Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

NUTQ FUNKSIYALARI:
1. MUOMALA
jarayonida:
a) Muomala: kishilar nutq orqali fikr 
almashadilar, 
muloqatda 
bo’ladilar, bir-birlariga ta’sir qiladilar... . 
b) Ekspressivlik: nutq mazmuniga hissiy munosabat bildiradilar, hursand-
lik-hafalik, quvnoqlik-bosiqlik, achchiq yoki hush muomala, samimiylik 
g’arazgo’ylik... izhor qiladilar. 
c). Xabar, belgi berish: nutqda predmet, xarakat, holat, voqelik, h aqida 
signal: belgi, ishora, xabar beriladi. 
2. 
FIKRLASH
jarayonida: a). Umumlashtirish. Har bir so’z tushuncha 
yoki fikrni ifodalash uchun hizmat qiladi, fikrni reallashtiradi va 
umumlashtiradi. 
Nutq shakllanishi, ro’yobga chiqishi va reallashishi uchun ma’lum 
psixologik, ruxiy mexanizmlar faolligi zarur. N.I.Jinkin bu mexanizmlarni 
quyidagilar deb hisoblaydi: 
1. Fikrni programmalash mexanizmi. 
2. Programmalashdan grammatik struktura (jumla) ga o’tish bilan 
bog’liq bo’lgan mehanizmlar guruhi: 
- Sintaktik konstruksiyalarni grammatik nuqtai nazardan prognoz qilish 
mexanizmlari. 
- So’zning grammatik xususiyatlarini eslab qolish, esda saqlash va e sga 
tushurish (ro’yobga chiqarish, reallashtirish) mexanizmlari. 

---

14 
- Bir turdagi konstruksiyadan boshqa turdagi konstruksiyaga o’tish (tran s-
formatsiya) mexanizmi. 
- Programma elementlarini grammatik konstruksiyaga tarqatish mexanizmi. 
3. Ma’no va tovush xususiyatlariga ko’ra kerakli so’zni izlashni 
taminlovcni va sintagmani motor jihatidan programmalash mexanizmlari. 
4. Nutq tovushlarini tanlash va motor programmadan uni tovush 
bilan “to’ldirish” mexanizmlari. 
5. Nutqni tovush bilan ifodalash mexanizmlari. 
Yuqorida bayon qilingan fikrlar ruhiy jarayon haqida borganligi 
uchun ham, bu jarayonni faqat nasavvur qilish, faraz qilish mu mkin. Uni 
anglash, ilg’ash, fahmiga etish ancha murakkab hisoblanadi. 
Nutq jarayon bo’lishi bilan bir qatorda faoliyat hamdir. Nutq faol i-
yati bosh miya yarim sharining faoliyati bilan uzviy bog’liq. Uning asosini 
bosh miyaning chap yarim shari tashkil qiladi. Bosh miyaning o’ng yarim 
shari ovozni o’zgartirish (yo’g’on, ingichka, yoqimli, shirali...) uchun 
xizmat qiladi. 
Har qanday faoliyat kabi nutq faoliyati ham biror niyat bilan 
bog’liq. Biroq niyat o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. Niyatni vujudga keltiru-
vchi motiv (ta’sir, sabab, undovchi, stimulator) zarur. Niyat harakat or-
qali amalga oshadi. Har bir harakatdan ma’lum maqsad ko’zlanadi. Bir 
yoki bir-necha maqsadning amalga oshirilishi niyatning ro’yobga chiqishi-
ga olib keladi. Niyatning ro’yobga chiqishi birin ketin, ma’lum tartibda 
joylashgan bosqichlardagi faoliyatlar yig’indisi bilan bog’liq. Demak: mo-
tiv---- NIYAT-----HARAKAT------MAQSAD------FAOLIYAT.
Aytganimizdek, nutq shakllanishi uchun biror niyat bo’lishi kerak. 
Niyatning paydo bo’lishi hali nutq emas. Niyatni amalga oshirish maqsa-
dida uning mazmuni shakllantiriladi. Bu jarayon ikki bosqichdan iborat: 
B i r i n ch i bosqichda matnning temasi, mavzusi va ushbu mavzu 
bo’yicha nima deyish, yani rema aniqlanadi. 
I k k i n ch i bosqichda nutq shakllanadi. Agar birinchi bosqichda bir 
butun niyatni so’zlovchining shaxsiy hayot tajribasi asosida shakllangan 
nutq mazmuni hamda uning tema va remasi aniqlangan bo’lsa, ikkinchi 
bosqichda anashu mazmunni jamiyat a’zolari uchun umumiy bo’lgan, ular 
tushuna oladigan qismlarga ajratib, har-bir tarkibiy qismning o’z temasi 
va remasi, sub’ekt va ob’ektlari aniqlanadi. So’zlovchi tomonidan yarati l-

---

15 
gan matn talaffuz qilingan tovushlar (havo to’lqinlari) orqali tinglovchi 
qulog’iga etib boradi. Nutq shakllanishining mazmun (mantiqiy-hissiy 
tushuncha) bosqichi o’z o’rnini ma’no (ijtimoiy umumlashgan tushuncha) 
bosqichiga bo’shatib beradi. 
B i r i n ch i bosqichni mazmun bosqichi yoki ichki 
(chuqur) semantik bosqich, i k k i n ch i bosqichni esa ma’mo bos-
qichi, yoki tashqi semantik bosqich deb yuritiladi. Endi niyatni amalga 
oshirishning uchunchi bosqichi boshlanadi. U ch u n ch i bosqich 
ichki (chuqur) sintaktik bosqich deb nom olgan. Mazkur bosqichda 
sub’yekt, ob’yekt va predikatlarni ifodalaydigan so’zlar, hamda ushbu 
modelning sintaktik qurilmasi tanlanadi. Bu bosqichdagi jarayon ichki 
nutqqa to’ri keladi. T o’ r t i n ch i bosqich tashqi sinta ksisdir. Bu 
bosqichda so’zlovchi tomonidan sintaktik qurilmaning uzil-kesil shakli 
aniqlanadi. Sintaktik qurilmaning shakli hal qilingandan so’ng beshinchi 
bosqich boshlanadi. B e sh i n ch i bosqich ichki (chuqur) morfolo-
gik bosqich deb yuritiladi. Bu bosqichda tanlangan sintaktik qurilmaga 
mos keluvchi so’zlarning umumiy morfologik shakli aniqlanadi. Shundan 
so’ng tashqi morfologik - o l t i n c h i bosqich boshlanadi. Bu 
bosqichda mazmunni dastlabki ifoda qiluvchi so’zlarning morfologik shakli 
uzil-kesil aniqlanadi. 
Nihoyat, e t t i n ch i - fonetik bosqich boshlanadi. Bu bos-
qichda mazmunni ifoda qila oladigan fonemalar ajratiladi. Fonemalarning 
o’zi nutqda ishtirok etmaydi. Ular nutq tovushlarining umumlashgan 
ko’rinishi bo’lib, nutq jarayonida ularning o’rnini konkret nutq tovushlari 
egallaydi. Shu yo’l bilan ko’zda tutilgan mazmun tinglovchi e’tiboriga 
havola qilinadi. Yuqoridagi bosqichlarning barchasi simultan, bir daqiqada 
sodir bo’ladi. 
Nutqning yaratilishini taxminan quyidagich tasavvur qilish mumkin: 
Niyat (motiv)-- ichki semantik bosqich-- tashqi semantik bosqich, ichki 
sintaktik bosqich -- tashqi sintaktik bosqich -- ichki morfologik bosqich-
- ichki tovushlar bosqichi--- fonologik bosqich va nihoyat fonetik bos-
qich. 
So’zlovchi tomonidan yaratilgan matn talaffuz yordamida havo 
to’lqinlari orqali tinglovchining qulog’iga etib keladi. Tilglovchi ushbu 
to’lqinlarni nutq tovushlari sifatida idrok qiladi. Idrok jarayoni ham mu-

---

16 
rakkab bo’lib turli bosqichlardan iborat. Nutqni idrok qilish jarayoni haqida 
bir qator fikrlar mavjud. Keng tarqalgan fikrlar sifatida quyi dagilarni 
keltirish mumkin. Ulardan b i r i n ch i s i n i quyidagicha tasavvur 
qilish mumkin. Matn onologik-fonetik bosqich morfologik bosqich sin-
taktik bosqich semsntik bosqich mazmun. Bu haqiqatdan uzoq bo’lgan 
umumiy farazdir. Chunki bu yo’l bilan matnni idrok qilish ancha vaqt 
talab qiladi. Muloqat jarayonida esa idrok qilingan axborotga javob shu 
daqiqaning o’zida beriladi. 
Nutqni idrok qilish borasidagi i k k i n ch i fikr sintez orqali 
tahlilga o’tish deb nomlanadi. Bu fikrga ko’ra, so’zlovchi talaffuz qilgan 
tovushlar birikmasi tinglovchining eshitish a’zolari tomonidan qabul qilin-
gach, butunligicha idrok qilish jarayonining semantik bosqichiga tushadi. 
Inson qabul qilayotgan matn birliklarini alohida idrok etmay, undagi asosiy
g’oyalarni ajratib olib, bir-biriga bog’laydi va yagona mazmun yaratadi. 
Tinglovchini birinchi navbatda nutqning mazmuni qiziqtiradi. 
Nutq faoliyatinig quyidagi turlari mavjud: 
1. Ichki nutq - tashqi nutq. 
2. Retseptiv nutq- reproduktiv nutq. 
3.Og’zaki 
nutq: 
tinglabtushunish, 
audirovaniye- 
gapirish, 
so’zlash.
4. Yozma nutq: o’qish- yozish. 
5. Dialog nutq ( juft nutq, gaplashish, so’zlashish). 
6. Monolog nutq (yakka nutq, gapirish, so’zlash).