Tizimli taxlil

jadval.
Transport turini tanlashga ta’sir etuvchi asosiy omillar kesimida har xil transport turlarining bahosi.

Транспорт тури	Транспорт турини танлашга таъсир этувчи омиллар
	Етказиш вақти	Жўнатишлар частотаси	Юк етказиш графигига риоя қилишнинг ишончлилиги	Турли юкларни ташиш қобилияти	Юкни худуднинг исталган нуқтасига етказа олиш қобилия ти	Ташиш қиймати
Темир йўл	3	4	3	2	2	3
Сув	4	5	4	1	4	1
Автомобил	2	2	2	3	1	4
Қувур	5	1	1	5	5	2
Ҳаво	1	3	5	4	3	5

Ta’kidlab o‘tish kerkakki 9.2.-jadval ma’lumotlari faqatgina u yoki bu trans-port turini muayyan tashish sharoitlariga muvofiqligi darajasini tahliliy baho-si uchun ishlatilishi mumkin. Tanlovning to‘g‘riligi har xil transport turlari bi-lan tashishga bog‘liq xarjatlari tahlili asosidagi texnik–iqtisodiy hisoblar bi-lan tasdiqlanishi lozim.

3.Transport tariflari va ularni qo‘llash qoidalari.
Transport korxonalari ko‘rsatgan xizmatlar hisobi tariflar yordamida amalga oshiriladi. Tariflar ichiga quyidagilar kiradi:
Yukni tashish uchun olinadigan to‘lovlar.
Yukni tashish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha operatsiyalar uchun yig‘ilmalar.
To‘lov va yig‘ilmalar hisoblanish qoidalari.
Iqtisodiy kategoriya sifatida transport tariflari bu transport mahsulotiga bo‘lgan narx shaklidir. Ularning tuzilishi quyidagilarni ta’minlashi lozim:
Transport korxonasiga ekspluatatsiya xarajatlarini va foyda olish imkoniyat-larini:
Transport xizmatlarini xaridorga transport xarajatlarini qoplashini va foyda olish imkoniyatini.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, tashuvchi tanlashga ta’sir etuvchi asosiy omillari-dan biri bu tashish narxidir. Raqobat sharoitida yuzaga keluvchi mijoz uchun kurash transport tariflariga ham o‘zgartirish kiritadi.
Har xil yig‘imlar tarif stavkalarini mohirona boshqarilishi, yuk tashish bi-lan qo‘shimcha xizmatlarga (yuklarni ko‘riqlash, kuzatish,) talabni oshirishi mumkin.
Transportning har xil turlaridagi tariflar tizimlari o‘z xususiyatlariga ega. Ularning qisqacha tavsifiga to‘xtalib o‘tamiz.
Temir yo‘l transportiga yuklarning tashishni tashishining qiymatini belgilash uchun umumiy, maxsus, imtiyozli, mahalliy tariflar qo‘llaniladi.
Umumiy tariflar – bu tariflarning asosiy turidir. Ularning yordamida yuk-larining asosiy massasini tashish qiymati aniqlanadi.
Maxsus tariflar deb – maxsus ustamalar yoki chegirmalar bilan umumiy tarif-larni farqlanuvchi tariflarga aytiladi. Bu tariflar oshirilgan yoki kamaytirilgan bo‘lishi mumkin. Ular odatda faqat muayyan yuklarga nisbatan qo‘llaniladi. Maxsus tariflar tovar mahsulotlari ishlab-chiqaruvchilarning joylashuviga ta’sir etishiga imkon beradilar, Chunki ular yordamida qiymatlarni tartibga solish mumkin.
Imtiyozli tariflar muayyan maqsadlar uchun yuklarni tashishda o‘zlariga mo‘ljal-langan yuklarni tashishda qo‘llaniladi.
Mahalliy tariflarni ayrim temir yo‘llarning boshliqlari o‘rnatadi. Bu ta-riflar ushbu temir yo‘l chegralarida amal qiluvchi yuklarni tashish uchun to‘lovlar o‘l-chamini va turli yig‘imlar stavkalarini o‘z ichiga oladi. Tashish to‘lovlaridan tash-qari, temir yo‘l yuk oluvchi va jo‘natuvchilaridan yuklarning tashish bilan bog‘liq qo‘-shimcha xizmatlar uchun ham xaq oladi. Bu to‘lovlar yig‘imlar deb aytiladi va temir yo‘l tomonidan quyidagi operatsiyalarni bajargani uchun olinadi: saqlash, yuk og‘ir-ligini tekshirish, vagonlarni olib kelish va olib tashlash, ortish tushirish ishlari va boshqalar.
Temir yulda yuklarni tashish to‘lovlariga ta’sir etuvchi asosiy omilarni sanab o‘tamiz.
Jo‘natish turi. Temir yo‘l bo‘ylab yuk vagonli, konteynerli kichik tonnali – 25 tonnagacha og‘irligi va hajmi yarim vagongacha, va mayda tonnajli og‘irligi 10 tonna-gacha va xajmi 1/3 vagon hajmigacha, jo‘natishlar bilan jo‘natilgan bo‘lishi mumkin.
Tashish tezligi. Temir yo‘l bo‘ylab yuk: yuk, katta yoki yo‘lovchi tezligida tashili-shi mumkin. Tezlik turi yuk sutkasiga necha km bosib o‘tishi lozimlini belgilaydi.
Tashish masofasi. Tashish to‘lovi yuk va katta tezlikda tashilganda tarif maso-fasi uchun, katta hajmga ega bo‘lmagan yuklarni tashishda, yoki yuklarni yo‘lovchi tez-ligida tashishda xaqiqatdan bosib o‘tilgan masofa uchun olinadi.
Vagon yoki konteynerlarning mansubligi. Vagon, platforma yoki konteynerni, temir yo‘lni, yuk oluvchini yoki yuk jo‘natuvchini mulki bo‘lishi mumkin.