Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
1.
Аттор Фаридаддин. Тазкират ул-авлиё. -Тошкент: Ўзбекистон миллий 
энциклопедияси, 1997. -175 б.
2.
Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. Избранные труды. –
Москва: Наука, 1965. -528 б.
3.
Комилов Н. Тасаввуф ва комил инсон аҳлоқи. -Тошкент: Ёзувчи, 1996.
- б. 
4.
Комилов Н. Тасаввуф. –Тошкент: Ёзувчи, 1996. -272 б. 
5.
Навоий Алишер. Насойим ул-муҳаббат. –Тошкент: Фан, 2001. -401 б.
6.
Фузулий. Лайли ва Мажнун. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги бадиий 
адабиёт нашриёти, 1988. -121 б. 
7.
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. –Тошкент: Ўзбекистон Миллий 
энциклопедияси, 2-том, - 878 б.

---

356 
SULİ FƏQİH VƏ DURBƏKİN YARADICILIĞINDA EPİK 
ƏNƏNƏLƏR 
Sevinc AĞAYEVA 
AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu 
 aparıcı elmi işçi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Tarixin müxtəlif dövrlərində sənət adamlarının yaratdıqları ədəbi nümunələr 
müqayisəli ədəbiyyatşünaşlıq və müqayisəli dilçilik üçün dəyərli mənbə hesab 
olunur. Bu istiqamətdə klassik ədəbiyyat daha maraqlı faktları özündə cəmləşdirir. 
Uzun illər aparılan elmi araşdırmalardan bilindiyi kimi epik şeirin ilk 
örnəkləri və onun coğrafiyası sənətkarlıq nümunəsi kimi getdikcə daha da 
genişlənmiş, müəyyən zaman çərçivəsində bu istiqamətdə şeir-sənət adamları 
eyniadlı əsərləri yaradaraq ədəbiyyat tarixində yer tutmuşdular. 
Klassik ədəbiyyatda epik əsərlərin ilk örnəkləri fars dilində yaransa da, bu 
ənənə özünü türk dilində də sınamağa başladı və türk dilinin axıcılığı, söz bolluğu 
sonrakı dövrlərdə yaranan yeni-yeni nümunələr üçün bir körpü oldu.
Şərq epik şeiri ənənələrini öz yaradıcılığında canlandıran müxtəlif dövrlərdə 
yaşayan iki şairin türk dilində yazdıqları eyniadlı əsərləri diqqətimizi cəlb etdi. 
Gərçi, bu əsərlərin yaranmasında əsas aparıcı mənbə Quran motivləri olsa da, 
sənətkarlar “Yusif və Züleyxa”nı dövrün və zamanın tələbinə uyğun səviyyədə 
canlandırmış, hadisələrə cüzi də olsa, fərqli mənzərələr qatmış, həmçinin də 
mənəvi, ideoloji və estetik cəhətdən mövzunu izah etməyə çalışmışlar.
Bədii ədəbiyyatda insanın xarakterini, davranış tərzini, xarici görünüşünü 
simvolizə edən obrazlar mövcuddur. Bunlardan biri də Yusif obrazıdır ki, bütün 
Şərq və Qərb ədəbiyyatında onunla bağlı dəyərli ədəbi nümunələr yaranmışdır.
XIII-XIV əsrlərdə yaşayan və Azərbaycan-türk dilində ilk yazılı abidə 
yaradan, Şərqi Anadolu şairlərindən biri olan Suli Fəqih 4800 beytdən ibarət olan 
“Yusif və Züleyxa” poeması ilə tanınır. Bugünə qədər şairin bundan başqa əsəri 
bizə qədər gəlib çatmamışdır. Şairin həyatı haqqında da heç bir məlumat yoxdur. 
Xalqa daha yaxın olan, xalq dili üslubunda əsər yaradan şair özünü poemada 
“Şeiri-Fəqih” başlığı ilə verilən hissədə “Faqi” deyə adlandırmışdır: 
Söylə, Faqi, Yusifün bustanin, 
İnşəallah nəzm olə, tez çıqa canin [3, 122] 
Suli Fəqihin “Yusif və Züleyxa” poeması maraqlı quruluşa malikdir. Əsərə 
diqqət edərkən məlum olur ki, şair xalq təfəkkürünə, onun adət-ənənələrinə 
yaxından bələd olmuş, dövrün bilici, dünyagörmüş bir şəxsiyyəti olmuşdur.
Şərq şeiri ənənəsinə uyğun olaraq şair əsəri sona yetirəndə poemanın ümumi 
həcmini də qeyd etmişdir:
Ucdən-ucə uşbu qissə xubdurur, 

---

357 
Üç bin iki yüz yedi beytdürür [3, 173] 
Poemanın əvvəli “Bismillahir-rəhmanir-rəhim! Həzə kitabi-qisseyi-Yusif 
əleyhüssəlam” ilə başlayır. İlk fəsildə şair iki misradan sonra Yusifin həyatını 
təsvir edir. Sonrakı fəsillər bu şəkildə davam edir. Diqqətimizi çəkən cəhətlərdən 
biri də bəzi fəsillərin eyniadlı olmalarıdır: “Rücui-qissə”, “Feili-bəyan yəxluq”, 
“Rücui-qisseyi-Yusif 
əleyhüssəlam”, 
“Hədisi-Mustafa-əleyhüs-səlavat-və-s-
səlam”, “Rücui-qisseyi-Yusif əleyhüssəlam”, “Rücui-qisseyi-bəradərani-Yusif və 
Yəqub əleyhüssəlam”, “Şeiri-Yəqub-əleyhi-s-səlavat-və-s-səlam”, “Fəsli-Malik 
rəbban duşin təbirciyə varub sordı”, “Rücui-bəradəri-Yusuf və Yəqub 
əleyhüssəlam”, “Məclisi-əvvəli-Züleyxa doxtər”, “Bir kəz Züleyxa atası evində 
yatmış idi, duş gördi”, “Şeiri-Züleyxa”, “Məclisi-salisi-Züleyxa doxtər”, “Şeiri-
Züleyxa xatun”, “Məclisi-qütbü-ğur amədi”, “Hekayət”, “Məclisi-Yusif 
əleyhüssəlam müfəssirlər böylə xəbər verdilər”, “Məclisi-Züleyxa xatun”, “Şeiri-
Züleyxa xatun”, “Məclisi-şərabdar”, “Münacati-Yusif əleyhüssəlam”, “Hekayəti-
Yusif 
əleyhüssəlam”, 
“Münacati-Yusif 
əleyhüssəlam”, 
“Məclisi-Yusif 
əleyhüssəlam”, “Məclisi-Yusif əleyhüssəlam”, “Şeiri-təlifi-kitabi-Fəqih quyəd”,
“Hekayəti-Yusif 
əleyhüssəlam”, 
“Hekayəti-təzvici-Züleyxa 
məaYusif 
əleyhüssəlam”, “Şeiri Fəqih”, “Hekayəti-Yəqub Nəbi əleyhüssəlam”, “Şeiri-Yusif 
əleyhüssəlam”, “Qisseyi-Yusif əleyhüssəlam”, “Hekayəti-Yusif əleyhüssəlam”, 
“Hekayəti-Yusif əleyhüssəlam”, “Hekayəti-Yusif əleyhüssəlam”, “Böhtan etdilər 
Yusifin 
qardaşləri”, 
“Hekayəti-Yusif 
əleyhüssəlam”, 
“Hekayəti-Yusif 
əleyhüssəlam”, “Qisseyi-Yəqub əleyhüssəlam”, “Hekayəti-Yusif əleyhüssəlam”, 
“Hekayəti-Yusif əleyhüssəlam”, “Hekayəti-Bəşir”, “Şeiri-Yəqub əleyhüssəlam”, 
“Hekayəti-Yusif əleyhüssəlam”, “Hekayət”, “Hekayəti-Züleyxa” 
Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən görünür ki, Suli Fəqih poemada fəsillərin 
adlandırılmasında həm türk, həm fars, həm də ərəb dilinə aid sözlərdən və 
ifadələrdən istifadə etmişdir. Bu cür məharət yalnız hər üç dilin (Azərbaycan-türk, 
fars və ərəb) bütün qayda-qanunlarını mükəmməl bilən bir söz sahibinə aid ola 
bilər. 
Poemanın quruluşu sadədir. Əsərdə nəzmə çəkilən obrazların daxili 
həyəcanları, mühitə münasibətləri sadə, canlı təsvirlə verilmiş, cümlələr hər bir 
obrazın xarakterinə uyğun seçilmişdir. Şair poemada 12 qəzəldən istifadə etməklə 
qəhrəmanın daxili aləmini aça bilmişdir.
Epik şeiri ənənəsi mövzu cəhətdən də maraqlıdır. Suli Fəqihin müraciət etdiyi 
xalq şeiri üslubunda yaranan “Yusif və Züleyxa”, demək olar ki, xalq arasında 
sevilib-seçilən mövzulardan olmuşdur. Şair bu əsəri yazarkən xalq arasında 
yayılmış variantdan istifadə etmişdir. Ədəbiyyatşünas alim qeyd edir: