Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

V aşaması - (1991'den günümüze).
Siyasi rejimin arkasında, komünizm 
fikirleri, kadın düşmanlığı hastalığına yakalanmış komünist elitin kusurları ortaya 
çıktı ve Sovyet imparatorluğu yıkıma mahkum edildi. Bağımsızlığını kazanan 
Azerbaycan'da doğrudan Ali Bey Hüseyinzade ile ilgili olan üç renkli ulusal 
bayrağın sembolizmine olan ilgi edebi, kültürel ve sosyal tarihi içeriğe sahiptir. Bu 
ilginin ortaya çıkmasında ve her geçen gün artmasında bir yandan sosyo-politik 
özgürlük hareketi rol oynarken, diğer yandan milli kimliğimizin tarihsel olarak 
korunmasında önemli rol oynayan, mirası olan pek çok önemli şahsiyet de yer 
almıştır. baskılara maruz kalanların, yurtlarını terk edip sürgünde yaşayanların 
doğru dürüst araştırılmaması, mirasının da araştırılmasına yol açmıştır. Böylece Ali 
Merdan Topçubaşov, Feteli han Hoyski, Mehmet Amin Resulzadeh, Mirza Bala 
Memmedzade, Ahmed Ağaoğlu ve Ali Bey Hüseyinzade'in mirası yeniden 
inceleme ve araştırma düzeyine getirildi. Zamanla, çarpıtılan bilgiler kamuoyunun 
dikkatine ve tartışmasına açıldı. Yaşar Garayev (7 makale), Nizami Ceferov (6 
makale), Kamil Nerimanoğlu (8 makale), Hayyam Mammadov (6 makale), Isa 
Habibbeyli (6 makale), Mevlud Süleymanlı (2 makale), Ofelya Bayramova (16 
makale), arasında edebiyat eleştirmenleri Şamil Valiyev (1 monografi, 26 makale), 
Vilayet Guliyev (24 makale), Sadagat Hasanova (14 makale), Rasim Mirzayev (1 
monografi, 8 makale), Alkhan Bayramoğlu (6 makale), yazarlar arasında Anar (1 
makale) makale), Elçin (1 makale), Rafiq Zaka Khandan (hakkındaki ilk kitabın 
yazarı (Azerice) -1 kitap, 2 makale), Azer Turan (6 kitap, 41 makale), Dilgam 
Ahmed (15 makale) ve çok sayıda yayınevi, monografiler, makaleler, araştırma ve 
derleme çalışmalarıyla çok sayıda bilimsel inceleme makalesi yazarak, 
"Fyuuzat"[10], "Hayat" gazetesi ve doğrudan Ali Bey Hüseyinzade'nin hayatına ve 
sosyo-politik faaliyetlerine ışık tutmaya başladılar. [6]. 
Azerbaycan'da Ali Bey Hüseyinzade'ye ithaf edilen "Unutulmuş Dahi" adlı 
ilk kitap Rafig Zaka Khandan tarafından 1994 yılında Bakü'de "Gorgud" 
yayınevinde yayınlandı. 
A. Hüseynzade'nin mirasının edebiyat-bilim camiasına aktarılması, onun miras 
araştırmalarının tarihinde takdire şayan bir öneme sahiptir. 
Adib'in "Siyasati-firusat" (1994), "Batı'nın İki Destanında Türk" (1998), "Fyuuzat" 

---

380 
dergisindeki "Kırmızı karanlıkta yeşil ışıklar" (1996) adlı bazı makaleleri ve " 
Hayat gazetesinin "Türkler Kimdir" ve kimlerden oluştuğu" (1997) adlı ayrı 
kitaplar halinde bu açıdan oldukça önemlidir. 
A. Hüseyinzade'nin mirasına ilişkin belge akışının hızla artmasını sağlayan 
etkenlerden biri de bağımsız Azerbaycan devletinin başlattığı milli öze dönüş 
siyasi seyri olmuştur. Bu nedenle Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Haydar 
Aliyev'in (1993-2003) "Siyasi baskı kurbanlarının beraatine ilişkin" (15 Mart 
1996) [12] kararı çok büyük önem taşıyordu. Elbette muhacir olarak yaşayan ve 
uzun yıllar eserleri yasaklanan Ali Bey Hüseyinzade hakkında da araştırmalara 
başlanmış, hayatı ve faaliyetleri hakkında yeni kaynakların oluşturulmasına neden 
olmuştur. 
Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in 9 Kasım 2005 tarihli "Birinci 
Türkoloji Kongresi'nin 80. Yıldönümüne Dair" emrinin önemini vurgulamakta 
yarar var [2]. Türkoloji kongresinin jübilesinin düzenlenmesine ilişkin ilk 
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi, Türk halkları arasındaki güçlü ilişkilere ve 
dolayısıyla Türkoloji biliminin gelişmesine büyük bir ivme kazandırdı. Azerbaycan 
Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in 18 Şubat 2016 tarihli "Birinci 
Türkoloji Kongresi'nin 90. Yıldönümü hakkında" kararnamesi [3] bu kongrenin 
Türk halklarının hayatındaki büyük tarihi önemini bir kez daha teyit etti. Bununla 
Birinci Türkoloji Kongresi, katılımcılarla ilgili araştırma alanında yeni kavramların 
oluşumu, Ali Bey Hüseyinzade'nin de aralarında bulunduğu kongre katılımcılarının 
yaşamı ve faaliyetleri ile ilgili belgeler bir kez daha analiz düzeyine getirilmiştir. 
ve onunla ilgili belge akışının artmasında önemli hale geldi. 
2014 yılında tarihin Ali Bey Hüseyinzade mirasına verdiği kültürel ve manevi 
darbenin resmi teşhisi gerçekleşti. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham 
Aliyev, 21 Ocak 2014 [7] tarihli emriyle Ali Bey Hüseyinzade'nin 150. doğum 
yıldönümünü emretti. Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in imzaladığı "A. 
Hüseyinzade'nin 150. Yıldönümüne Dair" kararnamesinden kaynaklanan tedbirler 
başlı başına A. Hüseyinzade'nin mirasına ilişkin belge akışının hızlanmasına ve 
çok sayıda belgenin oluşmasına neden oldu. 
Bu dönem için toplam 760 kaynak (makale), 20 kitap yayınlanmıştır. 
Azerbaycan'da 670 makale, 15 kitap ve Türkiye'de 90 makale ve 4 kitap 
(Türkiye'de bu konuda en çok yazanlar Ali Haydar Bayat 2 kitap [11], 8 makale, 
Yusif Akçura 8 makale, Yavuz Akpınar 12 makale, Hilmi Ziya Ülken 8 makale, 
Ziya Göyalp 4 makale) yayımlandı. 

---

381 
Ali Bey Hüseyinzade ile ilgili ilk temel bibliyografya Mütercim 
yayınevinde "Ali Bey Hüseyinzade - bibliyografik monograf" (2020) adlı yeni bir 
kitap olarak yayınlandı. Bibliyografik monografi, Bakü Devlet Üniversitesi 
Bibliyografya Bölümü ve ANAS'tan Muhammed Fuzuli'nin adını taşıyan El 
Yazmaları Enstitüsü'nün kararı ile yayımlanmıştır [5]. Kitabın bilimsel 
editörlüğünü Bibliyografya Bölüm Başkanı Doç. Dr. Nadir Ismayilov ve Filoloji 
Doktoru Aybeniz Aliyeva-Kangerli üstleniyor. Derleyici-yazar Vazufa Khudiyeva, 
Bibliyografya ve Hayat Bilgisi Bölümü çalışanı, ANAS'tan Muhammed Fuzuli'nin 
adını taşıyan El Yazmaları Enstitüsü'nde doktora öğrencisidir. Ali Bey 
Hüseyinzade'ye ithaf edilen bu eser, bilim adamının hayatını, bilimsel-pedagojik, 
sosyal-politik ve örgütsel faaliyetlerini yansıtan ilk bibliyografik monografidir. 
Kitap, düşünürün 1890'dan 2019'a kadar olan faaliyetinin gerçeklerini kapsar. 
Bibliyografik monografi 9 bölümden oluşmaktadır. Toplamda 1.396 kaynak 
kaynakçada listelenmekte ve Türk arşivlerinde saklanan materyaller ekler şeklinde 
yer almaktadır. Bibliyografik araştırmaların en önemli bilimsel ve pratik sonucu, 
adı geçen bu bibliyografik anıtın yaratılmasına yol açmıştır. Seçkin düşünürün 
mirası hakkında oluşan bilgi akışı ilk kez bibliyometrik bir bakış açısıyla 
incelenmiştir. Son olarak, bir dizi yeniliklerle öne çıkan bibliyografik bir 
monografi, Azerbaycan'ın bibliyografik kültür sistemine girdi.
Sonuç
. Böylece kronolojik sıralama ve artan hat üzerinde coğrafi ölçek 
açısından, belgelerin artması ve karşılaştırılması, A. Hüseyinzade mirasına ilişkin 
belgelerin kütlesi ve akışının genel resmini görmekteyiz. A. Hüseynzade 76 yıllık 
yaşamının 30 yılını Türkiye'de geçirmiş, Türkiye'de kamuoyunun oluşmasına ve 
bilimin gelişmesine önemli katkılarda bulunmuş ve her zaman büyük değer 
görmüştür. Türk toplumunun saygı ve sevgisiyle çevriliydi ve büyük bir düşünür, 
ideolog ve gerçek bir aydın sıfatlarıyla açık bir şekilde değerlendirildi. A. 
Hüseynzade'nin Türkiye'deki mirası hakkında genel olarak 170 makale, 4 kitap ve 

---

382 
9 bilimsel eser kaleme alınmıştır. Ali Haydar Bayat, 1992 yılında A. 
Hüseyinzade'ye ithafen "Azerbaycan'ın yiğit oğlu Ali Bey Hüseyinzade ve 
Türkiye'de yayınlanan eserleri" başlıklı [1] kitabıyla ilk kez ortaya çıktı. Ayrıca 
1978 yılında Şahin Başkan, edebiyata adanmış ilk ilmî eser olarak kabul edilen 
"Füyuzat" dergisinde Ali Bey Hüseyinzade'nin yazıları ve toplantıları başlıklı bir 
tez yazmıştır. 
Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazandıktan sonra milli miras ve değerlere 
gösterilen büyük ilgi, Ali Bey Hüseyinzade'nin eserleri büyük tirajlarda basılarak 
dağıtıldı, onunla ilgili kaynaklar, farklı yönlerden incelenmek şartıyla yazılan ilmî 
araştırma eserleri, makaleler, monograflar, filmler, çalışmalarına adanmış 
elektronik kitaplar, kaynaklar vb. belge türleri ve türleri arttıkça, yazarın tüm 
yaratıcı etkinliğini yansıtan bibliyografik bir kaynağa ve onunla ilgili kaynaklara 
büyük ihtiyaç duyulmuştur. Ali Bey Hüseyinzade hakkında yazılan ilk 
bibliyografik monografi, bu sorunun çözümüne yönelik başarılı bir adım olarak 
kabul edilmektedir. 
Ali Bey Hüseyinzade'nin zengin mirası daha uzun yıllar keşfedilmeye ve 
araştırılmaya devam edecek.