Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
 
NAZIM HIKMƏT VƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏBI MÜHITI
 
Əflatun BAXŞƏLIYEV 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Səməd Vurğun qardaş dillərimizin böyük xalq şairi – dillərimiz yaşadıqca 
əbədi yaşayacaqdır. Səməd Vurğun poeziyamızın nəhəng planetidir. Bu planetin 
günəşi, ulduzları sönməzdir. 
Nazim Hikmət 
Postsovet illərində ədəbi əlaqələr müstəvisində S.Vurğun böyük türk şairi 
Nazim Hikmətlə, xüsusilə yaxın münasibətdə olmuşdur. Bu şairlər arasındakı 
ədəbi-mədəni yaxınlıq, dostluq əlaqələri daha parlaq bir səhifə təşkil edir. Bu da 
Azərbaycanda və Türkiyədə hər iki şaiirn sevilməsinə səbəb olan ilkin şərtlərdən 
biridir. Nazim Hikmət həm də Səməd Vurğunun dostluq etdiyi yeganə ədəbi 
simadır ki, o da Azərbaycan şairinin bədii erudisiyasında, həyata orijinal 

---

368 
baxışlarında ona əvəzsiz təsir etmişdir. Mütəxəssislərin araşdırmalarına görə 
N.Hikmət Azərbaycanda 9 dəfə (1921, 1923, 1927, 1957, 1958 oktyabr və 
dekabrda, 1960 və 1962-ci illərdə may və oktyabr aylarında) olmuşdur. Əlbəttə, 
təbiidir ki, şairin birinci və ikinci dəfə Azərbaycana gəlişi o qədər də hiss 
olunmamışdır. Çünki bu illərdə o hələ ədəbi mühitdə o qədər də tanınmırdı. Amma 
1927-ci ildəki gəlişi isə şair üçün daha uğurlu olmuşdur. Belə ki, bu gəlişi illərində 
onun əsərləri Azərbaycanın müxtəlif mətbuat orqanlarında çap edilmiş, şairlə bir 
sıra görüşlər keçirilmiş, onun haqqında bir çox məqalələr dərc olunmuşdur. 
Bununla da azərbaycanlı oxucular tərəfindən türk şairinə sonsuz məhəbbət, 
əsərlərinə isə diqqət və maraq artmışdır. Təsadüfi deyildir ki, məhz düz bir il sonra 
1928-ci ildə şairin “Günəşi içənlərin türküsü” kitabı azərbaycan türkcəsində çap 
olunmuşdur. Əsəri azərbaycan dilinə S.Rüstəm tərcümə etmiş və özü də bu kitabın 
redaktoru olmuşdur. Şairin taleyi elə gətirib ki, Nazim Hikmət Səməd Vurğunla 
görüşə bilməyib. Nazim Hikmətin Azərbaycana birinci və ikinci gəlişində (1921-
1923) Səməd Vurğun Qazax Seminariyasında tələbə idi, təzəcə şeirlər yazmağa 
başlayırdı. 1927-ci ildə isə Səməd Vurğun hələ əyalətlərdə çalışır, olsa-olsa bir sıra 
lirik şeirləri mətbuatda çap olunurdu. Amma onun Türkiyəli şairlə görüşməsinin 
əsas səbəbi tamamilə başqa idi. Nazim Hikmət Bakıya kommunist şair kimi 
gəlmişdir. Ona görə də məhz onu qarşılayanlar haqqında məqalə yazanlar, 
görüşlərini təşkil edənlər də proletar şairləri – “Qızıl qələm”, cəmiyyətin üzvləri 
S.Rüstəm, M.Müşfiq, Əli Nazim, H.K.Sanlı, Ə.Fövzü, M.Rəfili və b. şairlər idi. 
Deməli buradan belə bir nəticə meydana çıxır ki, S.Rüstəmin, N.Hikmətin “Günəşi 
içənlərin türküsü” kitabına redaktorluq etməsi heç də təsadüfi deyildir. Məhz elə 
həmin illərdə Bakıda Mayakovski və Anri Barbusla da görüşləri “Qızıl 
Qələmçilər” təşkil etmişlər. Səməd Vurğun isə bu illərdə hələ gənc bir şair kimi 
romantik hisslərlə yaşayan, lirik şeirlər qələmə alan, öz sevgilisinə məhəbbətini 
poeziya dili ilə ishar edən bir şair idi. Bu illərdə Səməd Vurğun nəinki “Qızıl 
Qələmçilər” təşkilatının üzvü deyildir, hətta bu təşkilatın fəal üzvü olan 
Ə.Fövzünün komsomolçu qıza həsr etdiyi bir şeiri ciddi tənqid etmiş, qardaşına 
yazdığı məktubda “O günkü yekrənk ədəbiyyatın (oxu: proletar ədəbiyyatının – 
A.S.) amansız bir düşməni” olduğunu bəyan etmişdir. Nazim Hikmətin 
Azərbaycana sonrakı səfərləri isə Səməd Vurğunun vəfatından sonrakı illərə 
təsadüf etmişdir. Amma sən demə türk xalqının iki tanınmış oğlunun taleyində 
onların görüşmək qisməti də yazılıbmış. Hər bir Nazim Hikmət oxucusuna yaxşı 
məlumdur ki, o, öz əsərlərini öz xalqının azadlığı uğrunda mübarizəyə, həyat 
mənafeyinin yaxşılaşdırılmasına həsr etmiş, bu da Türkiyənin hakimiyyət 
dairələrinə xoş gəlmirdi. Əlbəttə, bu da şairin bir neçə dəfə həbs olunmasına səbəb 
olmuşdur. N.Hikmət 1951-ci ildə Moskvaya yaşamağa gəlir. 1951-ci ilin 
sentyabrında Bolqarıstanda Nazim Hikmət S.Vurğunla görüşür. Səməd Vurğun 

---

369 
həmin görüşə qədər Nazim Hikməti görməsədə, yaradıcılığına, şübhəsiz ki, 
yaxından bələd olub. O, Nazim Hikmətin 1927-ci ildə Bakıya təntənəli səfərindən 
mətbuatda dərc edilən əsərlərindən, 1928-ci ildə Bakıda çap olunan kitabından, 
sonrakı illərdə isə təkcə o vaxt ki, İttifaqa deyil, dünyaya yayılan şöhrətindən 
xəbərsiz qala bilməzdi. Şairin Nazim Hikmətin yaradıcılığına çox erkən bələd 
olması, onun Nazim Hikmətin “Moskva da Herakliti düşünür” şeirinin təsiri ilə 
hələ 1929-cu ildə şeirin müəllifinə ithaf etməsi də təsdiq edir. Bu iki qüdrətli şairin 
sonralar da Moskvada görüşdüklərini Nazim Hikmətin Səməd Vurğuna şeirlərini 
oxuduğunu onun köməkçisi Ə.Babayev də təsdiq edir. Moskvada Mərkəzi 
Yazıçılar Evində Nazim Hikmətlə 1951-ci ilin oktyabrında keçirilən görüşdə onun 
“Mübariz poeizyası türk ədəbiyyatının inkişafında mühüm rol oynaması haqqında 
Azərbaycan ictimaiyyəti adından görkəmli şair Səməd Vurğunun çıxış etməsi” 
haqqında məlumat verilir. Nazim Hikmət özü də Bakıdan aldığı təəssüratlardan 
ilhamlanaraq yeni-yeni əsərlər qələmə alırdı. R.Təhməzoğlu yazır: “N.Hikmət 
bütün varlığı ilə doğma vətəni Türkiyəyə bağlandığı kimi, qırılmaz tellərlə 
Azərbaycan xalqına da bağlı sənətkar idi. Ürəyi bu torpağa sonsuz sevgi duyğuları 
ilə dolu idi. Ona görə Azərbaycana gələndə böyük hörmətlə qarşılanar, qələmə 
aldığı mövzular yüksək poetik nümunələr kimi qəbul olunardı. Bu poetik 
nümunələri isə şairin çıxışları, elmi və publisistik məqalələri tamamlayırdı”.(3) 
Nazim Hikmətin Azərbaycana 1957-ci ilin oktyabr ayındakı səfəri də belə 
olmuşdur. Türkiyəli şair bu səfərində bir ay Azərbaycanda qalmış, təxminən il 
yarım əvvəl dünyasını dəyişmiş Səməd Vurğunun doğulduğu Qazaxda, onun bir 
müddət işlədiyi Gəncədə, Göygöldə olmuş və təəssüratlarının nəticəsində 
yazmışdır: “Burada mən hara getdimsə Səmədə rast gəldim. Hər şəhərdə, hər 
kənddə, hər məktəbdə, hər klubda, neft buruqlarının yanında, pambıq tarlalarında, 
hər evdə Səmədlə üz-üzə gəldim. Hər süfrədə qədəhimi onun qədəhi ilə 
toqquşdurdum. Hər narı, hər üzüm salxımını Səmədlə bölüşdüm”
22
.(1) 
Nazim Hikmət bu səfərində də aldığı təəssüratlardan vəcdə gələrək “30 il 
sonra” adlı şeirini qələmə almışdır ki, bu poetik nümunə də türk şairi öz yaxın 
dostu Səməd Vurğunu böyük həsrət dolu misralarla xatırlamışdır:
Yine böyle ağır, 
Yine böyle erimiş kurşun gibiydi 
Amma neft kuyularında, 
Suların dibine dikdiyimiz 
Neft ağacları yoktur. 
Sumqayıt denen kıraç bir yer vardı, 
Kupkuruydu toprak, 
22
N.Hikmət. Xalqın malı olan sənət. B.”Kommunist” qəzeti, 13 noyabr 1957 

---

370 
Amma zavotlu, bağlı, bahçeli, 
Yüz min nüfuslu Sumqayıt şeheri yoktu. 
“Azerbaycan” şeiri vardır yine 
Amma Sametinkiler yoktu! 
1957-ci ildəki Bakıya etdiyi səfər zamanı həmçinin (27 oktyabrda) Səməd 
Vurğunun ev muzeyində olmuş, ürəyindən ən acı ağrılı duyğular keçirmiş, şairin 
yoxluğundan çox kədərlənərək “Səməd Vurğuna” adlı şeirini yazır: 
Nehayet şehrine gele bildim 
Amma gec kaldım, Samed, görüşe bilmedik. 
Bir ölüm boyu gec kaldım 
Maqnitofondakı sesini dinlemek istedim, Samed. 
Ölülerin büsbütün ölmenden 
Resimlerini de bakamam 
Amma gün gelecek seni de senden 
Büsbütün ayıracağım, Samed. 
Sayqılı xatireler dünyasına gireceksin, 
Məzarına çiçək də qoya bileceyim, 
Gözüm yaşarmadan. 
Sonra gün gələcək, sənin başından keçən iş 
Benimde başımdan keçecek Samed.(2) 
Bu da olduqca maraqlı bir faktdır ki, N.Hikmətin şairin oğlanları ilə də 
görüşləri olmuşdur. Hətta N.Hikmət 1960-cı ilin martında Səməd Vurğunun böyük 
oğlu Yusifin toy şənliyində iştirak etmişdir. Onu da qeyd edək ki, Yusifə 
Səmədoğlu təxəllüsünü də Nazim Hikmət vermişdir. Nazim Hikmətin təkidi ilə 
Yusif öz əsərlərini Yusif Səmədoğlu imzası ilə qələmə almışdır. Yusif Moskvada 
N.Hikmətlə görüşmüşdür. Bu görüş məqamında türkiyəli şair Yusif Səmədoğludan 
soruşur: 
- Əsərlərini necə imzalayırsan? Özünə hansı təxəllüsü seçmisən? 
- Adımı və Familimi yazıram. 
- Yusif Vəkilov. 
- “Ov” sonluğu ilə bir qədər rusca səslənən familini atanın adıyla əvəz et. 
Türkcə olan “oğlu” çox yaxşı səslənir, başlıcası isə qavram üçün çox məqbuldur. 
Gör necədə gözəl səslənir: Yusif Səmədoğlu. Sizinlə razıyam deyə gənc cavab 
verir. Daha sonra Vaqif də əsərlərini belə imzalayır: Vaqif Səmədoğlu. Bir işə 
baxın ki, bu oğlanların adını şair Səməd Vurğun vermişsə, təxəllüslərini türkiyəli 
şair Nazim Hikmət verir. Xoşbəxtlikdən 1960-cı ilin əvvəllərində Nazim Hikmət 
Səməd Vurğunun kiçik oğlu Vaqiflə də görüşür. Onlar da xeyli söhbət edir, ən 
yaxın və doğma adamlar kimi bir-biri ilə öz aralarında isti münasibət yarada 
bilirlər. Nazim Hikmət Vaqif Səmədoğluna Bakıya səfərlərini xatırladır: 

---

371 
- Yadındadırmı, 1957-ci ildə Bakıya gəlmişdim. Sonra 1960-cı ildə isə 
Yusifin toyuna gəldim. 
- Yadımdadır. Siz atamla dost idiniz. Ona həsr etdiyiniz şeiri də oxumuşam. 
Səməd Vurğun yaxşı kişi idi, Allah ona rəhmət eləsin. 
Vaqif Səmədoğlu Nazim Hikmətin bir etirafını da xatırladır: “Nazim Hikmət 
ümüdləri puç olmuş, parlaq, gözəl bir insan idi. O, mənə və köməkçisi Əkbər 
Babayevə açıq-aşkar dedi ki, “Mən sosializmi Moskvada görmədim. Sosializmi 
mən Stokholmda, İsveçdə gördüm. Bu vaxtilə “Sovetlər birliyi həqiqi insan kimi 
necə yaşamaq lazım gəldiyini göstərən yeganə məmləkətdir” – deyən bu amalla 
vətəni Türkiyəni tərk edib, özünə Moskvanı vətən seçən kommunizmə tapınan və 
sənətində əsas vəzifəsini “Xalqı kommunizmə səsləmək”də görən “Aldanmış” 
böyük sənətkarın ağrılı, faciəli etirafı idi və dedikləri acı da olsa, həqiqət idi. Bunu 
Vaqif Səmədoğlu da təsdiq edir. Təsadüfi deyildir ki, illər keçdikdən sonra Vaqif 
Səmədoğluda İsveçdə olub. 
Nazim Hikmət Vaqif Səmədoğlunun dünyagörüşündə, mənəviyyatında dərin 
izlər buraxır. Eləcə də Vaqif Səmədoğlunu Nazim Hikmət bədii irsinə 
məhəbbətindən, sevgisindən irəli gələrək, məhz Vaqif Səmədoğlunun şeirlərində 
Türkiyə şairinin böyük təsiri açıq-aydın görünməkdədir. Təsadüfi deyildir ki, 
1963-cü ildə N.Hikmətin vəfatından sonra Vaqif Səmədoğlu bir vaxt atasının 
ölümünə həsr edən bir şairə “Nazim Hikmətə” adlı şeir həsr edir: 
Öləndə neçə yaşın var idi sənin? 
Neçə qış, neçə bahar görmüşdün? 
Öləndə kimin samansarısı saçlarının 
Qoxusunu eşitdim? 
Torpağını gördünmü gözlərini yumanda? 
Mavi gözlərinin səması indi yox, 
Gecə çökdü gözlərinin səmasına 
Neçə ulduz söndü. 
Mavi gözlərinin qapanmış gecəsində 
İşığı bizə heç bir vaxt çatmayacaq ulduzlar. 
Öləndə neçə yaşın var idi sənin? 
Yoxsa hələ doğulmamışdın? (4) 
Türk dünyasının iki nəhəng şair oğluna iki tarixi teleqram da şahidlik edir. 
Birincisi 50 illik yubileyi münasibətilə əlaqədar Səməd Vurğunun özünə, ikincisi 
isə ustad şairin vəfatı ilə bağlı ailəsinə ünvanlanan bu teleqramları Nazim Hikmət 
göndərib. O dostu Səməd Vurğunu 50 illiyi münasibətilə ilə əlaqədar olaraq 
göndərdiyi teleqramda deyir: 
“Əzizim Səməd! Sən xalqının elə bir sevgisini qazanmısan ki, bütün şairlər 
həmişə bu cür sevgiyə layiq olmaq arzusunda olmuşlar. Sənə və hər birimizə sənin 

---

372 
100 illiyini bayram etməyi arzulayıram. Sənin ecazkar və müdrik şeirlərini 
oxuyuram və özümü sənin yanında hiss edirəm, səni qucaqlayıram. Qardaşın 
Nazim Hikmət. Moskva.” 
Bütün Vurğun sevənlərə yaxşı məlumdur ki, 50 illik yubileyində şairin özü 
belə ağır xəstə olduğuna görə iştirak etməmişdir. Amma Nazim Hikmətin bu 
teleqramıvə işlətdiyi qardaş kəlməsi Səməd Vurğuna çox yüksək təsir etmiş, onu 
bir qədərdə kövrəltmişdir. 
Nazim Hikmətin ikinci teleqramı isə təkcə şairin ailəsinə deyil, eləcə də 
onun yüksək sənətinə ünvanlanan ürək sözləri idi. O, bu teleqramda yazır: “Səməd 
Vurğun – qardaş türk dillərimizin böyük şairi. Dillərimiz yaşadıqca yaşayacaq. 
Səməd Vurğunun təməl qaynaqlarında duran şairin görkəmli türkiyə şairləri
T.Fikrət, R.Tofiq, N.Kamal, Ə.Hamid, N.Hikmət kimi şairlərindən təsirləndiyini 
də təsdiq edir. Onun estetik idealı və ədəbi kredosunun formalaşmasında bu kimi 
türkiyə şairlərinin təsiri az olmamışdır. Elə məhz şairin pantürkist və millətçi kimi 
yaradıcılığının ilk dövründə adlandırılaraq müəyyən təqib və təzyiqlərə məruz 
qalaraq ümumtürk ədəbi ənənələri inkişaf etdirmək olmuşdur. Bu fakt, əlbəttə, bu 
illərin ədəbi tənqidində öz təsdiqini tapır. Bu məsələyə M.C.Bağırov da öz çıxış və 
məruzələrində toxunmuşdur. Özünün də bir etirafına görə M.C.Bağırov şairi 
“Pantürkistləri müdafiə edən qatı millətçi” kimi dəfələrlə cəzalandırmışdır. 
Əlbəttə, bu da mütləq bir həqiqətdir ki, şair hətta bu məsələlərlə bağlı bir sıra 
əsərlər yazmış, lakin onları çap etdirə bilməmişdir. Ancaq bu aspektdən olan 
fikirləri şairin bəzi əsərlərinin kontekstində görmək mümkündür. Şübhəsiz ki, bu 
ruhlu əsərlərin tədqiqi çox çətin bir zamanda yaşamış və mürəkkəb bir yaradıcılıq 
yolu keçmişdir. Səməd Vurğunu olduğu kimi tanıtmağa əsas verir. Səməd Vurğun 
hər misrası ilə məhşur olan bir şair idi. Onun bədii enerjisi nəinki bu günümüzə 
qədər gəlib çıxmış, eləcə dəsabahımıza baş alıb gedəcəkdir. Şairin türk 
poeziyasından faydalanması və bəhrələnməsi soy-kökümüzə böyük ehtiram və 
hörmət kimi əbədiyaşardır. Bu xalqların bir tarixi kökdən şaxələnib yayılmasının 
canlı və parlaq bir rəmzidir. Etnik qohumluğumuza, bir dinə, bir mənsəbə, bir 
əqidəyə bağlanmağımızın, xidmət etməyimizin bu günümüz və gələcəyimiz üçün 
parlaq bir nümunədir.