Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
She’rning arab tilidan qilingan nasriy tarjimasi:
 
“Kimlardir bino va qasrlar 
bilan faxrlanadi.Mening faxrim esa sharaf va ulug’likdan boshqa narsa emas. 
Binoda yashovchining fazli bo’lmasa, binoning qanday qiymati bor? Sadafda dur 
bo’lmasa, uning ne qiymati bor?Agar terilgan yog’ochlar meni ajablantirganida 
edi, Bani Xalaf ichida eng suyukli o’g’il bo’lmasdim. Barcha insonlar yakdilligi 
bilan ota-bobolardan,adl va insof rivoyatini keltirish menga to’g’ri bo’ldi. Men 
shunday bir jamoadanmanki, ularni yashash tarzi to’g’rilik, qasdi bilan, ehsonlari 
esa ta’riflab bo’lmas darajada bo’lgan. Qachon bir qavmga o’zlarining ulug’ 
xislatlari zohir bo’lsa, Eski libosida to’lin oyni ko’rasan.Baxtli podshohning humo 
qushi borki, Qayoqqa boqmay baxtu iqbol uni o’rab olgandir”
[ 13:290] 
72
. 
Qosim ibn Husayn she’riyatida ba’zan Qur’oniy ma’nolardan ham 
foydalanganini ko’ramiz. Masalan, mazkur
 she’rdagi:“Agar “terilgan yog’ochlar” 
meni ajablantirganida edi, Bani Xalaf ichida eng suyukli o’g’il 
72
Ҳинд Ҳусайн Тоҳо. Ал-адаб-ул-арабӣ фӣ иқлим Хоразм. Силсилат-ул-кутуби-л-ҳадиса. – Бағдод:
Маншурот Визорати-л-иълом, 1976. – С. 290.

---

811 
bo’lmasdim”baytlarini qarasak,
unda Alloh Taololning munofiqlarni sifatlashidagi 
quyidagi so’zga o’xshash ma’nolar borligini fahmlaymiz: “
Ular huddi terib 
qo’yilgan yog’ochga o’xshaydi, Har qichiqriqni ziddilariga hisoblaydilar, Ular 
dushmandirlar. Ulardan hazir bo’l. Alloh ularga urush ochsin, qandoq ham 
Allohdan yuz o’girurlar” 
[13:291]
73
.
Bir qarashda shoir bu baytlarda nasab, sharaf, odillik haqida gapirib, insofli 
bo’lishga chaqirgani, ro’zg’or tebratishda tejamkor, saxiylikda boshqalarga o’rnak 
bo’lgani va ehsonlari juda ko’p bo’lgan ota-bobolari bilan faxrlangandek tuyuladi. 
Aslida esa shoir, o’z o’rnida, muhim ijtimoiy-siyosiy va didaktik mulohazalarni 
o’rtaga tashlamoqda. Bu fikrlarning yuqori darajada rivojlangan shaklini 
keyinchalik Ogahiy ijodida ko’ramiz. Masnaviylaridan birida shoir: “Kishi har 
qancha binolar bunyod etmasin, yoki o’zidan son-sanoqsiz nasl qoldirmasin, 
ularning birortasi boqiy hayotiga kafolat bo’lmasligi mumkin, bu dunyoda faqat 
so’zgina mangu qoladi”, - deydi.
Kishi necha imorat qilsa bunyod, 
Va yoxud haddin afzun qo’ysa avlod, 
Tutub bo’lmas birisidin baqo ko’z, 
Qolur boqiy jahon ichra magar so’z [9:11]
74
. 
Qosim ibn Husaynning yuqoridagi qasidasi Axtal qasidasi uslubiga 
monanand. U qasidada Axtal Abdulmalik ibn Marvonni maqtab, uning 
yordamchilarini nihoyatda ulug’lagan va dushmalarini mazah qilgan. Jumladan, 
bunday degan edi: 
هـلضاوف اـنیذاغت مامإ ىلإ 
رفظلا هل أنهيلف الله ه
َرفظأ
هرئاط نوميملاﻭ رمغلا ضئاﺨلا
رطملا هب يقستسی الله ةفيلخ

She’rning arab tilidan qilingan nasriy tarjimasi:

 
“
Fazilatlari bizni quvontirgan 
podshohga,Alloh unga zafar bersin, shunda uni zafar bilan tabriklasinlar. Dengiz 
qa’rini quchuvchi va ustida doim baxtlik bordir. U Allohning xalifasi, hatto 
yomg’ir undan suv so’raydi 
[13:291]
75
”.
Qosim ibn Husyni Abdulmalik ibn Marvonning fazilati va xulqini eslab, u 
bilan o’tkazgan kechalariga hasrat chekib, ba’zi do’stlariga xat yozdi, chunki bu 
kechalar yoshlik o’tishi bilan o’tdi va yigitlik ketishi bilan ketdi. Xatda bunday 
bayt yozgan edi (bayt
ning arab tilidan qilingan nasriy tarjimasi
): 
“Jonim uni 
eslasa, tunni xuddi qinidan chiqqan o’tkir qilichlar orasida o’tkazar edim. YOshlik 
73
Ўша манба, – С.291. 
74
Очилов Э. Огаҳий ҳикматларининг мавзу кўлами // Огаҳий ҳаёти ва ижоди – ёшлар тарбияси учун намуна. 
Республика конференцияси тўплами.– Tошкент, 2020. ‒ Б. 11. 
75
Ҳинд Ҳусайн Тоҳо. Ал-адаб-ул-арабӣ фӣ иқлим Хоразм. Силсилат-ул-кутуби-л-ҳадиса. – Бағдод:
Маншурот Визорати-л-иълом, 1976. – С. 291.

---

812 
ketdi va podshohlik ortda qoldi, Yoshlarcha kezish davri o’tdi va yigitlik ham bizni 
tark etdi”. 
Uning bu baytidagi “podshohlik” so’zi Torfa ibn Abdning zikridagi 
mana bu narsani eslatadi: 
“Go’yoki Molikiyya kajavalari erta tongdagi, Vadaddagi 
katta maydondagi yog’och kemalariga o’xshaydi”.
Qosim ibn Husayn, haqiqatda, Zamaxshariydan farqli o’laroq kuchli shoir edi, 
u she’rlarining ma’nolari chigal va chuqurligida Mutanabbiy va Abu Tamimning 
yo’lidan yurgan “ma’nolar shoiri” edi. Uning shoir Ma’riydan ko’ra qiyin 
qofiyalarni tanlashda ta’sirlangani seziladi. Uning she’riyatida aksar qofiyalar 
“sin”, “shin” va “fo” harflari ustiga qurilgan.
Bu shoirning she’rlari ma’nolari aqliy bo’lib, uning tashbehini ilm va 
vositalardan chiqarib olgan. Masalan, u bir o’rinda shunday deydi: 
“Zulmda 
chaqnaganda peshonang yarqiraydi, biz undan saxiylik nusxasini mutolaa 
qilamiz”. 
Qosim ibn Husayn faqat shoir bo’libgina qolmasdan kuchli yozuvchi ham edi. 
Bu zotning tarjimai hollarini yozganlar uning bir necha asarlari nomlarini 
keltirishgan. Jumladan, Zamaxshariyning “Mufassal” asariga sharh” (uni “Tajmir” 
deb nomlagan), “Sharhi saqtuz zanad”, “At-tavzih fi sharhi maqomot”, nahv 
borasida “Zavayo va xovayo”, “Badoe’ ul-milh”, “Xilvati royyahiyn fil 
muhozorot”, “Sir fil i’rob”, “Sharhul abniya fi nahv” kabi kitoblar bo’lib, ular 
haqida ma’lumotga ega emasmiz.
Qosim ibn Husayn zamonasida va shoir, adib do’stlari orasida buyuk maqom 
egasi edi. Yuqorida qayd qilganimizdek, Yoqut Hamaviy shoirning uyiga ziyoratga 
kelgan, uni arab tili ilmi borasida zamonasining tanho kishilardan ekani bilan 
sifatlab, insonlarning eng afzali va islom tayanchi, maoniy va bayon ilmlari sohibi, 
SHarq va G’arb faxri deb atagani Qosim ibn Husaynning martabasi yuqori ekaniga 
dalolat qiladi. 
Fikrimizcha, Alisher Navoiy g’azallarida “ishq” mavzusi satrlardan satrlarga, 
baytlardan baytlarga ko’chgani singari VIII ‒ XIII asrlar adiblari ijodini tahlil 
qilish o’sha davr Xorazm arabiyzabon muhiti manbalarida “faxr” va “madh” 
mavzusi, hech mubolag’asiz, etakchi o’rin tutganini ko’rsatadi.
Xulosa sifatida aytganda, Qosim ibn Husayn ijodi Xorazmda arabiyzabon 
adabiy muhiti mahalliy aholisi o’z ona yurtidan tashqari chiqmay ham arabiynajod 
shoirlar va yozuvchilar singari fasohat bilan yoza bilishi qadar rivojlanganini 
ko’rsatadi. Ikkinchi jihati, arab tilida badiiy ijod yaratgan xorazmliklarning katta
ko’pchiligi ilm odamlari bo’lib, badiiy ijod Abu Rayhon Beruniy, Mahmud 
Zamaxashariy kabi allomalar uchun faoliyatlarining bir qismi sanalgan. Qosim ibn 
Husayn kabi shoirlar ijodi Xorazmda muayyan muddat sof adabiy muhit 
shakllanib, mahalliy aholi uchun arab tili badiiy ijod tili bo’lib xizmat qilganini 
ko’rsatadi.

---

813 
SHuningdek, VIII ‒ XIII asrlar Xorazm arabiyzabon muhitidagi adib va 
shoirlar adabiy merosini tadqiq qilish o’sha davr adabiy muhitini chuqurroq 
anglash, madaniy, ijtimoiy-siyosiy holatlari haqida qimmatli ma’lumotlar 
olishimizda, tariximizni adabiy manbalar asosida yanada yorqinroq o’rganib, 
manbashunoslik va matnshunoslik aspektida ilmiy tadqiqotlar olib borishimizda
asosli manba bo’lib xizmat qiladi.