanyor, Qatron Tabriziy, Xoqoniy, Mahastiy Ganjaviy kabi yirik ozarbayjon 
olim va shoirlari o‘z asarlarini fors tilida yozishgan. Nizomiy Ganjaviy asarlari esa 
ozarbayjon adabiyotining yuksak cho‘qqisini anglatadi. XIII – XIV asrlarda 
Avxadiy Marog‘iy, Zulfiqor Shirvoniy, XV – XVI asrlarda Nasimiy, shoh Ismoil 
Xatoiy, Muhammad Fuzuliy, XVII – XVIII asrlarda Soib Tabriziy, Masihiy, 
Vidodiy, Voqif va boshqa shoirlar yashab, ijod qilishgan. 
XIX – XX asrlarga kelib ozarbayjon adabiyoti o‘sha davrning zamonaviy 
janrlari hisoblanmish, novella, doston, dramalarga murojaat qila boshladi. Realist 
adib M.F. Oxundov, ma’rifatparvar shoir Said Azim Shirvoniy, dramaturg 
N.N.Narimonov, novator hajvchi shoir Mirza Alekper Sobir XIX asr ozarbayjon 
adabiyotini yangi asarlar bilan boyitishdi. XX asr o‘rtasi va ikkinchi yarmida 
Sulaymon Rustam, Rasul Rizo, J. Jabborli, M. Ibrohimov, Samad Vurg‘un kabi 
iste’dodli adiblarning asarlari boshqa tillarga tarjima qilinib, jahon xalqlari 
adabiyotiga kirib bordi. 
Ozarbayjon va boshqa turkiy xalqlar qadimdan o‘zaro adabiy aloqada bo‘lib 
kelishgan, shu jumladan, o‘zbek xalqi bilan ham. Nizomiy asarlarining ayrimlari 
o‘rta asrlardayoq o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Bular, ”Maxzan ul-asror”, “Haft 
paykar”, Navoiy esa “Panj ganj” dan ta’sirlanib, o‘zining mashxur “Xamsa” sini 
yozdi. 
Muhammad Fuzuliy asarlari, ayniqsa, uning “Layli va Majnun” dostoni 
XVII asrdan boshlab, Turkiston madrasalarida o‘quv qo‘llanmasi vazifasini 
bajargan. Fuzuliy Turkiston xalqi uchun sevimli bo‘lgani sabab, “navoiyxonlik” , 
“bedilxonlik” maktablari qatorida “fuzuliyxonlik” davralari ham tashkil etilgan. 
VII – VII asrlarda arab tili, IX asrdan boshlab esa fors tili davlat tili 
bo‘lganligi sababli, ko‘plab ozarbayjon ijodkorlari o‘z asarlarini arab va fors 

---

724 
tillarida yozishgan. Mumtoz ijodkorlar sifatida tanilgan Ismoil Yassor, Ahmad 
Tabriziy, Xatib Tabriziy, Shervoniy, Nizomiy Ganjaviylar o ‘z asarlarini arab va 
fors tillarida bitishgan. Muhammad Fuzuliy kabi mumtoz ijodkorlardan tashqari, 
XIX – XX asrlarda yashab ijod qilgan ijodkorlar asarlarining kattagina qismini fors 
tilida bitilgan ijod namunalari tashkil qiladi. Shulardan biri Mirza Fatali 
Oxundovdir. 
XI – XII asrlarda arablar ta’siri susayib, Ozarbayjonda mahaliy davlatlar 
vujudga kela boshladi. Ana shu davrda saroy adabiyoti rivojlandi. Bulardan Abul – 
ul Ganjaviy, shoir va astronom Falakiy – Shervoniy, shoira Maxseti Ganjaviydan 
ko‘plab g‘azal, ruboiylar meros bo‘lib qoldi. Ilk ozarbayjon yozuvchilaridan 
hisoblanmish, Gatran Tabriziy Ganja va Tabriz hukmdorlarining saroy shoiri 
bo‘lgan. Uning qasidalari va “Qobusnoma” asari bugungi kungacha yetib keldi.
XIII asrgacha ozarbayjon adabiyotida folklor asarlar bilan bir qatorda, arab 
va fors adabiyotining ham ta’siri kuchli bo‘lgan. 
XVI –XVII asrlarda Ozarbayjonda turk sultonlari hukmronlik qildi. Bu davr 
ozarbayjon adabiyotida ijtimoiy voqealarga munosabatning kuchayganligi ko‘zga 
tashlanadi. Ayniqsa, Vidodiy, Voqif kabi shoirlar ijodida bunga duch kelamiz.
XIX asr oxiri XX asr boshlariga kelib, Ozarbayjonda teatr san’ati keng 
yoyildi. Boku va boshqa shaharlarda teatrlar tashkil etila boshladi. Bu esa 
dramaturgiyaning rivojlanishiga turtki berdi. Narimon Narimonov, Natafbek 
Vezirov, Asadbek Axverdov singari dramaturglar ozarbayjon adabiyoti sahnasiga 
kirib keldi.
XX asr o‘rtalarida ozarbayjon adabiyotida yangicha asar shakllari badiiy 
jihatdan ancha rivojlana boshladi. Roman, qissa, hikoya, she’r, doston, dramalar 
turli mavzularni tanlanib, ulardagi hayot hodisalari, kishilarning ichki dunyosi 
ta’sirli ko‘rsatib berildi. Bu davrda Samad Vurg‘un, Sulaymon Rustam, Rasul 
Rizo, Mamad Rahim va davrining hozirjavob, taniqli ijodkori Muhammad 
O‘rdubodiy (“Tumanli Tabriz”), Mehdu Husayn (“Absheron”), Mirzo Ibrohimov 
(“Buyuk tayanch” , “Shunday kun keladi”) singari adiblar, Ozarbayjon adabiyotini 
romanlar bilan boyitdi. Yana shu yillarda she’riyat ham yetakchi o‘rinni egallagan 
edi. Bu davrgacha bo‘lgan mumtoz she’riy asarlarning aksarida intim 
tuyg‘ularning tarannumi aks etgan bo‘lsa, endi tasvirlar o‘zgarib siyosiy-ijtimoiy 
mavzular keng yoritila boshladi. Ozarbayjon adabiyotida siyosiy lirikaning go‘zal 
namunalari yuzaga keldi. Masalan, Sulaymon Rustamning “Ikki sohil” she’riy 
turkumlari, Rasul Rizoning “Chapay”,“Germaniya” asarlarini ko‘rishimiz mumkin. 
Ozarbayjon adabiyotida o‘sha yillarda poema janri ham o‘zgacha ahamiyat 
kasb etdi va salmog‘i oshib bordi. Bunga sabab, o‘sha hukumron mafkuradan kelib 
chiqib, davr voqeligini his-hayajonga boy tarzda mazmunan keng, hajman kattaroq 
tarzda tasvirlash kerakligi bo‘ldi. Bunga misol qilib, Mamat Rahimning “Sayat 

---

725 
Navo” va boshqa dostonlarini keltirish mumkin bo‘ladi. Urush yillarida esa boshqa 
sovet xalqlari adabiyotida eng ustuvor mavzu bo‘lgan urush mavzusi , ozarbayjon 
adabiyotini ham chetlab o‘tmadi va bu yillardan boshlab nasr yetakchilik qila 
boshladi. O‘sha yillarda tarixiy mavzularga murojaat qilish kengaydi. Natijada, M. 
O‘rdubodiyning “Tumanli Tabriz”, A.Abdulhasanning “Buzulayotgan dunyo”, 
Mirjalolning “Shamo”, “Yosh yigit manifesti” kabi romanlar o‘rtaga chiqdi.
XX asrning o‘rtalaridan boshlab zamonaviy mavzudagi eng yaxshi roman va
qissalar ozarbayjon adabiyotiga yana bir yutuq, aniqroq aytadigan bo‘lsak, 
adabiy burulish bo‘lib kirib keldi. Ular quyidagilar, M.Husaynning “Sahar”, 
“Absheron”, “Qora qoyalar”, Mirzo Ibrohimovning “Buyuk tayanch”, Valiyevning 
“Gulshan”, S.Rahmonning “Ulug‘ kunlar” asarlaridir. [2.183. ] 
O‘zbek va ozarbayjon adabiy aloqalari tarixi uzoq o‘tmishdan boshlanadi. 
Keyingi yillarda bu aloqa yanada mustahkamlandi. Ozarbayjon adiblarining 
ko‘pgina asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilinmoqda. Shu bilan bir qatorda o‘zbek 
ijodkorlarining asarlari ham ozarbayjon mutarjimlari tomonidan ozor tiliga tarjima 
qilinmoqda. 
XV asrda yashab ijod qilgan Zahiriddin Muhammad Boburning memorial 
asari hisoblanmish, “Boburnoma” qomusiy asari ozar tiliga 2 marta tarjima qilindi 
va ozar adabiyotida o‘rganilayotgan asarlardan biri bo‘lib kelmoqda.
Birinchisi Fuzuliy Bayati folklorshunos,til tarixi va tasavvuf adabiyoti 
sohasida tanilgan olimlardan bo‘lsa, ikkinchisi Ramiz Askar tarjimasida 2011-yil 
Bokuda nashr qilindi. 
Ramiz Askar o‘z tarjimasini rus va turk tilidagi tarjimalar asosida 
tayyorlagan. Mutarjim asarni bugungi kundagi zamonaviy o‘quvchilarni inobatga 
olib, Bobur tilidagi o‘ziga xos ibora va hikmatli so‘zlarni soddalashtirilgan holatda 
tarjima qilgan.
Ozarbayjon yozuvchilarining asarlarida O‘zbekiston mavzusi ham aks etgan. 
S.Rustam “Qadrdon shahar”, “O‘zbek qardoshimga”, M.Dilboziy “O‘zbek qiziga”, 
Y.Shirvon “Qardosh O‘zbekistonda” ocherklar turkumi , M.Ibrohimov “Ulug‘ 
do‘stlik” asarida o‘zbek xalqi hayotini badiiy tasvirlar bilan ifodalab berdi. [3.136.] 
Ozarbayjon adabiyoti qadimdan to bugungi kungacha deyarli barcha qardosh 
xalqlar bilan adabiy aloqada bo‘lib kelmoqda.Bunda mutarjimlar ham muhim rol 
o‘ynamoqda. Lekin qardosh tillardagi ohang va lug‘atlar shu qadar bir-biriga 
yaqinki,tarjimasiz ham qalbingga kirib boraveradi. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
1. Ариф М. Азербайджанская литература. – Москва. 1979. 
2. Краткая литературная энциклопедия. Т.1. – Москва. 1962. 
3. Краткая литературная энциклопедия. Т.2. – Москва 1964.