Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Key words: wanderer, parking lots , wandering, nonexistence, eternity, proximity, friendship, soul, soul inclined to evil, the unity of God, gathering together, disconnection, spiritual sobriety, spiritual intoxication, ecstasy. Fano islom dini paydo bo‘lgandan ikki asr o‘tib, ya’ni IX asrda tasavvufiy texnik termin sifatida qo‘llana boshlagan. [2,32] Fano barcha suluklarda tariqat yo‘liga kirgan solikning oliy maqsadi, eng so‘nggi manzili sifatida katta ahamiyat kasb etadi. “ Fano” lug‘atlarda “yo‘q bo‘lish”, “ajal”, “o‘lish”, “o‘tkinchi”, tasavvuf istilohi sifatida esa “o‘zlikni yo‘qotib, butun borliqdan kechib ilohiyatga singish”, to‘liq shakli “alfanaau fillaah”, ya’ni “Allohga foniy bo‘lish” degan ma’noni anglatadi. [7,161]. Eronlik olim Sayyid Ja’far Sajjodiy “Mustalahoti urafo” asarida “fano” so‘zini sharhlab yozadi: “Fano” kalimasi bilan mazmuma sifatlar (yomon sifatlar)ning soqit etilishiga ishora qiladilar va “baqo” kalimasi bilan mahmuda sifatlar (maqtalgan sifat) qiyomiga ishora etadilar. [3,142] Demak, fano solikning o‘zidagi barcha yomon sifatlarni yo‘q qilish yo‘li bilan Allohga yaqinlik hosil qilishdir. Tasavvufda solik fano maqomiga yetgach Allohning haqligi va ulug‘ligi to‘g‘risidagi fikru zikrga g‘arq bo‘lib, bu foniy dunyodagi jamiki narsalarni unutadi. Tasavvuf ilmi hol majmui bo‘lib, unda fano ham inson ma’naviy kamolotining eng yuqori maqomi, yuksak darajadagi hol sifatida e’tirof etiladi. Vujudi mutlaq bilan qovushish, ya’ni inson ruhining ilohiy ruhga qovushmog‘idir. Fano Sayyorning jam’ va tafriqa , Mansur Xallojning analhaq , Junayd Bag‘dodiyning sahf , Boyazid Bistomiyning sukr , Horis Muhosibiyning tajridi tavhid kabi alohida ta’limotga aylangan Muhyiddin ibn Arabiyning vahdat ul- vujud g‘oyasining mohiyatini ifodalaydi. Boyazid Bistomiy nomi tasavvuf ilmida Allohga bo‘lgan muhabbat orqali o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini poklash, Allohga foniy bo‘lish, Allohda boqiy bo‘lish fikrini ilgari surganligi bilan mashhurdir. U Robiya Adaviya ilgari surgan 468 ta’masiz muhabbat g‘oyasini so‘fiy ruhiyati bilan bog‘ladi. Uning uqtirishicha, vahdat va fano shunday bir ruhiy holatda yuz beradiki, solik xuddi sharob ichgan odamday mast bo‘lib o‘zini unutadi. Boyazid al-Bistomiy o‘z-o‘zini anglash, o‘z- o‘zini poklashni odamlar oldida ham, o‘z o‘zi oldida ham riyo, yolg‘on kabilardan qo‘rqmaslik, balki Allohga muhabbat va sadoqatni tushungan. Uning fikricha, asosiysi Allohga foniy bo‘lish va shaxs sifatida “Men”dan voz kechish hisoblanadi. Binobarin, Boyazid Bistomiy ta’limoti bois fano va baqo tasavvufda muhim masala bo‘lib qoldi. Alisher Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat”da guvohlik berishicha, fano va baqo ta’limotidan birinchi bo‘lib so‘z ochgan kishi bu shayx Abu Sa’id Xarrozdir. [5, 42] Shayx Abu Said Xarroz fanoning uch turini ajratib ko‘rsatgan: birinchi – fanoi af’ol bo‘lib, qul (solik)ning o‘z nafsi va sifatlaridan fano bo‘lib, Haq sifatlariga ega bo‘lishidir. Ikkinchi – fanoi sifot: qul (solik)ning Haqni bilish bilan Haqning sifatlaridan ham fano bo‘lishi. Uchinchisi – fanoi zot, ya’ni qul (solik)ning Haq borlig‘iga fanoligidir. Ozarbayjon xalqining zabardast shoiri Muhammad Fuzuliy tasavvufga doir ma’lumotlarning deyarli barchasini o‘zlashtirib, o‘z faoliyatida ularning badiiy talqini borasida katta muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdi. Xususan, “Layli va Majnun” dostoni jahon adabiyoti xazinasini yuksak badiiy tafakkur durdonasi bilan boyitish qatorida tasavvufning tavhid, istig‘no, ishq, fano va baqo kabi muhim tushunchalarining ham badiiy talqinini namoyon etdi. Fuzuliyning mazkur asari undan oldin yaratilgan dostonlar qatorida ayrim jihatlarda o‘xshasa-da, unda bir qator uslubiy, g‘oyaviy, badiiy o‘ziga xosliklar bilan farq qiladi. Shu bilan birga ijodkor Majnun obrazi orqali so‘fiyning ma’naviy qiyofasini moddiylashtirishga harakat qilgan. Ma’lumki, Nizomiy Ganjaviyning “Layli va Majnun” dostoni mavjud ko‘pgina afsonalarning shoir tomonidan qayta ishlanishi, ijodkorning badiiy tafakkuri sintezidan o‘tishi natijasida vujudga kelgan asari bo‘lib, unda dunyoviy turmush tarzi, insoniy hayotning eng muhim jihatlarini yoritishi bilan xarakterlanadi. Alisher Navoiy yaratgan dostonda uch asosiy g‘oya: dunyoviy, ilmiy, tasavvufiy qarashlar o‘z aksini topgan. Fuzuliy dostonining boshlanmasida uch ruboiy keltirilib, ularda shoirning asarga tasavvufiy yondashuvi namoyon bo‘ladi. Jumladan, ularning ikkinchisida haqiqatni izlab majoz yo‘lidan borishini, afsona bahonasida dilidagi rozni, sirni, ya’ni fanoni (“ Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|