Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
…Uning yonida bo‘z yaxtak bog‘ichini osiltirib, xandalakdek
bo‘qog‘i bilan o‘ng tomog‘ini ziynatlagan o‘rta yashar yana bir “husni Yusuf” ko‘rinar edi. Uning qatorida oshlovdek cho‘ziq yuzlik, oq bo‘z ko‘ylagi yerda to‘rt enlik ko‘tarilib, bo‘z sallasi gardani aralash o‘ralg‘an uchunchi nozanin o‘lturar edi ” [1, 70] . Romandagi o‘xshatishlarning aksariyatida o‘xshatish asosi harakat-holatdan iborat, ya’ni fe’l turkumidagi so‘zlar (ko‘pincha, ularga bog‘langan boshqa so‘zlar bilan birgalikda) bilan ifodalangan. Bunday bo‘lishi ham tabiiy, chunki u yoki bu belgiga qaraganda, harakat-holatni ifodalash, ko‘rsatish, butun o‘ziga xosligi bilan tasvirlash murakkab. Albatta, bunda ham yozuvchi tomonidan tanlanadigan o‘xshatish etalonining kutilmaganligi, yangiligi muhimdir: “Shamol dam ko‘tarilib, dam bosilar edi. Shamol asnosi gullar ham kelinlar kabi har tomong‘a egilishib salom berishib olar edilar” [1,102] misolida gullarning shamolda egilishi kelinlarning salomga egilishiga o‘xshatilgan, ya’ni o‘xshatish asosi harakat bo‘lib, u egilmoq fe’li bilan ifodalangan. Kelinlarning egilib salom berishi o‘xshatish etaloni sifatida tanlanishi, avvalo, harakatning nozikligini aniq tasvirlash imkonini bergan, qolaversa, etalonning kutilmaganligi tasvirga ekspressivlik baxsh etgan. 617 Bir narsa boshqasiga aynan, butunligicha, o‘xshatilganda, o‘xshatish asosining qo‘llanmasligi asosiy holatdir. Bunda, aytish mumkin bo‘lsa, fotografik tasviriylik yuzga keladi, ya’ni o‘xshatilgan narsa ko‘z oldimizda gavdalanadi: “Sirlar bilan turlangan qoziqlarning biriga beva xotinning dekchasidek bir salla ilingan edi.” [1,267] Romanda metaforalarning ham ko‘p o‘rinlarda qo‘llanilganligini ko‘rish mumkin. Metafora aslida nomi yo‘q bo‘lgan narsa – tasavvurlarga nom berish, ularni atashning eng muhim vositalaridan biridir. Metaforalar, ayniqsa, xususiy – muallif metaforalari ko‘proq estetik maqsad, ya’ni borliqni subyektiv munosabatni qo‘shib ifodalagan holda nomlash asosida yuzga keladi. Shuning uchun ham ularda hamisha konnotativ ma’no mavjud bo‘ladi. Romanda an’anaviy metaforalar ham, xususiy – muallif metforalari ham juda katta mahorat bilan qo‘llangan. Qodiriy romanda an’anaviy metaforalarga ham o‘ziga xos badiiy-estetik yuk qo‘ya bilgan. O‘zbek tili an’anaviy metaforalarga juda ham boy, unda o‘zbek xalqi tashqi dunyoni, insonniy botininy dunyosini nozik badiiy tafakkur bilan idrok etishi go‘zal shakllarda o‘z ifodasini topgan. Masalan: “ - Omin de, ho‘kizlar!-dedi. Ular “omin-omin” deb turdilar. ” (182-bet), “ - Bu xon yo‘q, bu dayus!... ” [1,287] Qodiriyning o‘zigagina xos bo‘lgan xususiy-muallif metaforalari tasvirning tiniqligi, obrazliligi vat a’sirchanligini ta’minlash uchun xizmat qilgan: “Ra’no uyalib, boshini chaqaloqning bag‘riga tiqib oldi”, “Madalixon ham shu qizning dardida necha yillar yonadir”, “Sultonali yengil kulib qo‘ydi” , “- Shu bevafo dunyoga bir ish qilamiz, Qobilboy, -dedi yana ko‘zi olalangan Rahim. -Dayusingni zindoni qayerga?”. Tasviriy vositalarning orasida eng ko‘p qo‘llanadigan va badiiy nutqda, badiiy asarlarda juda qadimdan ishlatilib kelinadigan turi jonlantirish hisoblanadi. Ma’lumki, jonlantirishda insonga xos xususiyatlar hayvonlar, jonsiz predmetlar va tabiat hodisalariga ko‘chiriladi. Ayrim adabiyotlarda jonlantirish metaforaning turi sifatida ta’riflansa [5, 245], ayrimlarida allegoriya va apostrofaga o‘xshab ketishi, ular o‘rtasidagi farqlar ko‘rsatib beriladi [3, 108]. Beqiyos adib Abdulla Qodiriy o‘z asarlarida jonlantirish usulidan unumli foydalanib, uni mohirona qo‘llab, yangi poetik timsollar yaratishga erishgan. Adib xususiyat, harakat, belgini jonsiz narsalarga ko‘chirib tasvirlashning hech kimda uchramagan ko‘rinishlarini yaratgan. Bunday san’atkorona tasvirlarni yozuvchining “Mehrobdan chayon” romanida ham ko‘plab uchratamiz. Bu holat, ayniqsa, Solih maxdumning kiyim-boshi tasvirida yanada jonliroq ifodalanganligini ko‘rish mumkin: “Yetti qishdan beri guppi-chopon yangilagani ma’lum emas, faqat qish kelib ketkan savin alak guppining yengi o‘zgaribkina turadir va astari yil sayin yangidan yangi yamoqlar bilan boyiydir, shu guppi butun umrida birgina 618 marotaba va shunda ham maxdumdan beruxsat ammo, Nigor oyimning zo‘ri bilan tog‘oraga tushib cho‘mildi. Bu kunda bo‘lsa to‘rt yil burung‘i g‘usli, yeti yillik tusi, turlik-turlik yamog‘i bilan sakkizinchi qish maxdum pochchasig‘a sodiqona xizmat qilish uchun bog‘joma ichida o‘ziga kuch yig‘ib yotadir” [1,14]. Bu misollarda jonlantirishning shaxs bilan bog‘liq turi – tashxis qo‘llanganini ko‘ramiz. Adib bu vosita orqali samimiy kulgi uyg‘ota olgan. Romanda insonga xos xususiyatlarning jonsiz predmetlarga mohirona ko‘chirilganini ko‘ramiz: “Ra’no kelib Mansurni turg‘izdi va kiyimiga o‘lturgan changlarni qoqti…” [1,31]. Asarda tabiat tasvirini ifodalashda ham jonlantirish usulidan ustalik bilan foydalanilgan: “O‘n ikki- o‘n uch kunli oy ko‘kning sharqi, janubi qismidan tussizgina bo‘lib ko‘tarilib kelmakda, quyosh botqan sayin uning chehrasi har zamon ochilib bormoqda edi” [1,114]. Bu matnda quyosh botishi bilan o‘n ikki- o‘n uch kunlik oyning yanada yorqinroq namoyon bo‘lishini tasvirlashda oyga insonga xos chehrasi ochilishi holati ko‘chirilgan va bu bilan matn ta’sirchanligi yanada oshgan. Quyidagi misolda ham jonlantirish matnning ta’sirchanligini yanada oshirish maqsadida qo‘llanilganini ko‘ramiz: “… Sufa ustidagi so‘ri har zamon to‘rt tamong‘a chayqalib, o‘z ostida o‘tirg‘uchilarning betlarini goh ko‘rsatib, goh yashirib, ular bilan o‘ynashqandek tevarakka husayni g‘ujumlarini bir-ikki bora uzib tashladi” [1,119] Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, Abdulla Qodiriy “Mehrobdan chayon” romanida troplardan mohirona foydalanib, ular orqali go‘zallik, tabiat jilosi, samimiy kulgu, inson xarakteri va holati, muhabbat va nafrat tuyg‘ularini o‘quvchi ko‘z o‘ngida yorqinroq gavdalantirishga, asarning oson tushunilishiga erishgan. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|