Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Adabiyotlar: 
1.
elib.buxdu.uz 
2.
“Yurt” jurnali, 1-son. 1917-yil 1-iyun. Qo‘qon adabiyot muzeyi fondi. 
3.
Oʻzbekistonning yangi tarixi, 2-kitob [Oʻzbekiston sovet mustamlakachiligi 
davrida], T., 2000 
ATİLLANIN 452-ci İL ROMA YÜRÜYÜŞÜ 
 
Əsgər Zeynalov 
 
Atilla dünyanın ən güclü və istedadlı sərkərdələrindən biri olmuşdur. 
Fransız, rus, erməni qaynaqları nə qədər qısqanclıqla, kinlə qərəzlə yanaşsalar da, 
nə qədər həqiqəti danmaq istəsələr də, Atillanın sərkərdəlik istedadı, artıq 
salnamələrdə, əsələrdə, xronikalarda tarixə çevrilmişdi. Ən azı Priskosun, 
Akviyanlı Prosperin, Jordanın və digərlərinin əsərlərində tarix həqiqətlər müəyyən 
dərəcədə öz əksini tapmışdır. 
Xristian alimləri nə qədər dini təəssübkeşliklə Atillanı qəddar, qaniçən kimi 
təqdim etməyə, “Tanrının qamçısı”, “ Allahın qırmancı” adlandırsalar da, 
tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi , o, Avropanın öz hökmdarlarından ondan əzazil, 
zəhmsiz, qəddar olmamışlar. 
Yox ki, az, Avropa imperatorlarının yarısı qədər əzazil olmamışlar.
Bəli, Kataloniya döyüşündən sonra Attila şimali İtaliya səfərinə hazırlaşırdı. 
Fransız qaynaqlarında göstərilir ki, 452-ci ilin yazında Attila Alp dağlarını 
keçib Akibeni, uzun mühasirədən sonra elə bir çətinlik çəkmədən Padunu, 
Vezononu, Milan və Raveni ələ keçirir. Vəziyyət Roma üçün ümidsiz görünür və 

---

822 
III Valentin danışıqlar aparmağı qət edib, qərara alır. O, 452-ci il iyun ayının 11-də 
Papa II Leonun başçılığı altında bir konsul və bir referent (dövlət xadimi-Ə.Z.) 
göndərir. Attila müqaviləni imzalayır. Böyük bir qənimət və qüvvə ilə geri qayıdır. 
Fransız qaynağında o da qeyd olunur ki, Attilanın qoşunları bir az zəifləmişdir. O, 
elçiləri də hədələyir ki,əgər Honogiya cehizini verməsə, gələn il yenə gələcəkdir. 
(fr.vikipediya.org /viki/ Attila/ 
Rus qaynaqlarında bu məlumat bir az fərqlənir. Burada Roma papasının 
katibi Prosperin xronikasında yazdığı qeydlərə əsaslanıb bildirilir ki, papa Leo 
tanınmış romalılar Aviena və Frigetdiyanın müşayəti ilə hunların başçısı ilə 
görüşür və Dunay tərəfə getməsini məsləhət edir. Eyni zamanda göstərilir ki, 
Roma Papası Attila ilə əsirlər barəsində də müzakirələr aparmışdı. Bu qaynaqda 
qeyd olunur ki, Attilanın İtaliyadan getməsinin səbəbi İdasionolun müasir xronika 
xəbərlərində məlumat verilir. (ru. Vikipediya. Org./viki/Attila/ 
Azərbaycan qaynaqlarında da bu barədə maraqlı məlumat verilir. 
Qaynaqların birində göstərilir ki, Attila qısa hazırlıqdan sonra ordunun gücünü 
bərpa edərək 452-ci ildə Romaya istiqamət aldı və Roma imperiyası təşvişə 
düşməyə başladı. O da xüsusi vurğulanır ki, Attila Roma qapılarının ağzına 
çatanda Roma papası başda olmaqla onun yanına nümayəndə heyyəti göndərildi. 
Attila bu heyyəti öz qərərgahında qəbul etdi. “Səni salamlayıram, Allahın bəlası” 
deyərək Papa Attiladan Romanı bağışlanmasını xahiş etdi. Onu da bildirir ki, 
Attila qoşunun şəhərə daxil olmaması üçün bütün şərtləri qəbul edir. Attila 
İstanbula girmədiyi kimi, Romaya da daxil olmadı. Qaynaqda o da diqqətə 
çatdırılır ki, Romada dünya memarlığının nadir inciləri, qədim dövrlərə aid 
əlyazmalar kitabları var idi. Bunların məhvi dünya mədəniyyətinə böyük zərbə 
olardı. Attila İskəndəriyyə kitabxanasının yandırılmasına səbəb olmuş 
Makedoniyalı İskəndərdən, Yuli Sezardan fərqli olaraq bu incilərin yandırılmasını 
istəmədi. Əsl türk böyüklüyünü göstərdi. Qaynaqda fikir belə yekunlaşır ki, 
nəhayət Roma papası I Leo Attilanın qarşısında baş əyib onun başına tac qoydu və 
onu Avropanın imperatoru elan etdi. Bunu Napaleon da düşünürdü və o da Attila 
kimi papanın hüzuruna gətirdib ikinci Avropa imperatoru oldu. (az. 
vikipediya.org./viki/Attila/ 
Cavad Heyyət də ertəsi il (452-ci il-Ə.Z.) Attilanın 100 minlik qoşunla 
İtaliyaya hücumunu imperiyanın paytaxtı Rovenna şəhərini işğal etməsini, 
imperator və senatı vəhşətə salmasını nəyin bahasına olursa olsun sülhə, barışığa 
nail olmaq istəmələrini, bunun üçün məşhur Leonun başçılığı altında Attilanın 
hüzuruna gəlməsini yığcam şəkildə təqdim etmişdir. C.Heyyətin əsərindən bəlli 
olur ki, Valentinin göndərdiyi nümayəndə heyəti Leonun başçılığı altında gələn 
nümayəndə heyəti Minsye çayının Po çayına töküldüyü yerdə görüşürlər. 
Ordugahını qurmuş olan Attila bildirib və ondan Hunun himayəsi altına almağını 

---

823 
istədi. Bu əsərdə də qeyd edilir ki, Attila Lyetin təklifini qəbul edib, ordusu ilə geri 
çəkildi və Sasanilərə hücum etməyi düşünərək dünya imperatoru olmaq arzusuna 
düşdü (C.Heyət göstəriulən əsəri, səh.15). 
Attilanı 452-ci ilin baharında Romaya hücumu və I Lionun onun görüşünə 
gəlişi ilə bağlı fikirlər də öz müxtəlifliyi ilə seçilir.
R.Özdək də öz əsərində göstərir ki, Attilanın bu hücumlardan vahimə 
içərisində olan saray, xalq, senat və kilsə, yəni papalıq, Hunhökmdarına xərac 
vergisini açıqlamaqdan carə olmadığını düşündülər və bu şəkildə də qərar verdilər.
Rəfiq Özdəyin əsərindəki bir fikri xüsusi vurğulamaq lazım gəlir. O, yazır: 
“Bu vəziyyət Kataloniya vuruşmasında kimin qalib gəldiyini də çox yaxşı 
göstərirdi”. 
Çox tutarlı və məntiqli fikirdi. Əgər həqiqətən 451-ci ildə Attila Katalan 
döyüşündə məğlub olmuşdursa, guya əzilib tamamilə darmadağın olmuşdursa, bir 
neçə aydan sonra o, necə özünü düzəldib, yeni belə bir ağır döyüşə cəsarət 
etmişdir. 
İkincisi, Attilanın bu hücumu adi bir şəhərə, əraziyə deyil xristian 
dünyasının mərkəzinə idi. Əgər Qalliyada elə bir güc var idisə, doğurdan da o, 
qalib olmuşdursa, bəs nə üçün Romaya köməyə gəlmirdi?
Bizcə o, özündə elə bir güc görmürdü. Attilanın qarşısına çıxa biləcək elə 
bir qüvvə tapmırdı. O yerlərə bələd olanlar yaxşı bilirlər ki, Qaliya İtaliyaya 
Attilanın məskunlaşdığı yerdən daha yaxın idi. 
R.Özdəyin əsərindən aydınlaşır ki, Roma imperiyasının ən böyük 
sərkərdələrindən, 451-ci il vuruşmasının əsas başçılarından biri Aetius 
qarşılaşmanın imkansız olduğunu, hətta Valentinianusa italiyanı tərk etmək lazım 
gəldiyini bildirir. 
Bəli, sözün əsl mənasında “qar yağıb qapının ağzını almışdı”. R.Özdəyin 
qeyd etdiyi kimi, Attila papalığın mərkəzi imperatorluğunun və bütün Avropanın 
ən məşhur heykəllər şəhəri Romanın qapıları ağzında dayanır.
Roma imperiyasının başçıları xeyli daşınıb-düşünüb, fikirləşdikdən sonra 
çox düzgün bir çıxış yolu tapırlar. Papa I Leonu Attilanın hüzuruna xahişə, 
yalvarışa göndərib, bununla da Romanın dağıdılmasının qarşısını almaq. 
R.Özdək bu hadisə ilə bağlı yazır: “Papa I Leonun başçılığı ilə onun yanına 
böyük bir ricaçı heyət göndərilir. Attila bu heyəti qərərgahında qəbul etdi. Papa 
Leo türk imperatoruna Roma imperatoru və bütün xristian dünyası adından 
gəldiyini söyləyərək kimləri təmsil etdiyini sənədlərlə göstərdi, ən böyük sənəd isə 
imperatorlar daxil olmaqla bütün xristian aləminin lideri olan papanın gəlməsi idi. 
Papa Attiladan Romanın əhvini xahiş etdi və bunun müqavilində ilbəil xəracın 
artırılacağını, Hun başçısının bütün şərtlərinə sözsüz əməl olunacağını bildirdi”.

---

824 
Roma papası Leonun Hun imperatoru türk oğlu Attilanın hüzuruna gəlməsi, 
fransız, rus qaynaqlarında sıx-sıx təsadüf olunan guya 451-ci ildə Attilanın Qaliya 
döyüşündə məğlub olmaq fikrini alt-üst edir. Bu, xristian alimlərinin 
uydurmasından başqa bir şey deyildir—bir daha təkrar edirik. 
Roma papası Leonun imperiyanın nüfuzlu adamları ilə özünün Attilanın 
hüzuruna xahişə, yalvarışa gəlməsi tarixin ən ümdə səhifələrinə yazılmış xristian 
dünyasının həqiqətən artıq xoşagəlməz, acı, bəlkə də ən ləkəli yaddaşına 
çevirilmiş, izlərindəndir. 
Bəs, Roma papasının Attilanın hüzuruna gəlişinin əsas səbəbi nə idi? 
Doğurdanmı oradakı heykəl və tarixi abidələrin dağıdılmasının qarşısının alınması 
idi?
Bu suala R.Özdək çox inandırıcı şəkildə belə cavab verir: “Papanın gəlişinin 
əsas məqsədi xristianlıq mərkəzinin yıxılmaması idi. Əslində bu Romanın təslimi 
deməkdir və papa da bundan başqa bir şey söyləmir. Attila isə bundan başqa bir 
şey istəmirdi. 
Attila papanın yalvarışını qəbul etdi və Roma şəhərini işğal etmədi, 
dağıtmadı, yandırmadı. 5 il öncə böyük Çəkməcəyə qədər gəldiyi halda İstanbulun 
məhv olmasına yol vermədiyi kimi, indi də onun qədər böyük bir şəhər olan ən 
böyük abidələrin kitabxanaların yerləşdiyi Romanı, bu şəhərin əsərlərini qorumuş 
oldu”. Yəni, İsgəndəriyyə kitabxanasını yandırmış Yuli Sezarın elmə olan 
hörmətsizliyini türk etmədi.
Attilanın Romada hücumu ilə bağlı Natiq Adilovun dissertasiyasında da 
maraqlı fikirlər təqdim olunmuşdur. O, yazır ki, müasir macar yazıçılarından biri 
belə bir fikir ortaya atmışdır. Onun fikrincə, Attilanın əsas niyyəti bütün millətlərə 
öz dillərini, mədəniyyətlərini, ənənələrini qoruyub saxlamaq imkanına malik 
dövlət qurmaq idi.
Dissertasiyada oxuyuruq “Macar əsilli ingilis yazıçısı Luis Devohi 1949-cu 
ildə yazdığı “Dünyanın tac-taxtı” romanında göstərirdi ki, papa Leonun səyləri 
nəticəsində onun fikrindən daşınması diqqətə çatdırılır—yəni Romaya hücum 
etmir. Dünyaya meydan oxuyan Attila din qarşısında aciz qalır. 
Əslində bu acizlik deyil. Bu, türklərin dahi Volterin vurğuladığı kimi başqa 
dinlərə hörmətlə yanaşmasından irəli gəlirdi. Volterin yanaşması da belə olmuşdur. 
1453-cü ildə İstanbulu fəth edəndə də II Sultan Məhəmməd Fateh də belə hərəkət 
etmişdir. Belə ənənələr davam edirdi. 
Rus qaynaqlarında da qeyd olunur ki, Attila bütün Avropanı birləşdirmişdi.
Attilanın papa I Leo ilə görüşündəki bir ifadəyə də münasibət bildirmək 
lazım gəlir. I Leo Attilanın başına tacı qoyarkən dediyi söz “Allahın bəlası”. 
Fransız qaynaqlarında da tez-tez bi ifadəyə də --Attilaya verilən ləqəbə 
“Allahın bəlası” rast gəlmək olur. Rus qaynaqlarında həmişə Attila barəsində 

---

825 
deyilmiş “Allahın bəlası” ifadəsi sıx-sıx işlədilir. Bəzən də “Allahın qamçısı” 
sözlərinə də təsadüf olunur.
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nadir Adilovun dissertasiyasında Attilaya 
verilmiş “Allahın bəlası” ləqəbi ilə bağlı maraqlı bir əhvalat təqdim etmişdir. 
N.Adilov həmin məsələ ilə bağlı yazmışdı: “1488-ci ildə Macarıstan salnaməsi adlı 
kitabda “Tanrının bəlası” ləqəbini alması barədə bir hadisə qələmə alınmışdı. 
Hadisə nədən ibarətdir? Attila Katalan döyüşlərinə gedərkən yolda Tərki-dünya 
adlı bir şəxslə rastlaşdığı yazılır. Attila ona suallar verir. Onun cavabı isə belə olur. 
“Sən mənim kimi insandan Tanrının fikrini soruşursan? Sən məndə elə bir 
qabiliyyət görürsən? Dünyanı idarə edən Tanrı insanın əlinə qılınc vermişdi. Sən 
Tanrının bəlasısan və sənin vasitənlə o, onun qaydalarını tərk edənləri 
cəzalandıracaqdır. Bu söhbətdən sonra Attila ona verilən addan razı qaldığı 
bildirilir”. 
Engelsin dili ilə deyilsə orta əsrlərin son yeni əsrin ilk şairi dahi Aligeri 
Dante isə Attilanı özünün məşhur “İlahi komediya”sında “Yer üzünün bəlası” 
adlandırmışdı. Fransız, rus qaynaqlarında Dantenin Attilanı bu şəkildə təqdim 
etməsi göstərilmişdi. Ancaq görkəmli şair Əlağa Kürçaylı bu dahi italyan şairinin 
ölməz “İlahi komediya”sını dilimizə çevirərkən Atilanı “Odlu qamcı” kimi 
göstərmişdi. 
Orda boyun əyir bax, göylərin qəzəbinə 
Attila, bir vaxt adı odlu qamçı sayılan 
Hələ Pirr də, sekt də o yerdə dönə-dönə 
Göz yaşları axıdır dayanmayır bircə an. 
Görünür Ə.Kürçaylı qafiyəni uyğunlaşdırmaq üçün Attilanı Avropada 
adlandırılan adların birilə təqdim etmişdi: “odlu qamçı”. Ancaq müxtəlif 
qaynaqlarda Dantelin Attilanı “Yer üzünün bəlası” kimi adlandırması göstərilir. 
“Erməni Sovet Ensiklopediya”sında da Attila haqqında yığcam, ancaq qərəzli 
şəkildə məlumat verilmişdi. Bu mənbədə göstərilir ki, güya Attila 434-cü ildən 
445-ci ilə kimi qardaşi ilə birlikdə hunların başçısı olmuşdur. Qardaşı Bledanı 
qətlə yetirmiş, hakimiyyəti tək olaraq idarə etməyə başlamış, 451-ci ildə 
Kataloniya döyüşündə məğlub olmuşdur. Ölümündən sonra hunlar müxtəlif 
hissələrə parçalanmışdır. (Erm.Sov. Ensiklopediyası. İrəvan, 1974, səh.132.erməni 
dilində) 
Göründüyü kimi, Attilanın 434-cü il, 442-ci il, 447-ci il, 452-ci il qələbələri
barədə heç bir söz deyilmir. Xüsusilə Roma papası I Leo-nun Attilanın hüzuruna 
gəlib, yalvarıb “diz çökməsi” bununla da xristian ocağının mərkəzinin dağıdılıb, 
yerlə yeksan olmasının qarşısını alması dilə gətirilmir. Verilən hər iki məlumatın
heç biri həqiqətə uyğun deyildir. Yalnız bu fikirlər türklərə qarşı içdəki kin və 
qəzəbin yazıya köçürülməsidir. 

---

826 
Fransız qaynaqlarında diqqət çəkən məlumtlardan biri də, Attilanın həmin 
453-cü ilin martında dünyasının dəyişməsi məsələsi idi. 
Attilanın ölümü ilə müxtəlif fikirlər mövcuddur, hətta rəvayətlər. Bununla 
bağlı Natiq Adilov dissertasiyasında maraqlı bir epizoda təsadüf olunur. 
Tədqiqatçının verdiyi məlumata görə, Lonrens Binyonun “Attila” əsərində 
göstərilir ki, alovlu çıxış etmək qabiliyyətinə malik olmuş Attila bir dəfə kahinlə 
görüşür və kahin ona bir qadın tərəfindən öldürüləcəyini bildirir, ancaq kim 
olacağını demir. Əsərdə ya onun Honariya, ya da İldiko olduğu göstərilir. 
Volterin “Millətlərin adətləri və düşüncə tərzi haqqında esse” əsərindən 
aydın olur ki, Priskos və Jornandesin, xüsusilə ikincinin 1603-cü ildə ( 1703-cü 
ildə əlavə olunmuşdur, görünür bu ikinci nəşridir – Ə.Z) nəşr olunmuş “Qotların 
əsas tarixi” əsərindən istifadə edilmişdir. 
Fransız ədibinin fikrinə münasibət bildirilərkən, öncə, onu xüsusi 
vurğulamaq lazımdır ki, bu yazılan hadisə əldə olunan məlumatlara əsasən 
həqiqətə qəti uyğun gəlmir. Volterin həmin fikri xristian təəssübkeşliyindən başqa 
bir şey deyildi. 
Şübhəsiz ki Atilla mövzusuna dönə -dönə qaydılacaqdır. 
İstifadə olunmuş ədəbiyyat 
•
Fransua Rable. Qarqantua və Pantaqruel . Bakı, “Öndər nəşriyyat”, 
2005, 304 s, (Tərcümə edəni Əhməd Cavad, ön sözün müəllifi prof. Cəlil Nağıyev) 
•
Cəlil Nağıyev. Qərbi Avropa ədəbiyyatı. Bakı “Elm və təhsil” 
nəşriyyatı, 2019, 518 s. 
•
Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış. İslamdan 
əvvəl və islam dövrü Bakı, “Aspoliqraf”, 2009, 184 səh 
•
Rəfiq Özdək Türkün qızıl kitabı, Bakı, “Yazıçı”, 1992, 184 səh. 
(çevirənlər N.Yaqublu və Y.Şüküroğlu) 
•
Cəvahirləl Nehru. Ümümdünya tarixinə nəzər. Bakı, “Gənclik”, 1986, 
584səh. ( tərcümə edəni T.Paşazadə). 
•
Rabelais. Gargantua et Pantagruel, Paris, “Larousse”, 1913, 227p 
•
Théâtre de Voltaire, tome second. À Paris de l’imprimerie et de la 
fonderie stéréotypes de Pierre Didot de l’ainé et Firmin Didot, 1801, 280p. 
•
Voltaire. Essai sur les moeurs et l’esprit des nations. tome 1-2. À Paris 
de l’imprimerie et de la fonderie stéréotypes de Pierre Didot de l’ainé et Firmin 
Didot. 1817. 498p. 
•
Voltaire. Essai sur les moeurs et l’esprit des nations. Paris, Bordas, 
1990, 905p.
•
Erik Deşodt. Attila, Bakı, Altun kitab, 2020, 157 səh. 

---

827 
•
https.en.wikipedia org˃wiki˃Attila 
•
https.fr.wikipedia.org˃wiki˃Atilla 
•
fr.wikipedia.org/wiki/Empire hunnique 
•
tr.wikipedia.org/wiki/Hunlar 
•
fr.wikipedia.org˃˃wiki˃Huns 
•
 
https://core.ac.uk 
HYPERLINK 
"https://core.ac.uk˃˃download˃˃pdf/"˃˃ 
HYPERLINK 
"https://core.ac.uk˃˃download˃˃pdf/"download 
HYPERLINK 
"https://core.ac.uk˃˃download˃˃pdf/"˃˃ 
HYPERLINK 
"https://core.ac.uk˃˃download˃˃pdf/"pdf
 
•
https//www.nationalgeografic.fr˃Attila-la-b˃Attila,le barbare 
•
https//ru.wikipedia.org˃wiki˃гунны 

---

828