partiyasi tuzildi. Abduvohid Burhonov – rais, Fitrat – sarkotib. Usmonxo’jayev –
xazinachi, Fayzulla Xo’jayev va yana besh kishi a’zo qilib saylandi. Yangi partiya
Muvaqqat Hukumatga tabrik telegrammasi va Rusiya – Buxoro munosabatlaridan
kelib chiqib, amirni islohotga majbur etishni so’rab Murojaatnoma qabul qildi.
Harakatlar bejiz ketmadi. Amir yon berdi”[8.151].
896
B.Qosimov parcha keltirilgan asarni o’z kitobida “badia” deb ataydi. Bu
haqda boshqa mutaxassislarning fikrlari bir oz boshqacharoq. Masalan, Naim
Karimov “Hurriyat” gazetasida e’lon etilgan bu asar parchalarining yig’ib, tahlil
etish asnosida Fitrat “Temur sag’anasi” dramasining bo’laklari degan xulosani
ilgari surgan. H.Boltaboyev esa bu asarni to’g’ridan to’g’ri “nasriy she’r” –
mansuralar tarzida atagan[9.15]. Bizningcha, asar janri borasida keyingi ikki
mutaxassis haqliroq. Chunki u badia – esse janridan ko’ra nasriy she’r qoidalariga
ko’proq tushadi.
“Hurriyat” gazetasining 1917 – 18 yilgi sonlarida bosilib chiqqan “YUrt
qayg’usi” – mansurasi, “Mirrix yulduziga” asarini B.Qosimov satrma-satr tahlil
qiladi:
– “Madaniyat degan G’arbli olbosti. Boqing, buning ko’kragidan o’q
bosdi...” degan jumlalarini shunday tahlil qiladi: “...Go’yo shiddatli bir dovul
kelganu bundagi go’zallikni barbod qilgan. Bu dovulning ismi – “madaniyat”.
Nega “Madaniyat”? Madaniyat hayotning mazmunli bo’lishiga qaratilgan emasmi?
Gap nomda emas, mohiyatda. Inqilob xalq uchun, xalqning nomi bilan amalga
oshgan edi. Oqibat-chi? Insondagi insoniylik barbod bo’lib, yovvoyilik, yovuzlik
junbushga keldi. Bir-birini yo’q qilishga tushdi. Hayvondan xor bo’ldi. Bu inson
emas, iblis (olbosti) a’molidir. O’lkaning ko’ksiga o’q qadagan o’shadir” [9.370].
Adabiyotshunos B.Qosimovning Fitrat she’riyati haqidagi mazkur xulosalari ham
sof milliy, sosiologik pafosdagi tahlil namunasidir: “Shoirning “Kim deyay seni?”,
“Bir oz kul”, “Achchig’lanma degan eding”, “Ishqimning tarixi”, “Go’zalim,
bevafo gulistonim” kabi ishqiy she’rlarida mahzunlik, zamon boshiga solgan
so’ngsiz o’kinch, iztirob to’la alam ko’zga uriladi. SHoirning she’rlari millat
boshiga tushgan balo-oqibatlarning muallif qalbida uyg’ongan nidolari edi”.
[9.371] Olim shu o’rinda Vadud Mahmudning jadid shoirlarining ishqi “Vatan va
millat ishqidir” degan konsepsiyasini Fitrat she’riyati misolida yana bir bor
isbotlaydi. Uning bir qarashda real dunyo go’zali – yorga qaratilgandek
tuyuladigan ishqiy she’rlari mohiyatida millat qayg’usi turishini isbot etyapti.
Haqiqatdan ham XX asr o’n ettinchi yillarida Fitrat o’z yori – Vatanidan ajralish
arafasida edi. U raqiblaridan kelayotgan bunday xavfni teran his qilar edi. Hijron
kunlari, Yorning raqib (mustamlakachilar) quliga o’tish onlari yaqin edi. Professor
B.Qosimov Fitrat she’rlaridagi mana shunday nozik ijtimoiy pafosni daqiqona
ilg’aydi. Tahlilllar davomida talqinchidagi milliy mafkura, vatansevarlik pafosi
aniq bilinadi. 80-yillar oxiri, 90-yillar boshida Fitratning “Sharq”, “Shoir”, “Kim
deyay seni?”, “Nega bo’yla?”, “Go’zalim, bevafo gulistonim”, “Mirrix yulduziga”,
“Behbudiyning sag’anasini izladim”,“Paxta terimidan”, “Bir oz kul”,
“Achchig’lanma degan eding”, “Ishqimning tarixi (...ga)”, “Yana yondim”,
“Parcha”, “O’qituvchilar yurtiga”, “Qor”, “Nozanin yor” kabi qator o’zbek va fors-
897
tojik tilidagi she’rlari matbuot sahifalarida e’lon etildi. Fitratning bunday lirik
asarlari B.Qosimovning “Maslakdoshlar: Behbudiy, Ajziy, Fitrat” risolasida,
H.Boltaboyevning “Fitrat” nomli konseptual maqolasida dastlabki talqinlarini
topdi.
Fitratshunos olim H.Boltaboyev ayni mavzu talqiniga yanada kengroq va
chuqurroq yondashadi. Olimning “She’r va shoirlik”, “Sayha” qismatidan lavhalar
yoki shoir Fitrat haqida”, “Kechani sog’inish mumkinmi?”, “Temur sag’anasini
izlab” va boshqa kuplab maqolalarida Fitrat she’riyati ijtimoiy voqealar bilan
mushtarak holda tadqiq etiladi. H.Boltaboyev o’zining bir qator tadqiqotlarida
Fitrat ijodiy merosining shziga xos nozik nuqtalarini struktural, qiyosiy-tipologik,
germenevtik metodlar imkoniyati doirasida talqin qiladi. Shunga ko’ra,
adabiyotshunosning mazkur masalaga bag’ishlangan tadqiqotlari fitratshunoslikda
yangi sahifalar ochilishiga zamin hozirlaydi. Masalan, Fitratning “She’r va
shoirliq” maqolasi tadqiqida ham yuqoridagi talqin tamoyillariga muvofiq ish
ko’radi. “Har bir hodisaga uning vujudga kelish tarixidan, ya’ni istorizm
tamoyilidan kelib chiqib baho berishga o’rgangan olim bu maqolada ham she’r
nazariyasidan bahs yuritishdan avval turkiy xalqlarda she’rning paydo bo’lishi va
ular she’r deganda nimani nazarda tutishi lozimligini shunday anglatadi: “She’r va
shoirlik degan so’zlar bizda yangigina narsa emas. Turk ulusi o’z borlig’ini
ochunga ko’rsatkali she’r va shoirlikni bilib kelganlar” [10.43]. Anglashiladiki,
olim talqinida Fitrat muayyan muammoni yoritishda tarixiy poetika ilmiga
tayangani, har bir nazariy masalaga xolislik bilan yondashib, milliy asoslarni
ko’rsatgani, qolaversa ilmiy-nazariy mulohazalarda adabiy tanqidiy tafakkur
ruhining ustuvorligi oydinlashadi. Bunday boy ilmiy merosning o’ziga xos
jihatlarini ko’rsatishda Fitratning nazariy manbalaridan yoxud rus va jahon
adabiyotshunosligidagi ilmiy asarlarning matnidan parcha keltirish har bir fikrni
asoslashda muayyan iqtibos olish metodologiyasiga tayanadi. Ya’ni Fitratning
ma’lum bir nazariy qarashi tahlil maydonining markaziga qo’yiladi. So’ngra esa
olimning zamondosh munaqqidlari, Sharq allomalari, jahon mutafakkirlari ilmiy-
nazariy xulosalari yordamida talqin etiladi. Bunday metodologik yondashuv tarzi
tadqiqotning xarakterli jihatini ko’rsatish bilan bir qatorda, Fitratning ilmiy
merosini jahon adabiyotshunosligi kontekstida qayta baholash imkonini
beradi.“Fitrat va jadidchilik” asarining “Kechani sog’inish mumkinmi?”
maqolasida muallif sho’rolar davrida “ashaddiy millatchilik va badbinlik kayfiyati
bilan sug’orilgan” deb baholangan Fitratning “Mening kecham”, Cho’lponning
“Buzilgan o’lkaga” she’rlarini ikki shoirning ruhiy kechinmalari, qalb iztiroblari
bilan uyg’un holda tahlil etgan”[10.95]. Olim bu kitobda Fitrat va Rauf Parfi
sheriyatining bir-biriga yaqin, mushtarak jihatlarini ham tekshiradi. Keyinchalik
898
Hamidulla Boltaboyevning Abdurauf Fitrat she’riyati haqidagi fikr-mulohazalari
Fitrat besh jildligining birinchi jildidagi so’zboshida aks ettirildi.
Akademik B.Nazarov, N.Karimov, professor I.G’aniyev, N.Ofoqova kabi
fitratshunoslarning maqola va tadqiqotlarida ham Fitrat she’riyati ijtimoiy voqealar
bilan mushtarak holda, sosiologik tadqiq qilinadi. Umuman, Fitrat she’riyatining
o’zbek adabiyotshunoslari tomonidan ijtimoiy, milliy mafkura konsepsiyasi nuqtai
nazaridan talqin etilishi behuda emas. Sovetlar davrida ham bu she’riyatga asosan
ijtimoiy mazmun berib, unda millatchilik (aslida millatparvarlik), panturkizm
(aslida turkiy xalqlar birligi), panislomizm (aslida umumsharq musulmonlari
birligi) g’oyalarinig aniqlanishi ham istiqlol davri fitratshunosligi bilan mos keladi.
Faqat shuni yodda tutish lozimki, sovet davrida Fitrat she’riyati tuzumga yot
mafkura sifatida ta’qib etilgan bo’lsa, istiqlol davri adabiyotshunosligida milliy
istiqlol g’oyasi, milliy mafkuraning asoslaridan biri sifatida talqin etildi. Bu dalillar
Fitrat ijodining bir kichik tarmog’i bo’lgan she’riyat shoir uchun ijtimoiy dardlarini
to’kish, jadidchilik g’oyalarini targ’ib etish, chaqirish, bong (sayha!) vositasi bo’lib
xizmat qilganini ko’rsatadi. Adabiyotshunoslik esa badiiy ijod namunasiga xolis
yondashar ekan, undagi yetakchi pafos – muallif g’oya-maqsadini ayni o’zligicha
anglaydi va talqin qiladi.
Xulosa qilib ayganda, Fitrat ijodiy merosiga turli-tuman talqinlarda ijtimoiy
yondashuv ustuvorligi ko’zga tashlanadi. Binobarin, adib asarlarining ijtimoiy ruhi
adabiyotshunoslikni ayni shunday yondashuvga olib kelgan edi. Zero, yuqorida
nomlari zikr etilgan fitratshunoslarning tadqiqotlarida Fitrat ijodi ijtimoiy voqealar
bilan mushtarak holda, sosiologik tadqiq qilingani ushbu xulosamizni asoslaydi.
Dostları ilə paylaş: |