Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

«Kitabi-Dədə Qorqud»un yazılı ədəbi düşüncə tarixinə təsiri: 
Azərbaycan alimlərinin ədəbiyyatımızda «Dədə Qorqud ənənələrinə dair 
apardığı araşdımalar göstərir ki, epos qədim və orta əsrlər ədəbiyyatımıza da güclü 
təsir göstərmişdir. Məsələnin bu tərəfi məlum edir ki, müasir Azərbaycan ədəbiy-
yatının «Kitabi-Dədə Qorqud» eposu ilə əlaqəsinin bir qaynağı da bu istiqamətdə 
axtarılmalıdır. Çünki müasir ədəbiyyat ənənə konktekstində qədim və orta əsrlər 
ədəbiyyatının varisidir.
6. «Kitabi-Dədə Qorqud» və müasir Azərbaycan ədəbiyyatı
.
Tədqiqatın başlıca məqsədini təşkil edən bu istiqamət həm xronoloji, həm də 
məntiqi-elmi baxımdan sonuncu olub yuxarıdakı aspektlərlə sıx şəkildə bağlıdır. 
Əslində, «Kitabi-Dədə Qorqud» və müasir Azərbaycan ədəbiyyatı» mövzusu 
«Kitabi-Dədə Qorqud» və Azərbaycan ədəbiyyatı» kimi qlobal elmi problemin 
sözü gedən aspektlərindən biridir. Bu üzdən mövzuya hansı istiqamətdə baxılırsa-
baxılsın, bu aspektləri birgə götürmək, bir aspekti öyrənərkən digərlərini də öz 
dərəcəsində nəzərə almaq lazımdır. 
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının müasir Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri 
mövzusunun tədqiqi problemə ilk növbədə «folklor və yazılı ədəbiyyat» aspektində 
yanaşma tələb edir. Bu, çox mühüm yanaşmadır və onun nəzərə alınması son 
dərəcə vacibdir. «Kitabi-Dədə Qorqud» bütün hallarda folklor abidəsidir. Folklor 
abidəsinin bütün quruluş elementləri (mövzu, məzmun, forma, obraz, süjet, motiv, 
epizod, bədii dil, onun təsvir və ifadələr sistemi və s.) istisnasız şəkildə folklor 
poetikasının qanunauğunluqlarına tabedir və heç bir halda ondan qırağa çıxmır. 
Folklor mətninin poetikası ilə yazılı ədəbiyyatın poetikası biri-biri ilə qırılmaz 
şəkildə bağlı olduğu kimi, onların arasında kəskin fərqlər də vardır. Bu bağlılıq 
(vəhdət) və fərqlər «folklor və yazılı ədəbiyyat» modeli çərçivəsində reallaşır. 
Ə.Ələkbərli folklorun və yazılı ədəbiyyatın özünəməxsusluğunu səciyyələndirən 
(həm də müəyyənləşdirən) bədii şərtilik amili haqqında yazır ki, «bu, ilk növbədə, 
ümumiyyətlə, folklor təfəkkürü, folklorun digər bədii yaradıcılıq sahələrindən, o 
cümlədən yazılı ədəbiyyatdan fərqli spesifik poetikası ilə bağlı əlamətdir və 
dünyanın bütün digər xalqlarının şifahi söz sənəti tarixində bu və ya digər forma və 
səviyyədə müşahidə olunur. Xüsusilə qədim dövrlərdə folklorda gerçəkliyin bizim 
bugünkü (bədii – Y.İ.) təfəkkür tərzimizə müvafiq yox, məhz ilkin-ibtidai təfəkkür 

---

23 
prizmasından keçirilərək əks olunduğunu və bu təfəkkür tərzi üçün bir sıra 
keyfiyyətlərin (məsələn: hadisələr arasında səbəb-nəticə əlaqəsinin səciyyəvi 
olmaması; bir sıra anlayış və təsəvvürlər, o cümlədən canlı və cansızlar, insanlar və 
heyvanlar arasında diferensiasiyanın, yaxud lazımi səviyyədə diferensiasiyanın 
yoxluğu və s.) səciyyəviliyini də nəzərə alsaq, onda folklorun bədii şərtilik 
elementlərindən istifadə özünəməxsusluğundan hətta onun poetikasının əsas 
komponenti kimi danışa bilərik» (2, s, 162). 
Azərbaycan folklorşünaslığında folklor mətnlərinin folklorun öz poetikasına 
uyğun yox, yazılı ədəbiyyat prinsipləri ilə təhlil olunması rast gəlinən haldır. 
Həmçinin ədəbiyyatşünaslıqda ədəbi əsərlərdəki folklor «layının» (folklor motiv 
və obrazlarının) təhlili zamanı «folklor və yazılı ədəbiyyat» münasibətlər modelinə 
bir çox hallarda etina edilmir. Nəzərə alınmır ki, hər hansı folklor obrazı yazılı 
ədəbiyyata gələrkən yazıçı təxəyyülünə uyğun dəyişsə də, ədib onun üzərində 
müxtəlif yaradıcılıq əməliyyatları aparıb həmin folklor obrazını öz ideyasının 
daşıyıcısı kimi yenidən yaratsa da, bu folklor obrazının «bətnində», «mayasında» 
(obrazın semantik strukturunda, formal-poetik quruluşunda və s.) folklor 
poetikasının qanunauyğunluqları yaşamaqda davam edir. Bu amildən irəli 
gəlməklə hər hansı yazılı ədəbiyyat əsərində folklor qatının araşdırılması, o 
cümlədən bizim tədqiqatımızda olduğu kimi müasir Azərbaycan ədəbiyyatında 
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının təsirinin qlobal aspektdə öyrənilməsi zamanı 
«folklor və yazılı ədəbiyyat» münasibətlər modeli hökmən tətbiq olunmalıdır.
Prof. P.Əfəndiyev görkəmli dramaturq C.Cabbarlı yaradıcılığında xalq ədə-
biyyatından istifadə məsələsindən bəhs edən kitabında yazır: «Yazılı ədəbiyyat və 
folklor, bunların qarşılıqlı əlaqə və təsiri ədəbiyyatşünaslıq və folklorşünaslığı 
həmişə düşündürmüşdür. Bu problem həm də Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində 
xəlqilik, realizm, sənətkarlıq kimi mühüm məsələlərlə bağlıdır. Ona görə də 
müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan söz ustalarının xalq ədəbiyyatına münasibəti, 
ondan istifadə etməsi yolları və üsulları barədə ayrıca tədqiqat işləri aparmaq 
zəruridir» (3, s. 3).
Qocaman folklorşünas bir neçə ildən sonra S.Vurğunun folklora münasibətini 
tədqiq edən kitabında «folklor və yazılı ədəbiyyat» məsələsinin elmi problematik 
aspekti olduğunu göstərmişdir: «Yazıçı və şifahi ədəbiyyat, onların qarşılıqlı 
əlaqəsi ədəbiyyatşünaslıq və folklorşünaslığımızda çoxdan həllini gözləyən 
problemlərdən biridir... Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan sənətkarlarının xalq 
ədəbiyyatına münasibəti, ondan istifadə yolları və üsulları barədə tədqiqat əsərləri 
yazılsa da, bunlar azdır» (4, s. 3-4).
Fikirlərdən bəlli olduğu kimi, «folklor və yazılı ədəbiyyat» ədəbiyyatşünaslıq 
üçün bütün hallarda aktual və zururi yanaşma aspektidir. Bu aspektin aktuallığı və 
zərurəti «Qorqud» eposunun müasir ədəbi düşüncəyə təsiri probleminin 

---

24 
araşdırılması üçün də dəyişməz olaraq qalır. Baxmayaraq ki, folklor və yazılı 
ədəbiyyat bədii yaradıcılıq hadisələri kimi bir axarda birləşə bilir. Ancaq bunları 
eyniləşdirmək olmaz. Bunlar bədii yaradıcılığın müxtəlif üslubları, tədqiqatlarda 
göstərildiyi kimi, kodları, yəni təsvir dilləri, ifadə üsullarıdır. 
Prof. M.Həkimov və S.Rzasoy yazırlar: «Yazılı ədəbiyyat və folklor problemi 
ilk baxışdan sadə mövzu kimi görünsə də, əslində, yaradıcılığın çox mürəkkəb 
münasibətlər kompleksini, bədii özünüifadənin müxtəlif təsvir dillərini, ifadə 
kodlarını nəzərdə tutur. Folklor və yazılı ədəbiyyat etnik-bədii özünüifadə 
kontekstində düşüncənin həm diaxron (tarixən biri-birinin ardı ilə gələn – Y.İ.), 
həm də sinxron (yanaşı, eyni zamanda mövcud olan – Y.İ.) kodlarıdır. Burada 
diaxronluq bu kodların bir-birini şərtləndirməsi, folklor kodunun yazılı ədəbiyyat 
kodu üçün «arxekodu» təşkil etməsi deməkdir. Ancaq bu kodların münasibətlər 
strukturu təkcə biristiqamətli, yəni diaxron deyildir. Yazılı ədəbiyyatın meydana 
çıxması, yazılı düşüncə və özünüifadə tərzinin meydana çıxması folklor kodunu 
heç də «arxeləşdirirməmiş», əksinə bu kodların sinxron funksionallaşma 
mexanizmləri qurulmuşdur» (5, s. 64).
Yazılı ədəbiyyat şifahi ədəbiyyatdan təkcə zamanca ondan sonra meydana 
çıxması ilə fərqlənmir. Müəlliflər göstərirlər ki, «yazılı ədəbiyyat – yazılı düşüncə 
tərzi deməkdir. Bu, folklor özünüifadəsinin sadəcə yazı koduna keçməsi demək 
deyildir. Yazı kodu düşüncənin folklordan çox planda fərqli olan struktur mexa-
nizmlərini nəzərdə tutur. Bu halda etnik özünüifadənin bədii-estetik tərzi kollektiv 
qəliblərdən çıxır. Düşüncənin ümumiləşmiş, sxemləşmiş formulları fərdiləşməyə, 
konkretləşməyə meyllənir. Minillərin qəlibləri öz strukturunda fərdin nəfəsinin 
ifadə mexanizmlərinin aktual üzvlənməsinə doğru inkişaf edir. Bu baxımdan, yazılı 
kod ümumbədii təfəkkür kodunun tamamilə yeni bir mərhələyə və uyğun olaraq 
struktura keçməsi deməkdir (5, s. 64-65).
Yazılı ədəbiyyatla folklor düşüncəsinin biri-biri ilə bağlılığını vurğulayan 
müəlliflər onların biri-biri ilə münasibətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirirlər: 
«Yazılı kodun meydana çıxması dialektik planda folklor kodunu inkar etmir. Kod 
paralelliyi, ümumbədii təfəkkürün ifadə tərzlərinin yandaşlığı yaranır. Bu halda hər 
iki kod bir-birinin, təbii ki, mexaniki paraleli olmur. Bütün ortaqlıq, korrelyativ 
həmahəngliyə baxmayaraq, kodlar özünəməxsusluğunu saxlayır. Ən başlıcası, 
yazılı düşüncə kodu folklor düşüncə kodunun əsasında meydana gəlsə də, burada 
təsir birtərəfli yox, ikitərəfli olur: Yazılı kodu şərtləndirən folklor kodu yazılı 
kodun inkişafı, sürəkli «start», sıçrayışlı dinamikası ilə get-gedə onun təsirinə 
düşməyə, başqa sözlə, əks təsirə məruz qalır. Bu baxımdan, yazılı ədəbiyyat və 
folklor münasibətlərinin ən ümumi poetik konteksti: 
- Folklorun yazılı ədəbiyyata təsirini; 
- Yazılı ədəbiyyatın folklora təsirini; 

---

25 
- Folklor və yazılı ədəbiyyatın eyni zamanda qarşılıqlı təsirlərini nəzərdə 
tutur» (5, s. 65).
«Dədə Qorqud» eposunun müasir milli ədəbiyyatla əlaqələrinə «folklor və 
yazılı ədəbiyyat» münasibətlər modelində baxıldıqda məsələnin tarixən çox 
mürəkkəb olduğu meydana çıxır. Prof. K.Abdulla bu modeli daha dərin tarixi 
aspektdə «mif və yazı» münasibətlər modeli kimi müəyyənləşdirib «Kitabi-Dədə 
Qorqud»a bu kontekstdə yanaşmışdır. Alimin fikrincə, bu münasibətlər modeli son 
dərəcə dərindədir və ilk növbədə mif ilə yazı mədəniyyətlərinin (kodlarının) sistem 
kimi hüdudları və biri-birinə keçidi nəzərdə tutan sistemlərarası diffuz məqamları 
ilə bağlıdır. O yazır: «Vacib olan odur ki, biz belə bir aydın sualın əhəmiyyətini 
dərk edək: mifoloji təsəvvür harda qurtarır və Yazı mədəniyyəti hardan başlayır? 
Və vacib deyil ki, biz bu sualın dəqiq cavabını bilmirik, bəlkə, heç bunu 
bilməyimiz mümkün də deyil. Əsas məsələ odur ki, bu iki nəhəng mədəniyyət 
tiplərinin bu sualdan çıxış edib özünəməxsus xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək 
mümkündür. Özü də bu, ona görə mümkündür ki, xoşbəxtlikdən Dastan («Kitabi-
Dədə Qorqud» – Y.İ.) özündə mifoloji dünyagörüşünün və Yazı mədəniyyətinin ən 
əlamətdar cizgilərini saxlayır. Bir az da dəqiqləşdirsək, bu mədəniyyətlərin 
birindən digərinə körpü salan böyük və zəngin keçid mərhələsini özündə əks 
etdirir. Təkrar edək ki, açıq-aydın şəkildə yox, gizli şəkildə əks etdirir» (6, s. 23-
24). 
Prof. K.Abdullanın bu fikrində mövzumuzla bağlı çox maraqlı iki məqam var. 
Birinci məqam ondan ibarətdir ki, «Kitabi-Dədə Qorqud» mifdən yazıya (uyğun 
olaraq: «folklordan ədəbiyyata») keçidi özündə yaşadan «körpüdür». Bu məqam 
«Dədə Qorqud» eposunun müasir Azərbaycan ədəbiyyatına coşğun və məhsuldar 
təsirinin, ədəbi düşüncədə meydana gələn «Dədə Qorqud» cazibəsinin səbəblərini 
izah edir. Yəni bu eposun bədii mayasında, poetik strukturunda folklordan yazılı 
ədəbiyyata keçidin hazır mexanizmləri var. Həmin mexanizmlər XX əsrin birinci 
yarısında Azərbaycan ədəbiyyatının üfüqlərində «Dədə Qorqud» eposunun 
göründüyü «an»dan işə düşür və milli ədəbiyyatımızda «Qorqud» epoxasının 
başlanğıcını qoyur. İkinci məqam isə mifdən yazıya («folklordan ədəbiyyata») 
keçidin mexanizmlərinin eposun strukturunda gizli şəkildə mövcud olmasının prof. 
K.Abdulla tərəfindən xüsusi vurğulanmasıdır. Bu, bizim yuxarıda artıq 
hallandırdığımız «Dədə Qorqud» ədəbi ruhudur. Həmin ruh milli ədəbiyyatımızın 
bütün tarixi boyunca ona xas olub, «Kitabi-Dədə Qorqud» vasitəsi ilə müasir 
Azərbaycan ədəbiyyatında yenidən canlanaraq ədəbi düşüncəyə yeni həyat (yeni 
məzmun və forma əlvanlığı) verib.