Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Qur’oni karim. Tarjima va tafsir muallifi Shayx Abdulaziz Mansur. T. 2006. 
2.
G‘ayipov D. Ogahiy she’riyati badiiyati. T.: “Mumtoz so‘z”.-2019. B.15. 
3.
Solaeva M. Navoiy va Xorazm shoirlari. Urganch.: Murabbiy.1993. –B. 29. 
 
VIII ‒ XIII ASRLAR XORAZM ARABIYZABON MUHITI 
MANBALARIDA FAXR VA MADH MAVZUSI
(
Qosim ibn Husayn badiiy ijodi misolida
) 
 
Azamat ATAYEV,
ToshDO’TAU o’qituvchisi,
Matnshunoslik va adabiy manbashunoslik 
kafedrasi tayanch doktoranti 
 
Annotasiya: 
Mazkur maqolada VIII ‒ XIII asrlar Xorazm adabiy muhitida 
Qosim ibn Husayn asarlarining o’rni, u haqida zamondosh ulamolarining e’tiroflari 
hamda Xorazmdagi arabiyzabon badiiy adabiyot muxtasar bayon qilingan bo’lib, 
adabiy meroslarni to’g’ri tushunish va izohlashda manbashunoslikka oid yangi 
ilmiy ma’lumotlar taqdim etadi.
Kalit so’zlar: 
qasida, misra, madhiya, faxriya, hamd, na’t, arabiyzabon, 
tarixiy manba, adabiy manba, manbashunoslik, matnshunoslik. 

---

806 
 
Qasida janri mumtoz arab she’riyatida o’ziga xos ahamiyatga ega janr 
sanaladi. Hind olimi Shibliy Nu’moniy (1857-1917) “...Eron she’riyati qasidadan 
boshlanadi....”, – deb yozadi [7:209]. Nazarimizda, xuddi shu fikr arab she’riyatiga 
ham tegishli. Qasidaning barcha baytlari bir xil vazn va qofiyada keladi. Birinchi 
baytning har ikkala misrasi qofiyalanadi. Bu janr VI hijriy asrning boshidan 
oxirigacha arabiyzabon adabiyotning ko’pchilik qismini qasida tashkil qilgan. Bu 
qasidalarning mavzulari shohlar va buyuk kishilar madhi, bayram va 
g’alabalarning muborakbodi va gohida pand-nasihatdan iborat bo’lgan. Sharq 
qasidalari mavzu va tasvir ob’ektiga qarab bir necha turkumni o’z ichiga oladi 
[12:84]. Bular asosan quyidagilar: 1. Vasfiy qasidalar[8:128]
62
(bahoriya, holiya, 
ishqiya, xamriya). 2. Madh qasidalari
63
(madhiya, faxriya, hamd, na’t). 3. Qasidai 
marsiya. 4. Qasidai hajviya yoki qasidai zamm (shoirlar o’zlari maqtagan 
odamlarning g’animlarini, o’z hariflarini qoralab, hajv qilib yozilgan qasidalar). 5. 
Qasidai munojot (bular xudoga qarata, unga iltijo qilib yozilgan qasidalar). 6. 
Orifona yoki tasavvufona qasidalar. 7. Hasbiya. 
Arab o’lkalaridan tashqaridagi (arab adabiyoti bilan bog’liq holda) 
arabiyzabon she’riyatda mavzu masalasiga Muhammad Altunchi [3:385]
64
, Edvard 
Braun [14:465]
65
asarlarida ham e’tibor qaratilgan.
Hind Husayn Toho yozishicha, adabiy til sifatida e’tirof etilgan arab tiliga 
hurmat bilan munosabatda bo’lish, uning ham ilm-fan tili sanalishi bilan birgalikda 
hukmron doiralarning o’z saroylariga nafaqat forsiyzabon shoirlarni, balki 
arabiyzabonlarni ham taklif qilishga sabab bo’ldi. Ularning maqsadi shoirlar ikki 
tilda o’z madhiyalarini kuylashlari va shu tariqa ularning obro’-e’tibori, ta’siri 
yanada kengayib borishi edi [13:82-83]
66
.
Biz Xorazmdagi arabiyzabon adabiyot manbalari mavzu ko’lamini haqida 
gapira turib, ularni ayrim shoirlar ijodiy asosiy mavzulari balan birgalikda zarur 
darajada ularning tarjimai hollari haqida so’z yuritishni lozim topdik. Chunki 
ijodkor shaxsiyati haqidagi har bir ma’lumot uning ijodini bir qadar chuqurroq 
anglash imkonini beradi.
Xorazm arabiyzabon adabiyotida ijodining katta qismini madh va faxr 
mavzusi tashkil qilgan ijodkorlardan biri 
Qosim ibn al-Husayn
dir
.
Abu 
Muhammad Qosim ibn Husayn ibn Ahmad Al-Xorazmiy, Majdiddin Sadrulafozil 
‒ Fozillar sardori deb laqab olgan. Qosim ibn Husayn hijriy 555 yili Xorazmda 
62
Носиров О., Жамолов С. Ўзбек классик шеърияти жанрлари. – Тошкент: 1979. – Б.128. 
63
Носиров О., Жамолов С. Ўзбек классик шеърияти жанрлари. – Т.1979. – Б. 129. 
64
Алтунҷӣ Муҳаммад. Ҳаула-л-адаб фи-л-асри-с-Салҷуқӣ. – Мактаба Қурино, 1974.
65
Browne, G. Edward. A Literary History of Persia. From the Earliest Times until Firdawsi. London-T. Fisher 
Unwin Ltd: Adelphi Terrace, 1908. – P. 465.
66
Ҳинд Ҳусайн Тоҳо. Ал-адаб-ул-арабӣ фӣ иқлим Хоразм. Силсилат-ул-кутуби-л-ҳадиса. – Бағдод:
Маншурот Визорати-л-иълом, 1976. – С. 82-83.

---

807 
tavallud topgan. Uning yoshlik chog’lari haqida ma’lumot yo’q. Fiqhni Abul Fath 
Nosir ibn Abdussayyid al-Matraziydan o’rgangan, arab tili bo’yicha ham shu 
kishidan tahsil olgan. Abdulhay Laknaviyning so’ziga ko’ra, Matraziy nahv, lug’at, 
she’r va turli adab fanlaridan to’liq xabardor bo’lgan. Qosim ibn Husayn o’z ilmini 
asrining eng etuk ulamolaridan tahsil olgan, hatto arab tiliga olim, hanafiy 
faqihlaridan biriga aylandi. Suyutiyning so’zlariga qaraganda, Qosim sunniy faqih 
bo’lgan. Faqih shoir Qosim ibn Husayn ilm talabida Buxoroga safar qilgan. 
Saolibiyning aytishicha, o’sha vaqtda Buxoro adiblar yulduzdek porlaydigan yurt 
yoki zamon fozillari to’planadigan maskan edi. Qosim ibn Husayn she’r va nasriy 
bayonlar yozishga yo’naldi, doimiy shug’ullanganidan o’z zamonining yorqin 
adibi va mashhur shoiriga aylandi. Shoir haqida ijtimoiy tarmoqlarda mavjud 
ma’lumotlar ham asosan Hind Husayn Toho asariga asoslanadi [13:519]
67
. Yoqut 
Hamaviy u haqida shunday deydi: “Arabiy ilmda zamonining yagonasi, o’tkir 
xotira sohibi, tabiiy qobiliyat egasi, tabiatan yaxshi, adab ilmida mohir, nasr va 
she’rda yuksak edi. U zamonning gavhari va o’z vaqtining eng yaxshisi edi”.
Afsuski, shoirning birorta devoni bizgacha etib kelmagan. She’rlaridan juda 
oz miqdori saqlanib qolgan. Agar Yoqut Hamaviy uning tarjimai holini 
yozmaganda, birorta ham zikr etiladigan she’ri qolmasdi. Yetib kelgan she’rlari oz 
bo’lishiga qaramasdan, she’riyatda naqadar ulkan martabaga etganidan darak 
beradi. Uning she’ridan ayrim misollarni o’rganar ekanmiz, asosan, ular madh, 
faxr va g’azal atrofida aylanganini ko’ramiz. Uning qalamiga mansub she’rlar ona 
tili arab tili bo’lgan salohiyatli shoirlar ijodini eslatadi. Vaholanki, Qosim ibn 
Husayn Arabistonga safar qilgani haqida aniq ma’lumot yo’q yoki Mahmud az-
Zamaxshariy kabi sof arablar bilan birga yashagan degan gap aytmaganlar. Shunga 
binoan, gohida uning she’ridagi bu sifat mohir kishilar bilan ko’p muloqotda 
bo’lgani, ularga taqlid qilgani, avvalgi o’tgan shoirlarning she’rlarini o’qishi va 
chuqur o’rgangani natijasi deyishimiz mumkin. Aks holda uning qasidalarida bu 
noyob so’zlar, asl arablar lug’at boyligiga xos birliklar bo’lmas edi. Ona tili arab 
va arab tili bo’yicha mutaxassis bo’lgan olimlarning bu qadar e’tirofi o’sha davrda 
Xorazm adabiy muhitida arab tilidagi badiiy ijod ham keng yoyilganidan darak 
beradi. Hijriy 616 yil Xorazmga ziyorat qilgan Yoqut Hamaviyni Qosim ibn 
Husayn o’z uyida ziyorat qiladi hamda o’zining qasidasini unga eshittiradi:
اشرلا كلاّیذ وﺤن ينم ُلِّمﺤت أ 
اشوﺸم يلاﺣﻭ هيغدصك املاس
ىمﺤلا يذل ءيضتسا يدجول يّنإﻭ 
اﺸطغأ ليللا اذإ يسافنأ ةلعﺸب
يل لوقی ىتﺣ لاذعلا ينمﺣریﻭ 
67
 http://xorazmiy.uz/uz/pages/view/457; https://kukaldosh.uz/07/05/2022/8161;  

---

808 
اﺸﺣ مأ 
َكْيَبنَج نيب ران دقومأ
ُد ِّرَت لﻫﻭ
ةَّنﺤب ينم ءاعرَجلا 
یﺸم دق دهعلا ُﻖنﻭر اهنيفرط ىلع 
اـمّنإﻭ يرس تمتك دق يّنإ ﻭ 
اﺸف هب نيعمدملا بو
َص يمغرب
هءاﺨس ىفخأ قرﺸلا 
َردص نأ امك
یشﻭ هب نيبجلا ُرْﺸِّب هنكلﻭ