Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

O‘zga men amri pir ila So‘fi deb ayladim laqab, 
Bas bu laqabda sodiq et,yetkurubon safo mango. 
Bu baytdan ko‘rinib turibdiki, shoir o‘z piri talabi bilan ushbu taxallusni 
qabul qilgan. Shoirning pir va muridlik munosabatlarini ko‘rsatib beruvchi ushbu 
bayt Ilyos Mulla Muhammad o‘g‘li So‘fi tasavvufning muhibi bo‘lgan so‘fiy 
ekanligini isbotlaydi. Zero, So‘fi faqat suvratda emas, siyratda ham So‘fidir. Uni 
zohiriy jihatdan xirqa va kuloh emas, balki so‘fiyona axloq, tariqat ahliga xos ichki 
sokinlik, ma’naviyat, ma’rifattalablik va sodiqlik kabi insoniy fazilatlar So‘fi 
qilgan, deb bemalol aytish mumkin.
So‘fi ijodi mohiyatini o‘rganishda tasavvufiy g‘oyalarni inobatga olish 
lozim. Bu esa So‘fi ijodining o‘ziga xosligi, ijodining g‘oyaviy-badiiy 
xususiyatlarini to‘g‘ri idrok etishga ko‘maklashadi. Shoir g‘azallarda diniy-
tasavvufiy ohanglar – Ollohni ulug‘lash, Haq yo‘liga sodiqlik va shu orqali 
Yaratgan marhamatidan insonning bahramandligi g‘oyalarini ham ifodalaydi.
So‘fi o‘zining bir g‘azalida bu haqda shunday deydi: 
So‘fidek ul xo‘blar shohini shavqi ishqidin, 
Bo‘yla ishqomizlig‘ abyoti devonimg‘a xos. 
Yana bir o‘rinda: 
Ko‘ngulda yor ishq dardu dog‘in bir kitob aylab, 
Qo‘yub So‘fi taxallus munshid ash’orman xullas. 
deya o‘z devonidagi she’rlarning ishq mavzuida ekanini qayta-qayta ta’kidlaydi.
G‘azallaridagi asosiy qahramon – oshiq shoirning o‘zi. Oshiqlik – 
Haqsevarlikning, ma’rifatga shaydolikning oliy ko‘rinishi. Shoir ishqiy 
g‘azallarida yorni “Masih anfosliq”, “mohi Kan’on”, “Hoziqi tabib”, “Iso 
davronim”, “Xo‘bluq Misrini sultoni” kabi o‘ziga xos o‘xshatishlar bilan ta’rif 
qiladi. So‘fining oshiqona g‘azallarini ularda tasvirlangan ohang va motivlarga 
qarab guruhlarga bo‘lish mumkin.
Birinchi guruhdagi ishqiy g‘azallarda boshdan-oxirigacha yor madh etilib, 
ma’shuqa portreti chiziladi, oshiqning xursandchiligi, shodligi tasvirlanadi. 
Masalan:
Sham’i ruxsoringg‘adur parvonadek jonim fido, 
Qomatingg‘a qumri yanglig‘ ohu afg‘onim fido. 
Ko‘nglum o‘lsun ul muqavvas qoshinga zoru asir,
Chashmi masti kofiringg‘a naqdi iymonim fido. 
Ragda qonim la’li mayguningni bo‘lsun sadqasi,

---

802 
Nutqi jonbaxshingg‘a bo‘lsun tanda darmonim fido.
Toyiri fikru xayolim donayi xolingg‘a sayd, 
Durri dandoningg‘a bo‘lsun jaybu domonim fido. 
Bo‘lsun ul nozuk beling ruhi ravonim bandasi,
Ul parishon zulfunga holi parishonim fido.
Kiribkim ko‘ying xasu xoshokig‘a jorubkash, 
Maqdaming gardiga bo‘lsun chashmi giryonim fido. 
Madhi tavsifingda So‘fi xoma yanglig‘ til chekib, 
Daftari husnungg‘a bo‘lsun nazmi devonim fido. 
Ikkinchi turkum g‘azallar an’anaviy ruhda bo‘lib, ularda yordan shikoyat, 
nolish ohanglari ustunlik qiladi. Bunday g‘azallarda ko‘pincha ma’shuqa o‘ta 
shafqatsiz, qahru g‘azabi g‘oyatda o‘tkir; oshiq esa cheksiz g‘amu hasratga giriftor 
kishi sifatida gavdalanadi. Misol uchun: 
Ohkim kulbamg‘a ul sarvi ravonim kelmadi. 
Bazmim ichra ochilib chun gulistonim kelmadi. 
Solib ul qotilvashim ayru visolidin
Hajr tig‘i birla vahkim to‘kti qonim kelmadi. 
Maqdamig‘a jon etar erdim ul oy kelsa nisor 
Vahki chiqti intizori ichra jonim kelmadi. 
Ishq dashtida meni Majnun sargardon etib, 
So‘rg‘oli holimni ul Layli nishonim kelmadi. 
So‘fi g‘azalida oshiq kechinmalari tasviriga alohida urg‘u beriladi. Ular 
ma’shuqa portreti – husnu jamoli, qaddi-qomati, fe’li-atvori bilan uzviy bog‘liq 
holda tasvir etiladi. Masalan: 
G‘uncha yanglig‘ ul pari la’li labini zavqidin
Sarbasar ichu yurak bag‘ri to‘la xun o‘lmisham. 
Lirik qahramon ma’shuqasining la’li lablarini ta’riflash asnosida o‘z yurak-
bag‘ri yorning aqiq labiga monand xun (qon) rangida ekanligini ta’kidlaydi. SHu 
zaylda ma’shuqaning beli, qaddi, so‘zi, sochi, husni-jamoli, surati haqidagi 
oshiqning o‘y va xayollari va shularga monand oshiq ruhiyatida paydo bo‘lgan 
kayfiyat va holatlar uyg‘unlashgan holda baytdan baytga o‘tib, mantiqan yaxlitlik 
va izchillik bilan tasvir etiladi. Bu usul tufayli oshiq va ma’shuqa obrazi ayni bir 
vaqtning o‘zida bir g‘azal doirasida gavdalantirilib, ma’shuqa timsolida husnda 
barkamol qiz, oshiq timsolida butun qalbi, aqli va shuurini ma’shuqaning ishqi 
band etgan, uning xayoli bilan nafas oluvchi jonsarak oshiq ko‘z oldimizda 
namoyon bo‘ladi.
So‘fi ijodida ham ishq-muhabbat mavzusi tabiiy ravishda may mavzusi 
bilan bog‘lanib ketadi. 
May, mayxona, xarobot, soqiy, piri mug‘on, mug‘bacha
kabi tasavvufiy timsollar uchraydi. Ma’lumki, tasavvuf mavzularida ma’rifattalab 

---

803 
ijodkorlargina qalam tebratganlar. Abdurahmon Jomiyning “Nafohat ul-uns” 
kitobida yozilganidek: “Tashqi bir majburiyat ila takalluf yuzasidan tasavvufdan 
bahs yuritmak mushrik hisoblanur... Zero, boshdan o‘tkazilmagan, ya’ni 
yashalmagan bir narsa xususida gapirish zalolatga duchor aylar,” deb qaralgan.
SHuningdek, tasavvufning shoirlar ijodida qaysi tarmoqlar va qay darajada voqe 
bo‘lgani haqidagi Alisher Navoiy fikrlari ham diqqatga loyiqdir. Navoiy “Mahbub 
ul-qulub” asarida shu munosabat bilan shoirlarni besh tabaqaga bo‘ladi:
1.
Asarlarida haqiqat (“asrori ilohiy adosi”) ifoda etilgan shoirlar. 
2.
Haqiqat bilan majoz aralash shoirlar. 
3.
Asarlarida majoziy kayfiyatlar ustunlik qilayotgan shoirlar. 
4.
Ham haqiqat, ham majoz tariqalarida kamolotga erishgan shoirlar. 
5.
She’rning qimmatidan ko‘ra da’vo va tamannolari baland bo‘lgan pastkash 
shoirlar. 
Shunisi diqqatga sazovorki, Navoiy shoirlar haqida fikr yuritar ekan, 
tasavvuf bilan hech qanday aloqasi bo‘lmagan shoirlar haqida og‘iz ham 
ochmaydi[3,29]. Shu sababli biror shoir ijodining tasavvufga daxldorligini
yoritish uchun zaruriy asoslar mavjud bo‘lishi kerak. Ilyos Mulla Muhammad 
o‘g‘li So‘fi shaxsiyati va ijodiy faoliyatida tasavvufiy mazmunda ijod etish uchun
shunday asoslar bor, deyish mumkin. So‘fining ishq kuylangan she’rlarini tahlil 
etishda din va tasavvufni birgalikda tadqiq etish shoir ijodining g‘oyaviy-badiiy 
xususiyatlarini to‘g‘ri idrok etishga ko‘maklashadi.
Shoir diniy va tasavvufiy qarashlarini ta’sirchan ifodalash uchun shariat 
qonunlari, Qur’on va hadis g‘oyalari, ulug‘ payg‘ambarlarning hayot tarzi, ilohiy 
sifatlarini o‘z g‘azallarida mahorat bilan ifoda etdi. So‘fi devonidagi she’rlarni 
o‘rganish davomida uning diniy ilmlarni bayon qiluvchi bir necha g‘azallari ham
aniqlandi.
Tasavvuf adabiyoti vakillari ijodida zikr masalasiga alohida e’tibor berilgan. 
Zikr bu eslamoqdir. Zikr qilish tariqatning bosh asoslaridan sanaladi. Zikr murid 
qalbidan nafsoniy va shaytoniy vasvasalarni chiqarib tashlaydi, ko‘ngilni poklaydi. 
So‘fi g‘azallarida ham shunga yaqin fikrlarni kuzatamiz: 
Hamdingni derga go‘yo qilg‘il tilim, xudoyo, 
Zikring damidin ochg‘il qufli dilim, xudoyo. 
Yana bir o‘rinda: 
Masjid ichra o‘lturub aylab tavajjuh qiblag‘a, 
So‘fidursen zikri Haqdin qilma g‘ayri kor subh. 
Bu baytlarda shoir Ollohga hamdu sano aytish, doimo Uni zikr qilish insonni 
poklik va ezgulik sari etaklashi, qalbni chirkin illatlardan tozalashi haqidagi 
mulohazalarni ilgari surmoqda. Zikr Haqqa olib boruvchi yo‘lning asosi ekanini, 
zokir bo‘lmasdan turib, Haq vasliga etishish mumkin emasligini eslatadi.

---

804 
Olloh yo‘lida fidoyilik bilan xizmat qilishga bel bog‘lagan shoir boshqa 
g‘azallarida Islom dini farz va sunnatlarini batafsil sharhlaydi hamda ularga amal 
qilishni targ‘ib qiladi. “Abas”, “Subh”, ”Me’roj“, “Nafs”, “Xolis”, “Farz”, 
“Shar’” radifli g‘azallar shular jumlasidandir. 
Shuningdek, Ollohga munojot, payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ga 
salovot mazmunida yozilgan g‘azallar ham uchraydi. Bu g‘azallardagi Haqni 
tanish, Uning roziligi va abadiy saodatga sazovor bo‘lish uchun nafsni tarbiyalash, 
axloqni go‘zallashtirish, botin va zohirni poklash haqidagi fikrlar tasavvufiy axloq 
samarasi hisoblanadi. Jumladan, So‘fining fors tilida bitilgan quyidagi g‘azali 
o‘zining ohangdorligi, musiqiyligi va purma’noliligi bilan e’tiborni tortadi: 
Ey del, begu bejonat salavot bar Muhammad, 
Guftan bexud ko‘n odat salavot bar Muhammad.