Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Bosh 
qahramonlar 
Xusrav va Shirin 
Farhod va Shirin 
Xusrav favqulodda 
kuch va g’ayrat, aql-idrok 
egasi 
bo’lib 
ulg’ayadi. 
Lekin shu bilan birga uning 
tabiatida 
engiltaklik, 
beqarorlik ham mavjud edi 
Farhod 
favqulodda 
iste’dod, tug’ma qobiliyat egasi 
edi. U ta’limning dastlabki uch 
oyida butkul savod chiqardi, bir 
yilda Qur’oni karimni yod oldi 
Xusrav va 
Farhod 
munozarasi 
Burun 
so’rdi: 
ne 
erliksan 
tiyu 
san? 
Ayittikim, 
oshiqlar 
shahridin man. 
Ayitti: 
anda 
ne 
san(o)at 
qilurlar? 
Ayitti: jon sotib, qazg’u 
olurlar. 
Ayitti: jonni sotmoqliq 
xato 
ul, 
Ayitti: ishq yo’linda ham 
ravo ul. 
Ayitti: kertimu oshiq 
erursan? 
Ayitti: bor ko’zung oxir 
Dedi:”Qaydinsen, 
ey 
majnuni gumrah?!” 
Dedi:”Majnun 
vatandin 
qayda ogah?” 
Dedi:”Nedur sanga olamda 
pesha?” 
Dedi:”Ishq ichra majnunliq 
hamesha”. 
Dedi:”Bu ishqdin o’lmas 
kasb ro’zi!” 
Dedi:”Kasb o’lsa, basdur 
ishq so’zi”. 
Dedikim:”Ishq o’tiding de 
fasona!” 

---

305 
ko’rursan. 
Ayitti: 
ne 
qadar 
sevdung 
san 
oni? 
Ayitti: so’zga sig’maz hech 
bayoni. 
Ayitti: ko’rdungmi (ul) 
kuntek 
jamolin? 
Ayittikim: bali, ko’rdum 
xayolin. 
Ayitti: 
mihridin 
bo’lg’aymusan 
pok? 
Ayittikim: magar bo’lsam 
o’lub xok. 
Ayitti: gar yo’luqsang 
ko’rsa 
seni? 
Ayitti: 
ko’zga 
surgim 
tuproqini. 
Ayitti: gar ko’zungni 
xasta 
qilsa? 
Ayitti: roziman tek ko’zga 
ilsa. 
Ayitti: gar azin er 
sunsa 
ilkin? 
Ayitti: tilgaman tosh birla 
boshin. 
Dedi:”Kuymay 
kishi 
topmas nishona”. 
Dedikim:”Kuymagingni 
ayla ma’lum!” 
Dedi:”Andin erur joh ahli 
mahrum”. 
Dedikim:”Qay 
chog’din 
o’ldung ishq aro mast?” 
Dedi:”Ruh 
ermas 
erdi 
tang’a payvast”. 
Dedi:”Bu ishqdin inkor 
qilg’il!” 
Dedi:”Bu so’zdin istig’for 
qilg’il!” 
Dedi:”Oshiqqa ne ish ko’p 
qilur zo’r?” 
Dedi:”Furqat kuni ishqi 
balosho’r”. 
Dedi:”Ishq ahlining nedur 
hayoti?” 
Dedi:”Vasl ichra jonon 
iltifoti”. 
Dedikim:”Dilbaringning de 
sifotin!” 
Dedi:”Til 
g’ayratidin 
tutmon otin!” 
Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, Alisher Navoiy ijodida, 
xususan “Xamsa” dostonlarida an’anaviylik va ustoz-shogird munosabatlari aks 
etgan o’rinlari talaygina. Bu o’rinlar mumtoz adabiyot namunalarini betakror 
o’lmas merosga aylantirgani shubhasiz. Xususan, ayrim hikoyatlar misolida ham 
buni ko’ramiz. Nizomiyning “Maxzan ul-asror” dostonida “G’isht quyuvchi chol 
hikoyati” bor. SHom viloyatida yashovchi bir keksa kishi g’isht quyish bilan kun 
kechirar ekan. Bir yosh yigit unga o’z ishini yoshlarga topshirib, keksalar safiga 
kirishni maslahat beribdi. SHunda chol birovlardan yordam kutgandan ko’ra, o’zi 
mehnat qilib topganini afzal bilishini aytadi. Bundan yigitning ham ko’zlariga yosh 

---

306 
keladi. “Hayrat ul-abror” dostonida esa mashhur “Hotami Toy hikoyati” bor. 
Uning qahramoni ham birovning himmatidan o’zining beminnat ishlab topganini 
afzal deb hisoblaydi. Halol mehnat bilan kun kechiruvchi timsollarning nutqida 
ham bir-biriga o’xshashlikni ko’ramiz. Masalan, Nizomiyning timsoli 
O’zga himmatiga cho’zmayin qo’lim, 
Qo’l kuchidan rizqim topmog’lik yo’lim. 
O’z rizqim mehnati kelmas hech malol, 
Faqat mehnat ila topgan non halol[6, 119], 
deya e’tiroz bildirsa, Alisher Navoiyning qahramoni Hotami Toyga 
noroziligini shunday bildiradi: 
Sen dog’i chekkil bu tikan mehnatin,
Tortmag’il Hotami Toy minnatin.
Bir diram olmoq chekibon dast ranj,
YAxshiroq andinki birov bersa ganj[2, 153]. 
Nizomiy va Navoiyning ko’pchiligimiz uchun yod bo’lib ketgan hikmatli 
so’zlarida ham ko’plab uyg’unlikni ko’rishimiz mumkin: