Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
QADIMGI TURKIY ADABIYOT VA ZAVQIY 
 Barno ABDURAHMONOVA
 Qo‘qon DPI, dotsent
(O‘zbekiston) 

Annotatsiya: 
Maqolada qadimgi turkiy adabiyotning buyuk mutafakkir adibi 
Yusuf Xos Hojib bilan Qo‘qon adabiy muhitida ijod qilgan shoir Zavqiy 
she’rlaridagi g‘oyaviy mushtaraklik borasida so‘z yuritilgan. 
Kalit so‘z: 
turkiy adabiyot, mushtaraklik, uslub, mahorat, kamtarlik.
Qadimgi turkiy adabiyotning buyuk mutafakkiri Yusuf Xos Hojib tomonidan 
yaratilgan “Qutadg‘u bilig” dostonidagi sermazmun o‘gitlarda ezgulik bilan nom 
qozonishning belgilaridan biri sifatida kamtarlik, kamso‘zlik ulug‘langan. Bu kabi 
odamiylik xislatlari ulug‘langan she’rlar Qo‘qon adabiy muhitida ham yaratilgan. 
1
«Миллий тикланиш» газетаси 1998 йил, 14-май сони. 
15
Қосимов А. Типологик ўхшашликлар ва ўзаро таъсирнинг назарий муаммолари.Дисс. 2007. 23 Б. 

---

186 
Shu o‘rinda adabiyotshunos olim B.To‘xliyevning quyidagi fikrlarni keltirish 
o‘rinli. “…Asarda bahor tavsifiga bag‘ishlangan qism mavjud. Qo‘qon adabiy 
muhitida ham bahor tavsifi bilan mashg‘ul bo‘lgan ijodkorlar kam emas”. “Yusuf 
Xos Hojib hamda bu ikki ijodkor (Muqimiy va Furqat ta’kid bizniki) o‘rtasidagi 
ayirma makon nuqtai nazaridan ham, zamon nuqtai nazaridan ham juda katta 
oraliqni tashkil etadi.Shunga qaramasdan ular orasida ko‘plab mushtarak jihatlar 
ham mavjud” [1.2022, 163-b]. Adabiyotshunos olimning qarashlarini Yusuf Xos 
Hojibdan keyin ancha muddat uzoqlikda yashab ijod qilgan shoir Qo‘qon adabiy 
muhitining sermahsul ijodkorlaridan biri Zavqiy ijodiga ham talluqli, deb bilamiz. 
Darhaqiqat, shoir yoki yozuvchi ijodidagi mushtaraklik haqida so‘z borganda 
makon va zamonning ahamiyati yo‘q. Ijodkorning o‘ziga xosligi uning so‘z 
qo‘llash mahorati, badiiy tasvir vositalaridan qay darajada foydalanganligini tahlil 
qilish orqali belgilanishini nazarda tutsak bu fikrlar nechog‘lik to‘g‘ri ekanligiga 
ishonch hosil qilamiz. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” dostoni tarkibidagi 
to‘rtliklarida ifodalangan so‘zlash, sir saqlsh bilan bog‘liq pand-u nasihatlarni 
Zavqiyning “Jahonda kamsuxan kim bo‘ldi, asrori nihon bo‘ldi” misralari bilan 
boshlanuvchi g‘azalida ham etakchi mavzu sifatida qalamga olingan. G‘azal matni 
quyidagicha: 

Jahonda kamsuxan kim bo‘ldi, asrori nihon bo‘ldi, 

Kimiki so‘zladi ko‘p, bilki rasvoyi jahon bo‘ldi. 
Nazokat orturay desang, misoli g‘uncha xomush bo‘l, 
Nadinkim og‘zini to ochdi gul, bargi xazon bo‘ldi. 
Chamanda arg‘uvondek surat oro bo‘lmag‘ing xub yo‘q, 
Pisharda mevasiz sharmandadur, sirri ayon bo‘ldi. 
Dema mashhur bo‘lmoq yaxshi, bug‘doy donasi pinhon, 
Daraxti qildi javlon, sarg‘ayib oxir samon bo‘ldi. 
Birodar, ol meni(ng) pandimni, o‘z qadringni sindirma, 
Kishi o‘z izzatini bilmadi, oxir yomon bo‘ldi. 
Agar izzat talabsan kamnamolig‘ orzusin qil, 
Qayu ajnos bisyor o‘lsa sudi yo‘q, ziyon bo‘ldi. 
Sadaflar ko‘p og‘iz ochmak bilan ko‘ksi bo‘lur xoli, 
Ki ba’zisi labin kam vo qilib durri yagon bo‘ldi. 
Ey Zavqiy, xasta og‘zing kam ochib, ibrat ko‘zing ochg‘il 

---

187 
Ajabkim qo‘l yaqoda yurgudek turfa zamon bo‘ldi. 
Mazkur g‘azal 8 baytli bo‘lib, mavzusiga ko‘ra ijtimoiy-didaktik mavzuda 
yozilgan, tuzilishiga ko‘ra esa yakpora g‘azallar sirasiga kiradi. Aruzning