Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

[G‘oziy. №121. 27 b.] 
Shunday fikrlar shoirning mustahzodlarida ham bayon etilgan: 
Har kimki erur podshahi mulki qanoat,
hargiz anga shak yo‘q, 

Qaysar ila Kayxusravu Fag‘fur ilan Jam 
 oldida gadodur... 
[G‘oziy. №121. 50 b.] 
Musammat turlari orasida eng ko‘p tarqalgani bu shubhasiz musammati 
muxammasdir. “Ma’lumki, muxammas arabcha “beshlik” ma’nosini bildirib, har 
bandi besh misradan iborat she’r shakli hisoblanadi. Muxammaslar yaratilish 
xususiyatiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: 
1)
tab’i xud, ya’ni mustaqil muxammas; 2) taxmis – g‘azalni 
beshlantirish asosida yaratiladigan muxammas.
Tab’i xud muxammasda barcha misralar bir shoirning o‘zi tomonidan 
yaratiladi. Bunda ijodkor o‘zga shoir she’rini asos qilib olmaydi, balki o‘zi 
mustaqil ravishda beshlik yaratadi. Taxmisda esa muallif o‘zga shoir yoki ba’zida 
(juda kam hollarda) o‘z g‘azalini asos – zamin qilib olib, shu mavzuni davom 
ettirgani holda, vazn, qofiya va radifni saqlab qolib beshlik yaratadi. Bunda asos 
qilib olingan g‘azaldagi har baytning yuqori qismiga uch misra qo‘shiladi. Maqta’ 
bandda taxmis bog‘layotgan shoirning taxallusi ham keltiriladi. ”
86
Qo‘qon adabiy muhiti shoirlarida ijodiy payravlik hodisasi bayozchilik, 
nazira va tatabbu’navislik an’analari qatorida muxammasnavislik misolida ham 
salaflar, hatto zamondosh shoirlar she’riyati an’analarining badiiy takomilida 
namoyon bo‘ldi. G‘oziy devonida ham ikki na’v muhammaslar mavjud. 
Muhammad G‘oziy devonida 11 ta muxammas mavjud bo‘lib, 4 tasi fors-
tojik tilida, 6 tasi o‘zbek tilida va bittasi shiru shakar uslubida yozilgan. G‘oziy 
devonida ulug‘ ozarbayjon shoiri Fuzuliy g‘azallariga bog‘langan muxammaslar 
ham uchraydi. A.Qayumovning tadqiqotida shoirning Fuzuliy ijodidan qay tariqa 
ilhom olganligi, Fuzuliy she’riyati qaysi jozibasi bilan Qo‘qon shoirini 
ta’sirlantirganligi haqida keng mulohaza yuritiladi.
87
Ma’lumki, muxammas janri o‘zining tuzilishi bilan shoirning ichki 
kechinmalari tuyg‘ulari g‘oyaviy maqsadi ifodasi va she’r yaratilgan paytdagi 
ruhiy holati, kayfiyati va davri nafasini mufassalroq va kengroq ifordalashga 
imkon beradi. “O‘zga shoir g‘azaliga taxmis bog‘lash bu go‘yo shu shoir bilan 
ijodiy hamkorlik va muayyan ma’noda adabiy musobaqaga kirishishdir. Shuning 
uchun ham ijodkorlar odatda o‘z taxmislarini ma’lum poetik mahoratga ega 
86
Юсупова Д. Алишер Навоий тахмислари // Шарқ юлдузи. – Тошкент, 2013. – № 2. 143-б 
87
Қаюмов А. Ғозий. Тошкент. Ўз. Фанлар академияси нашриёти, 1959. 44-б. 

---

866 
bo‘lganlaridan keyin yarata boshlaganlar. Yana shuni unutmaslik kerakki, bunda 
g‘azal muallifi bilan unga taxmis bog‘layotgan muallif o‘rtasida mushtarak 
dunyoqarash, estetik ideal hamohangligi va g‘oyaviy yaqinlik bo‘lishi zarur. 
Taxmis muallifi g‘azalda keltirilgan fikrlarni mantiqan rivojlantirib, uni o‘z ijodiy 
g‘oyalari bilan shunday to‘ldirishi va boyitishi kerakki, natijada vujudga kelgan 
she’r unga asos bo‘lgan g‘azal bilan uyg‘unlashib, bir muallif tomonidan 
yaratilgandek tasavvur uyg‘otsin”
88
. 
Shu ma’noda Fuzuliy g‘azallari hissiy ta’sir kuchining kattaligi, chuqur 
mazmundorligi, xalqona va ravon ohangdorligi, dil nazokati bilan shoirni o‘ziga 
maftun etgan, ta’sirlantirgan. Fuzuliyning «etmisham» radifli g‘azaliga qilingan 
muxammas xususan, fikrimizning dalili bo‘la oladi. Jonona visoliga etguncha 
o‘zining joni chiqar holatga etkanini bayon etuvchi salafiga G‘oziy donishmandona 
mushohadalari bilan ergashadi, ustozi fikrlarini kengaytirishga, to‘ldirishga harakat 
qiladi. Fuzuliy qahramoni oshiq bo‘lsa, G‘oziy uning bir devona oshiq, davlatsiz 
muflis, ne’matlardan bebahra tashnalab ekanligini ham qayd etib badiiy obrazni 
takomilga etkazishga harakat qiladi. Fuzuliy yaratgan favqulodda qiziqarli badiiy 
lavha – chumolining cho‘llar kezib podshoh Sulaymon dargohiga etib borishi, 
ya’ni chumolidek xoru haqir oshiqning badavlat ma’shuqa dargohida vosil bo‘lishi 
hodisasini ijtimoiy mavzusidagi fikrlar bilan boyitib, oshiq timsolida o‘z davri 
kishisi qiyofasini aks ettiradi. Muxammas bandining uchinchi misrasida esa 
mahbubaning – mahbubi mutlaq ekanligini ishora etadi: 
Soqiyi davri ichurdi banga zahri g‘am ezib, 
Kul bo‘ldi mehnating o‘tidan paykarim qizib,
Dutti g‘amingni jon hama ahbobdin bezib, 
Mo‘ri muhaqqaramki sarosima cho‘l kezib, 
Nogoh borgohi Sulaymona etmisham. . [G‘oziy. №121. 38 a.] 
Muxammasning oxirgi – ettinchi bandida Fuzuliy va G‘oziy obrazlari 
(taxallus tufayli) bitta mazmun-mohiyatdagi bitta timsol sifatida namoyon bo‘ladi. 
Fuzuliy-miskin, G‘oziy-jahd ila ulug‘ bo‘la olmadi; Fuzuliy- umidvor, G‘oziy-
noumid. Ammo, Fuzuliyning umidvorligi bilan G‘oziy ham umidvor holda she’rini 
tugatadi: 
Yo‘x shomi motamimg‘a bugun subhidam padid, 
Bog‘landi aysh qobusi paydo emas kalid, 
G‘oziy bo‘lurmu hech shaqi jahd ila said, 
Miskin Fuzuliyam sanga dutmisham umid, 
Yo bir kamina qatraki ummona etmisham. 
88
Юсупова Д. Алишер Навоий тахмислари // Шарқ юлдузи. – Тошкент, 2013. – № 2. –Б. 445. 

---

867 
Fuzuliydan ta’sirlanish G‘oziyning “etogin” radifli muxammasida ham 
ko‘zga tashlanadi. Ozarbayjon salafining aynan shu radifdagi g‘azalini 
beshlantirgan G‘oziy Fuzuliy g‘azalidagi sho‘x va bebok ma’shuqa obrazini engil 
kulgu va nozik hissiyotlar asosida yangi mazmun bilan boyitadi va natijada ikki 
shoir tuyg‘ularining umumlashmasidan yangi betakror she’r paydo bo‘ladi. 
Taxmisning birinchi bandini keltiramiz:
Qaytorur beliga ul qotili barno etogin, 
Mani o‘lturg‘oli qon aylosun to etogin, 
Duta olmom
1
, na qilay jahd ila, aslo etogin, 
Ayla olur keza chek, ul guli ra’no etogin. 
Vahm edar, kim duta, bir oshiqi shaydo etogin. 
[G‘oziy. №121: 134-b] 
XVIII asr oxiri – XIX asr boshlari Qo‘qon adabiy muhitining atoqli 
namoyandasi Muhammad G‘oziy shu davrning barcha taniqli ijodkorlari singari 
mumtoz adabiyotimizning uzoq asrlik an’analari zaminida qalam tebratdilar. Ular 
buyuk salaflari ijodidan ta’sirlanib qalam tebratar ekanlar, ayni zamonda o‘zlari 
yaratgan she’riyatning ham mazmun jihatidan, ham badiiy jozibadorlik jihatidan 
o‘ziga xosligi, originalligini ta’minlash uchun harakat qildilar. G‘azalda mazmun 
etakchi mavqe egallashini nazarda tutgan holda, ijodkorlar uni rang-barang 
obrazlar, badiiy lavhalar, xalqona iboralar orqali ifodalashda o‘ziga xos 
san’atkorlik namunalarini ko‘rsatdilar.
Shoir ijodida davr she’riyatining an’anaviy hodisalaridan biri bo‘lgan 
muxammasnavislikning yuksak namunalari ham salaflar ijodiga izdoshlik, adabiy 
ta’sir va o‘ziga xoslik masalalarini ochib beradi. G‘oziy muxammaslarida 
zullisonaynlik an’analarining badiiy takomilini bir nechta forsiy, shiru shakar 
taxmislari misolida ko‘rishimiz mumkin. Shuningdek salafi Fuzuliyga izdoshlik 
bilan bitilgan taxmislar lingvistik va poetik jihatdan o‘ziga xoslikni kasb etdi. 
Shoirlar ijodining Sharq mumtoz she’riyati ta’sirida shakllangan yuksak badiiyati 
o‘z navbatida ulardan keyingi shoirlar uchun ijod maktabi vazifasini o‘taganligida 
ham ko‘rinadi. Muhammad G‘oziy ma’rifatparvar shoirdir. Sharq she’riyatining 
eng yaxshi an’analari asosida shakllandi. Asarlari g‘oyaviy-badiiy, mavzu mazmun 
sohasidagi takomilida, o‘zining beqiyos she’riyat ustasi bo‘lib etishuvida ma’rifat 
darg‘alarining ilhomlantiruvchi kuchi nihoyatda katta bo‘lgan.