Tizimli taxlil

Tashiladigan yuk miqdori – tashish qiymatiga muxim ta’sir etuvchi omil. Av-tomobil transportida yuk tashishlar qiymatini aniqlash uchun tariflarni quyidagi turlarini qo‘llaydilar:
yuk tashishga bo‘lgan kelishilgan tariflar.
yuk tashishga bo‘lgan to‘lanadigan avtotonna – soat shartlaridagi tariflar.
yuk avtomobillarini ishlatishi vaqti bo‘yicha tariflar.
km hisobi bo‘yicha tariflar.
xarakat vositasining tarkibning boshqa joyga jo‘natish uchun tariflar.
shartnomaviy tariflar.
Tarif to‘lovi o‘lchamiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi.
tashish masofasi.
avtomobil yuk ko‘tarishini ishlatish imkoniyatini tavsiflovchi yukningt xaj-mi va og‘irligi.
avtomobil yuk ko‘tara olishi.
umumiy bosib o‘tilgan yo‘l.
avtotmobilni ishlatish vaqti.
avtomobil turi.
tashish amalga oshiriladigan hudud va bir qator boshqa omillar.
Avtomobil transportidan yuklarni tashishga bo‘lgan tariflarning har biri barcha omillar yig‘indisini emas balki muayyyan tashish uchun ahamiyatli bo‘lganlari-nigina hisobga oladi.
Masalan: Kelishilgan tarif bo‘yicha yuklarni tashish qiymatini hisoblash uchun tashish masofasini, yuk massasini va avtotomobil yuk ko‘tar olishi darajasini tav-siflovchi, yuk sinfini e’tiborga olish lozim. Yuk avtomobilalrini ishlatish vaqti tarifi bo‘yicha hisoblarni olib borishda avtomobil yuk ko‘tara olishini, avtomobil-dan foydalanishi vaqtini va umumiy bosib o‘tgan yo‘lini hisobga olish kerak. Barcha hollarda avtomobillardan foydalanish uchun bo‘lgan to‘lov kattaligiga, tashish amal-ga oshirayotgan hudud ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu hududlar bo‘yicha yuk tashishlar tan-narxi darajasidagi barqaror farqlanishlar bilan tushuntiriladi. Hududiy koef-fitsentlar yordamida tarif qiymatiga o‘zgartirishlar kiritiladi.
Daryo transportida yuk tashish tariflari va qo‘shimcha xizmatlar uchun yig‘imlar bozor konyukturasini hisobga olgan xolda mustaqil ravishda belgilanadi.
Dengiz transportida yuklarni tashish uchun to‘lovlar tarif bo‘yicha, yoki FRAXT stavkasi bo‘yicha amalga oshiriladi. Agarda yuk muntazam amalga oshirilayotgan yuk oqimi bo‘yicha xarakatlansa, unda tashish chiqimi kemalar yurishi tizimi bilan amal-ga oshiriladi. Bunda yuk jaddval bo‘yicha va e’lon qilingan tarif bo‘yicha hisobla-nadi.
Yuk muntazam yuk oqimi bo‘yicha xarakatlanmagan hollarda tashish FRAXT stav-kasi bo‘yicha to‘lanadi. FRAXT stavkasi bozorning konyukturasidan kelib chiqib belgilanadi va uning tarnsport tavsiflariga yo‘nalish sharoitlariga va xarajatla-riga bog‘liq.
Har kanday uskuna yoki jixozlarning unumdorligi deyilganda ularning vaqt birligida ishlab-chiqargan mahsuloti tushiniladi. Avtomobillar yuk ma’lum maso-faga tashib berishni hisobga olib, ularning unumdorligi vaqt birligida tashilgan yuk miqdori va tonna kilometrlarda o‘lchanuvchi transport ishidan iboratdir.
Masalan, avtomobilning yuk Bilan bir qatnovidagi yuk miqdorida o‘lchanuvchi unumdorligi:
, т (9.1)
bo‘lsa, tonna-kilometrda bajargan transport ishi:
, ткм (9.2)
iborat bo‘ladi.
Aytilganlarga ko‘ra, bir ish kuni davomida avtomobilning unumdorligi:
, т (9.3)
, т.км (9.4)
bo‘ladi.
Bundagi Zyuk – bir ish kuni davomida yukli katnovlar soni.
O‘z navbatida nolinchi katnovga ham sarflangan vaqtni hisobga olingan bir ish kuni davomida yukli qatnovlar soni.
(9.5)
bo‘ladi.
Bunda: Т_иш – avtomobilning ishda bo‘li shvaqti, soat:
t_айл – bir to‘liq qatnov uchun zarur vaqt, soat.
Bir to‘liq qatnov uchun zarur vaqt, avtomobilning yuk ortish punktidan uni tu-shirish punktigacha yukli qatnovi, yuk tushirish punktidan navbatdagi yuk ortish punktigacha bo‘sh qatnov vaqti hamda ortish-tushirish vaqti yiqindisidan iborat bo‘-ladi:
, соат (9.6)
Bunda: - avtomobilning yukli qatnovi xarakat vaqti;
- bo‘sh qatnovi xarakat vaqti;
t_o-т – transport vositasini yuk ortish-tushirish vaqti.
Xarakat vaqtini aniqlashlik uchun yukli va bo‘sh qatnovlar masofasini, xarakat tezligiga bo‘lishlik lozim:
, сoat (9.7)
Bunda: t _юк – avtomobilning yukli qatnovi masofasi;
l _б.к – avtomobilning bo‘sh qatnovi masofasi.
Amalda bo‘sh qatnovlar avtombilning orqasiga yoki navbatdagi ortishgacha bo‘la-di;
V_т – avtombilningsh texnik xarakat tezligi.
Amalda bo‘sh qatnov masofasining aniq miqdoriga ko‘ra, uning yukli qatnoviga nisbatan tutuvchi o‘rni aniqlanishini hisobga olinib, qatnov masofalaridan unum-li foydalanish, ya’ni yukli qatnov koeffitsiyenti ko‘rsatkichidan foydjalaniladi. Bu koeffitsiyent umum qatnovdan qay darajada unumli foydalanganini xarakterlab, uning miqdorini qatnovlar davomidagi yukli qatnovlar umumiy miqdorini, barcha masofalariga nisbati qilib aniqlaniladi va uni texnika adabiyotlarida (betta) harfi bilan belgilanadi.
Agar avtomobilning yukli qatnovlar masofasi va yo‘l qatnovidan foydalanish koeffitsiyenti ma’lum bo‘lsa, avtomobilning xarakat vaqtini yukli qatnovlar miqdo-rini, uning texnik xarakat tezligi (km/soat) va marshrutdagi yo‘ldan foydalanish koeffitsiyenti ko‘paytmasiga nisbati qilib aniqlanadi:
(9.8)
bir aylanish vaqti esa:
(9.9)
bo‘ladi.
Aylanish vaqt iva avtomobilning marshrutda bo‘li shvaqti (Tm) ma’lum bo‘lsa, ish kuni davomidagi qatnovlar miqdorini kuyidagi formula Bilan hisoblab topish mumkin:
(9.10)
No‘linchi qatnovni ham hisobga olinganda
(9.11)
bo‘ladi.
Bundagi - kun davomidagi, no‘linchi qatnovi ham hisobga oluvchi yo‘ldan foy-dalanish koeffitsiyentidir.
Demak, kun davomidagi yukli qatnovlar sonini oshirish uchun yoki avtomobil-ning ish kuni (ish vaqti, yoki kasr suratini) uzaytirishlik, yoki bir aylanish vaqti (kasrning mahraji)ni kamaytirish, yoki bir mahalning o‘zida kasr suratini oshirish va mahrajini kamaytirish zarur.
Tashish masofasi beridgan holda bir aylanish vaqtini kamaytirish uchun avto-mobilning texnik xarakat tezligini oshirish va avtomobilning ortish va tushirish operatsiyalarida bekor turi shvaqtini kamaytirishlik lozim bo‘ladi.
Transport vositasining kunlik ish unumdorligi, bu bir qatnovda tashilgan yuk hajmi (t) va bajarilgan transport ishi (yuk oboroti) (tkm). Ular quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
, т (9.12)
, т км (9.13)
bunda,
q_н – nominal yuk ko‘taruvchanligi;
Т_иш – ish vaqti;
v_т – o‘rtacha texnik tezlik;
 - bosib o‘tilgan yo‘ldan foydalanish koeffitsiyenti;
_ст – yuk ko‘taruvchanlikdan statik foydalanish koeffitsiyenti;
t_о-т – yuk ortish-tushirishda bo‘sh turish vaqti.