Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Adabiyot
paydo bo‘ldi. 
Adabiyot ruhiyat tasviri bo‘lsa-da, u o‘z davrining farzandidir. Shu ma’noda 
adabiyot nafaqat inson qalbiga, balki xalq hayoti, ijtimoiy-siyosiy muhit, 
ma’naviy-axloqiy dunyoqarash, ona tabiat, xullas – butun borliqqa oyna tutadi. 
Tarixni g‘oliblar yozadi. Adabiyot esa mana shu “g‘oliblar tarixi”ning saodat 
asrini, armonli yillarini so‘z sehri, mushohada quvvati hamda ilhom ne’mati 
mushtarakligida bo‘y-basti bilan gavdalantiradi. Ustoz navoiyshunos Ibrohim 
Haqqul ham shunday deydi: “Insoniylik shon-sharafiga daxldor har bir maqsad va 
haqiqat tarixda saralanib boradi. Abadiyat talabi, boqiylik mezonlariga muvofiq 
kelmaydigan hech bir intilish, hech qanday zafar bu tarixdan o‘rin topolmaydi. 
Tarixiy qismatning daxlsizligi, ibratli bir tomoni ham mana shunda. Buni anglash 
va baholashda tarix bilan adabiyot orasida jiddiy farqlanish yo‘q. Lekin tarixga 
qaraganda adabiyotning imkoniyat va imtiyozi kengroq. Chinakam adabiyot borliq 
va yo‘qlik o‘rtasidagi bir mavjudlik” [6:71]. Shu bois mumtoz adabiyotning g‘oya 
va badiiyati bevosita din, tasavvuf ta’limoti hamda tariqatlarning o‘ziga xosligi 
bilan ham belgilanadi. Qo‘qon adabiy muhiti shoiralari ijodida ham mumtoz 
adabiyotga xos an’anaviylik zamirida, albatta, tasavvufning sezilarli ta’siri bor. 
Ular ijodidagi irfoniy istiloh, obraz, ramz va timsollarning qo‘llanishi ham 
fikrimizni quvvatlaydi. Shoiralar she’riyatida oshiq, orif, zohid, rind, soqiy, faqr, 
darvesh kabi mumtoz adabiyotning asosiy obrazlari tasavvufiy mazmun-mohiyat 
kasb etadi. Zero, bu adabiy muhit ijodkorlarining, deyarli, barchasi irfoniy 
asarlaridan xabardor bo‘lgan. Ayniqsa, bu an’anaviylik Jahon Otin Uvaysiy 
ijodidan boshlangan, desak mubolag‘a emas. Uning maslagi, dunyoqarashi, ifoda 
mahoratini belgilashda, albatta, tasavvufiy bilimlar talab qilinadi. Masalan, bir 
g‘azalida shoira:
 
Muyassar bo‘lmasa gar toqi abru sajdagohingdin
Na hosil senga, zohid, tashlag‘il bo‘ynungni zunnora,– 
[4:7] 

deya, salaflar ijodidagi an’anaviy qarashning yangi bir talqinini beradi. Zohid 
tama’ va riyoda ayblanib, unga oshiqona talab qo‘yiladi. Uvaysiyda hol va ma’no 
uyg‘un. Shubhasiz, holdagi yuksaklik ifodadagi teranlikni yuzaga keltirgan. U, 
haqiqatan, o‘zlukni anglash, o‘zlukka yetish iztirobini his etgan va mahorat bilan 
ifodalay olgan. Tasavvuf o‘zlukni yengib, o‘zlukka yetishdir. Uvaysiy she’riyatida 
bu masala qayta-qayta xotirlanadi: 
Istasang yor ila o‘zluk, zohido, ko‘p yig‘lag‘il,
O‘zlugung g‘arq etmag‘a Jayhun kerakmazmi senga. 

---

534 
Albatta, bashariy menlikni tarbiya etib, ilohiy menlikka erishish ranju 
mashaqqatini bilgan ahli riyozat sohibigina nafs o‘zlugini g‘arq etmoq uchun ko‘z 
yoshidan paydo bo‘ladigan Jayhun kerakligini anglay oladi. Uvaysiy she’riyati 
mazmun-mohiyatida bir erlik jasorati, ifoda tarzida esa bir injalik bor. 
O‘qiyotganingda Haq va haqiqat ovozining yuksakligini ta’minlagan ko‘ngil 
torlarining uzilay-uzilay deb turgan bir tarangligini his etasan. Quyidagi misralarga 
e’tibor beraylik: 
Ko‘rub Majnun tan uryonasin ta’n etma Layliga,
O‘tub o‘zlukni bobidin ki har devonadin kelmas. 
Bunday o‘zlukni tanish orzusi, Qo‘qon adabiy muhitidagi barcha shoiralarga 
xos. Hassos shoira Nodira ham yor vasli o‘zlukdan kechish bilan bo‘lishini anglab, 
bu yo‘lda ishqqa tayanadi: 
E
y ko‘ngul, yor uchun jahondin kech, 
Havas bog‘u bo‘stondin kech. 
Anga o‘zluk bila yetib bo‘lmas, 
Istasang yor vasli jondin kech 
[5:49]. 

Qo‘qon adabiy muhiti shoiralari ijodida tasavvufiy ohanglarning, tariqat 
g‘oyalarining aks etishi tabiiydir. Zero, ular ilhomlangan, bevosita ta’sirlangan va 
e’tirof etgan manbalar ma’rifiy adabiyot namunalari sanaladi. Ushbu adabiy muhit 
shoiralarining ustozlaridan hisoblangan Uvaysiy bir g‘azalida shunday deydi: