Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Keywords:
Azerbaijani literature, Soviet poet, socialist ideas, united 
Azerbaijan 
 
Rəsul Rza yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatında xüsusi yer tutur. Bir 
tərəfdən Rəsul Rza görkəmli Sovet şairi kimi tanınır. Digər tərəfdən isə Rəsul Rza 
yaradıcılığı Sovet dövrünədək Azərbaycan ədəbiyyatının ənənələrini öz 
şəxsiyyətində və yaradıcılığında cəmləşdirib, SSRİ hakim dairələrin destruktiv 
təsirindən qoruyaraq gələcək nəsillərə bu ənənələri ötürə bilmişdir. Maraqlı 
məqamdır ki, bu missiya onun oğlu Anar tərəfindən davam etdirilmişdir : Çağdaş 
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı Sovet dövrünə xas əbədi ənənələrin əvvəlki 
tarixi dövrlərdə formalaşmış ənənələrin qovşağı əsasında davam etdirilmişdir. Bir 
tərəfdən Rəsul Rza Sovet şairi olaraq sosialist ideyaların təbliği ilə məşğul idi. 
Digər tərəfdən isə Rəsul Rza yaradıcılığı vahid Azərbaycan ədəbi məkanın 
qorunub saxlanılmasında xüsusi rol oynamışdır. Bir tərəfdən Rəsul Rza məsul 
vəzifələrdə (o cümlədən Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının rəhbəri vəzifəsində) 
fəaliyyət göstərmişdir. Digər tərəfdən Rəsul Rza Sovet hakimiyyətinin keçirdiyi 
represiyalara qarşı açıq etiraz etmişdir. Bir tərəfdən Rəsul Rza Sovet sistemini 
tənqid etmiş, bu sistemin əsas prinsip və ideyalarını inkar etmişdir. Digər tərəfdən, 
faşizm ilə mübarizədə Böyük Vətən Müharibəsində hərbi müxbir kimi fəaliyyət 
göstərmişdir. Bu baxımdan, Rəsul Rza yaradıcılığını bir körpü kimi qəbul etmək 
olar : Azərbaycan ədəbi ənənələri keçmişdən müasirliyimizə ötürən, vəzifəli şəxsi 
vətəndaşlıq borcu ilə birləşdirən, Şimali Azərbaycanın ədəbi məkanını Cənubi 
Azərbaycanın ədəbi məkanı ilə birləşdirən, millilikdən ümumbəşərliyə aparan 
körpü. 
Keçmişi müasirliklə birləşdirən mədəni-mənəvi körpü. 
Azərbaycan 
ədəbiyyatı tarixində sərbəst şeir vəzninin inkişafına təkan vermiş, sərbəst şeirin 
formalaşmasında ardıcıl axtarışlar aparmış, əsərlərinin çox hissəsini bu şeir 
vəznində qələmə almış Rəsul Rzanın yaradıcılığının alt qatında həmişə Sovet 
hakimiyyətinə qarşı olması özünü bildirmişdir. Bu istər müasir mövzuda yazılmış 
əsərlərdə, istərsə də tarixi mövzularda qələmə alınmış əsərlərdə özünü 

---

154 
göstərmişdir. Məsələn, Sovet dövründə qələmə alınmış və milli özünüdərki təbliğ 
edən «Babək» (1977) poemasında da bununla rastlaşırıq: 
Qan qurumuş dodaqlarından 
qopdu qaynar kəlmələr. 
Gəlmələr! 
İtlər! 
Bu nifrəti təkrarladı 
qolu bağlı 
babəkçilər - igidlər.
Qulaqlara qaynar ox kimi 
sancıldı bu kəlmələr. 
Gəlmələr! 
İtlər! 
Rəsul Rza bu misralarla yalnız xilafətə qarşı mübarizə aparmış Babəkin 
etdiyi şücaəti, qəsbkarlara, doğma Vətənini işğal edənlərə qarşı nifrətini deyil, həm 
də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini məhv edənlərə olan münasibətini də əks 
etdirir. Doğma yurdunu kəsb edənlər istər keçmiş tarix zaman kəsiyində, istərsə də 
müasir durumda qəsbkar gəlmələrdir: 
Vurun! 
Vurun! 
Bu torpağın oğulları! 
Tapdamasın yurdumuzu 
gəlmələr. 
Kimdir onlar! – 
Xilafətin qulları! 
Xalqın yaralı dilinə 
Mütilik məlhəmi qoyanlar. 
Sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə fərqlənən Rəsul Rzanın qələmə almış olduğu 
bu misralar istibdada, mütiliyə bədii etirazı kimi diqqətdən yayınmır. Qəlbi 
Vətənin istiqbalı üçün döyünən şairin müasir durumu keçmiş dövrdəki qəsbkarların 
durumunda təqdim edilir. 
Rəsul Rzanın «Çinar» (1935) şeirində şair öz gücünün mənbəsinin keçmişə 
bağlı olmasını vurğulayır: 
Bu torpaqda dərindən kök salaraq, 
hər tərəfə uzatmışam qolumu, 
övladlarım bürüyüb sağ-solumu. 
Belə məğrur dayanmağa haqlıyam. 
Mən kökümlə bu torpağa bağlıyam 

---

155 
Rəsul Rza tərcüməçilik fəaliyyəti də Azərbaycan bədii irsinin qorunub 
saxlanılmasına, onun müasir soydaşlarımız tərəfindən unudulmamasına 
yönəlmişdır. Dünya ədəbiyyatından etdiyi tərcümə nümunələri ilə yanaşı Rəsul 
Rza, həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatında fars və ərəb dillərində qələmə alınmış 
klassiklərin əsərlərini doğma dilimizə tərcümə edərək Azərbaycan oxucularının 
ixtiyarına verməyə nail olmuşdur. Rəsul Rzanın XII əsr Azərbaycan şairi Nizami 
Gəncəvinin «Xosrov və Şirin» poemasını, XIII əsr Azərbaycan şairi Şəms 
Təbrizini, XIII əsr türk şairi Cəlaləddin Rumini, XIV əsr türk şairi Yunis İmrəni və 
digər ədiblərin yaradıcılıqlarını tərcümə etməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
Rəsul Rza yaradıcılığı ilə yanaşı onun həyatı da keçmişi müasirliklə 
birləşdirən mədəni-mənəvi körpü olmuşdur. Rəsul Rzanın Nigar Rəfibəyli ilə ailə 
həyatı qurması da bunu əks etdirir. Rəsul Rza komsomol qəzeti olan «Gənc işçi»də 
işləyərkən, 1931-ci ildə Nigar Rəfibəyli ilə tanış olur. Nigar Rəfibəyli isə xalqının 
azadlığı yolunda mübarizə aparan siyasi və ictimai xadim olmuş Xudadat bəyin 
qızı idi. Bəy nəslindən olan Nigar Rəfibəyli Sovet ideologiyası baxımından həmişə 
şiddətli tənqidlə üzləşmişdir. Qeyd etməliyik ki, Nigar xanımın babası Ələkbər bəy 
Rəfibəyli tanınmış maarifçi, «Difai» partiyasının yaradıcılarından biri olmuşdur. 
Atası isə Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti dövründə ilk səhiyyə və sosial 
təminat naziri, daha sonralar isə Gəncə quberniyasının valisi olmuş Azərbaycanın 
şuralaşdırıldığı ilk günlərdə daşnaklar tərəfindən həbs edilərək Nargin adasında 
güllələnmiş ilk ali təhsilli cərrah-həkim Xudadat bəy Rəfibəyov idi. Nigar 
Rəfibəyli özünün poetik dillə qeyd etdiyi kimi şanlı nəsilə aid idi: 
Vətən torpağında iftixar olan 
Şanlı nəsillərin yadigarıyam. 
Nigar Rəfibəyli bəy nəslindən olduğu üçün Sovet hakim dairələr tərəfindən 
təzyiqlərə məruz qalırdı. Lakin Nigar xanıma qarşı olan birtərəfli münasibətlər 
Rəsul Rzanı qorxutmur. Rəsul Rza 1937-ci il fevralın 11-də Nigar Rəfibəyliylə 
evlənir. Rəsul Rzanın bu addımı dövrü üçün, yəni 1937-ci ildə hökm sürən 
represiyaların tüğyan etdiyi dövr üçün cəsarətli addım idi. Rəsul Rza bu addımı ilə 
yalnız Bağırova verilən siyahıda adı yazılmış bəy qızını sürgündən xilas etmir, 
həmçinin Nigar Rəfibəyli imzasını Azərbaycan ədəbiyyatına qaytarır. Rəsul Rza 
özü qeyd etdiyi kimi «ağıllı, qayğıkeş, mərd bir qadın» olan Nigar xanım ona lazım 
olan xanım kimi onunla birlikdə dövrün keşməkeşli sınaqlarına bərabər sinə 
gələrək, Azərbaycan ədəbiyyatına Anar kimi ədib də bəxş edirlər.