Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

(ZO’FA. Inv. №2204. – B.1).
Ekspedisiya a’zolari 
uch brigadaga bo’linib ish yuritishgan. Birinchi brigadaning marshruti 
Toshkent – Qo’qon bo’lgan va B.Karimov, M.Afzalov, Y.Sultonov Qo’qon 
va uning tevaragida ishlagan.
Folklorshunos olimlarimiz tomonidan yuritilgan ekspedisiya kundaliklarini 
mo’jizalar bilan to’lib-toshgan kitob desak, xato qilmagan bo’lamiz. Hodi Zarifov 
kundaliklarida qiziqarli tarixiy-ijtimoiy voqealarning ham shohidi bo’lish mumkin, 

---

793 
binobarin, olim yozadi: “9 iyul. Buyuk Karimov xalq shoiri Nabi qori va 
Chustiylar bilan suhbatlashar edi. Karimov meni ular bilan tanishtirdi. 
Sozandalardan Yo’ldoshev (ashulachi), Po’latjon qiziq, Komil qori qiziqlar 
bilan Buyuk orqali tanishdim. Chustiy bilan suhbatlashdim. Shu kuni 
choyxonada qo’qonlik bir qancha qiziqchilar askiya aytishar ekan. Bular 
orasida Yusuf askiyachi bor edi. U hammani yo’lga solib yuradi. Boshida 
yarasi bo’lmasa ham, sochi oz bo’lganidan uni “kal” deyishar ekan. 
M.Afzalov, B.Karimov, Y.Sultonovlar ba’zi askiyalarni yozib olishdi. 
Komil qori va Po’latjon qiziqning repertuarlari ko’proq ekan”
(ZO’FA. 
Inv. №2204. – B.6-14)
. Kundalikda olimning “Repertuarlarni Sultonov, Afzalov 
daftarlaridan ko’rilsin”, deb yozilgan izohi ham bor.
1935-yil yoz oyida Chustiy bilan tanishgan Hodi Zarifov keyinchalik 
hamkorlikda ish olib bordi. Chustiy – taxallusi, asl ism-sharifi Nabixon 
Xo’jayev [1,663-664]. Shoir va tarjimon Chustiy 1904-yil 20-fevralda Chust 
shahrida tavallud topgan. Alisher Navoiy tavalludining 500 yillik yubileyini 
o’tkazishga tayyorgarlik munosabati bilan Toshkentga ishga chaqirilgan va
1959–1968-yillarda O’zbekiston FA Til va adabiyot institutida (hozirgi O’zbek tili, 
adabiyoti va folklori instituti) Hodi Zarifov bilan hamkorlikda ilmiy xodim bo’lib 
ishlagan. 
Kundaliklarda qishloqlardagi yordamchilarning fidokorona mehnatlari haqida 
batafsil ma’lumotlar yozib borilgan. Shunday yordamchilardan bir Pedagogika 
institutining talabasi Alim Nazarov edi.
“11-iyul. Pedagogika instituti sirtqi bo’limi adabiyot fakulьteti studenti Alim 
Nazarov bilan bozorda uchrashib qoldim. Alim Nazarovni ekspedisiya ishlariga 
yordamga chaqirdim. U Sherali Ro’zi bilan talay maqollar to’plagan ekan. 
Shundan keyin biz bilan birga yura boshladi. Unga “dala ishlari”ni o’rgatdim” 
(ZO’FA. Inv. №2204. – B.14-15)
. 1926-yilda Sherali Ro’zining “O’zbek 
maqollari” to’plami nashrdan chiqqan. Kitobchaga 711 ta maqol kirgan[2]. Hodi 
Zarifovning ma’lumotiga qaraganda 1925–1929-yillarda oltimingga yaqin maqol 
va matallar, uch mingga yaqin topishmoq, ellikdan ortiq ertak to’plangan[3,236]. 
Har bir uyushtirilgan ekspedisiyalarda mahalliy ziyolilar baxshi-shoirlardan, 
ertakchilarda, qo’shiqchi va askiyachilardan juda ko’plab xalq ijodi namunalarini 
yozib olishda o’z xissalarini qo’shganlar.
Farg’ona vodiysi bo’ylab uyushtirilgan ekspedisiya davomida atoqli 
dostonchilar borligi aniqlangan. Hattoki, ularning repertuari va shogirdlari 
ham ma’lum bo’lgan. Bo’ri baxshi Sodiq o’g’li, Usmon Mamatqul o’g’li, 
Umrzoq baxshi Solixov va boshqalar shular jumlasidan dir 1937-yilgi yana bir 
folklor ekspedisiyasi davrida “Alpomish” dostonining kam tarqalgan versiyasining 
bir variantini Farg’ona viloyati Qo’shariq qishlog’ida yashagan Bo’ri baxshi Sodiq 

---

794 
o’g’lidan Ko’qonning Beshkapa qishlog’ida Yusuf Sultonov yozib olgan 
(ZO’FA. 
Inv. №118)
. Bo’ri baxshi boshqa o’zbek dostonchilaridan farqli ravishda o’zi 
bilgan doston va termalarni do’mbirada emas, dutorda ijro etar edi. U dostonchilik 
yo’llarini akasi Jo’ra baxshidan o’rgangan. Undan “Alpomish”, “Mast bachcha” 
kabi dostonlar hamda bir necha termalar yozib olingan. Uning “Kanal ichinda” 
termasi 1941-yilda Hodi Zarifning “O’zbek folklori” xrestomatiyasining ikkinchi 
kitobida nashr etilgan. Bo’ri baxshi 1938-yilda Toshkentda o’tkazilgan xalq 
ijodchilari olimpiadasining ishtirokchisi bo’lgan [3,550]. Hodi Zarifovning 
ma’lumotiga qaraganda, 1935–1937-yillada Farg’ona vodiysi bo’ylab 
uyushtirilgan folklor ekspedisiyalarida sakkiz baxshidan 25 doston yozib 
olingan[4,249]. 
Kundalikning yana bir sahifasida qiziqarli ma’lumotlar bor. Olim yozadi:
“13-iyul. Bozor ichida Sultonov va Afzalovlar ashulachi Yo’ldoshev Komil qori va 
Po’latjon qiziqlardan ashula yozib oldilar. Komil qoridan bir ashula yozdim (qora 
daftar I. 1 bet)”
(ZO’FA. Inv. №2204. – B.22-23).
Ushbu ekspedisiya davomida 
folklorshunos olimlar har xil qo’shiqlar yozib olishgan. Folklor to’plovchi Badriy 
tomonidan Qo’qon shahrida yashovchi 67 yashar Ruzvon bibi Sarimsoqovadan 
“Qovun ekdim Toshbuloqning toshiga” qo’shig’i yozib olingan 
(ZO’FA. 
Inv. №420). 
1953-yilda Hodi Zarifov rahbarligida Qo’qonga uyushtirilgan ekspedisiyaning 
yana bir kundaligi nodir manbalardan hisoblanadi. Olimning shaxsiy kundaligida 
shunday ma’lumotlar yozilgan: “1953-yil 25-iyul soat 21:45 da Toshkentdan 
jo’nab, 26 iyul kunduz soat 11:05 da Qo’qonga keldim. Kuni bilan shoir Charxiyni 
axtarib, topolmadim. Chorsuda Sherali Ro’ziyni ko’rib qoldim. U Charxiyni tez 
topib berish uchun ko’p yordam qildi. Muqimiy xujrasiga, Charxiyning uyiga olib 
bordi. Odatda ko’p bo’ladigan joylarni qaradik, topa olmadik. Sherali Ro’ziy bilan 
xalq ijodi haqida suhbatlashdik, bu sohada ishlarni davom etdirishini maslahat 
berdim va maqollar ustida qanday ishlash va natijani Fanlar akademiyasiga 
yuborishni tushuntirdim. Sherali Ro’ziy hozir Gorniy stansiyasida maktab 
muallimi. Kechqurun Charxiyni topib suhbatlashdik. Ibrohimov, Aliyev, Sattorov 
o’rtoqlar bilan tanishtirdilar. Bularning xotiralarini yozish kerak...” 
(ZO’FA. 
Inv. №2204/b). 
Hodi Zarifov tanishgan bu insonlar haqida hech qanday 
ma’lumotga ega emasmiz. Demak, olim to’plagan materiallar birinchi manba 
sifatida katta ahamiyatga ega 
Charxiy – taxallusi, asl ism-sharifi Asqarali Hamroaliyev [1,575]. 1900-yil 
23-fevralda Qo’qonda tavallud topgan. O’zbekiston xalq shoiri. 1939-yildan 
boshlab Alisher Navoiy tavalludining 500 yilligiga tayyorgarlik ko’rish va 
o’tkazish qo’mitasining mas’ul kotibi etib Hodi Zarifov tayinlangan edi. O’sha yili 
Charxiy esa shu qo’mitaga xattot etib tayinlandi. Qo’mita ishiga hamda Til va 

---

795 
adabiyot institutiga mumtoz adabiyot masalalari bilan shug’ullanib kelayotgan 
barcha mutaxassislar, Sadriddin Ayniy, Oybek, G’afur G’ulom, Hamid Olimjon, 
Shayxzoda, Uyg’un, Amin Umariy kabi yozuvchi va shoirlar jalb etildi. Hatto 
viloyatlarda yashayotgan, arab va fors tillarini mukammal bilgan, madrasa 
ta’limini olgan Boqiy domla (Mirzaabdulla Nasriddinov), Chustiy singari ziyolilar 
ham jalb etildi.
Xulosa qilib aytganda, O’zbek folьklorshunosligining asoschisi Hodi 
Zarifovning folьklor ekspedisiyasi kundaliklarining o’rganilishi va tadqiq etilishi 
fanning u yoki bu masalasiga oydinlik kiritishda, munozarali masalalar bo’yicha 
to’g’ri xulosalar chiqarishda muhim manba xisoblanadi. Yozib olingan folьklor 
asarlarining matnini filologik jihatdan tadqiq etishda yoki folьklorshunoslik 
tarixini yaratishda “Folklor ekspedisiya kundaliklari”dagi bitiklardan samarali 
foydalanish mumkin.