Tálim bilimlendiriw sistemasında kompyuter texnologiyalarınan paydalanıw

 
 
 
 
 

---

130 
6.6. Kompyuter tarmaǵi arqalı tekstlerdi usiniw 
 
Tekstler tekst redaktorlari járdeminde jaratiladi hám bir formattan basqasina 
ótkiziw ushın qosımsha dástúriy qosimshalardan paydalanıladı.Kópshilik tekst 
redaktorlarinda WYSIWYG –What You See Is What You Get (Neni kórseń sonı 
alasań) texnologiyasi isletiledi. 
TXT
. Bul formadaǵi teksler tiykarinan Microsoft firmasiniń «Блокнот» tekst 
redaktori járdeminde jaratiladi. Shriftlardıń túri, kórinisi hám ólshemin ózgertiw 
múmkin. Hár túrli reńlerden paydalanilmaydi. Ol tek ǵana tekstten ibarat, grafik 
kórinisler berilmeydi. Sol sebepli ólshemi kishilew boladı. Ótken ásirdiń 80 
jillarinan baslap bul format DOS operacion sistemasinda keń tarqalǵan hám teksler 
tiykarinan usı formatta tayarlanǵan. Keyinshelik grafik operacion sistemalarda 
(Windows, Lunix) da bunday formattaǵi tekstlerdi tayarlaw imkani qaldirildi. Ol 
apiwayi tekst redaktori esaplanadı hám onnan ayrim waqıtlarda paydalanǵan halda 
tekstler tayarlanadi. Ápiwayi tekst redaktori teksttegi hár bir belgini kodlaw ushın 
ASCII (American Standart Code of Information Interchange) standartlarin qollaydi 
hám 1 bayt orin ajiratadi. Tekst redaktori qansheli quramalı bolsa, hár bir belgini 
formatlaw ushın kóbirek basqarıwshı belgilerdi qollaydi hám bunıń nátijesinde 
tekst saqlanatuǵin fayl kólemi sezilerli dárejede asadi.
Word tekst redaktori járdeminde jaratilǵan tekstti de txt formati boyınsha 
saqlaw múmkin. Fayl kólemi 3-4 mártege shekem kemeyedi, biraq shriftlar túri, 
formasi, reńler, grafik kórinisler hám basqa belgiler joq boladı. Onıń ornina kólemi 
kemeyedi, ayrim waqıtlarda tekst óz mazmunin joq qıladı. 
Abzalliqlari: 
- apiwayiliǵi. 
- iqshamliǵi. 
- ashıq standarttaliǵi. 
Kemshiligi: 
- túrli platformali kompyuterlerde kodlawda qiyinshiliq tuwdiriwi. 
- tekstti bezew stili hám grafiklerdiń joq ekenligi. 

---

131 
DOC
. Microsoft firmasiniń WordPad yaki Microsoft Office paketiniń Word 
tekst redaktori járdeminde jaratiladi. Ol jabiq format esaplanadı hám tek ǵana 
Word tekst redaktorinda isletiledi. WordPad tekst redaktori Word tekst 
redaktoriniń qisqrttirilǵan varianti bolǵanliǵi ushın, tiykarinan Word tekst 
redaktorlari isletiledi. Olarda WYSIWYG texnologiya usinǵan. Word 2007 
versiyasinan baslap DOCХ
 
format ta qollanilmaqta. ol XML formatina 
tiykarlanǵan. Bizde jaratilǵan tekstlerdiń 99 % ti usı tekst redaktori járdeminde 
jaratilmaqta. Bul tekst redaktorinda jaratilǵan teksttiń hár bir belgisi ushın 
keminde 2 bayt talap qılınadı, tekst bolsa bir qansha úlken informaciya fazasin 
iyeleydi. Baslanǵish tekstlerdi tayarlawda bul tekst redaktorinnan paydalanıladı. 
Kishi kólemli tekst fayllardı kompyuter tarmaǵina jaylastiriw múmkin, biraq úlken 
kólemli tekst fayllardan Web ortaliǵinda paydalanıwdi másláhát bermeymiz. 
másláhát bermewimizge, 
onıń kólemi úlken (arxivator dástúri arqalı 
siǵiladi)ekenligi, onnan paydalanıw ushın onı tolıq kóshirip alıw talap qiliniwi 
(bazida ol zárúr emesligi málim bolsa, artiqsha waqıt sariplanǵanliǵina afsus 
qılınadı),qorǵanǵanliǵina (redaktorlaw, bir bólimin óshiriw hám ózgerttiriwlerdi 
orinlaw múmkin yáki kóshirip alıw nátijesinde avtor huquqi buzılıwı 
múmkin)siyaqli sebeplerin keltiriwimiz múmkin. 
Tekstler tiykarinan Word tekst redaktorinda jaratiladi, analiz qılınadı hám 
baspadan shiǵariw ushın jiberiledi. Onnan avtomat halatta yaki joqarı tezlikke iye 
bolǵan local tarmaqlarda paydalanıwi múmkin. Onda gipermurajatlar, mazmuni 
kerekli betlerge ótiw imkani bar. Word tekst redaktori járdeminde jaratilǵan tekstti 
HTML formatina ótkiziw múmkin. Biraq onıń kólemi janede artadi, 
Abzalliqlari: 
- mualif tańlaǵan shriftlar, onińólshenleri,túri, formasi h’am reńI saqlanadi 
hámde basqa bárshe usillar saqlanadi. 
- hár túrli platformalarda oqılıwi múmkin. 
Kemshiligi: 
-Fayilformati apiwayi tekst fayili formatina qaraǵanda kólemi ulken/ 
-Hár túrli platformalarda oqilmasliǵi múmkin. 

---

132 
-Avtor huquqi tolıq qorǵanǵan. 
 RTF
(Rich Text Format). Kópshilik tekst redaktori tekstlerdi bul formatta 
saqlaw hámde bul formattaǵi tekstlerdi ashiw imkani bar. Ol ashıq standart format 
esaplanadı. Onda artiqsha malumatlardı saqlamasliq hám tek oqiw ushın siyaqli 
sholbonlardı isletiw múmkin. Biraq bul formattińda hájimi úlken boladı hám DOC 
formatina tán bolǵan artiqsha qásiyetlerdi saqlap qaladı. Tap sol bir tekstiń DOC 
format fayil kólemi onıń RTF format fayli kólemine qaraǵanda fayl kólemi bir 
qansha kishi boladı. Eger onda grafik Maǵlıwmatlar bolsa, kólemi jánede asadi. 
Tekst redaktoriniń bir formatinan bir formatina bul formatina awdarilsa málim bir 
grafik kórinisler joq bolıp ketiwi múmkin. 
Abzalliqlari: 
-Avtor tańlaǵan shrift, onin ólshemi, túri formasi hám reńI saqlanadi. 
- Há túrli flatformalarda oqiladi. 
-Kópshilik dástúrler ol menen isley aladı. 
-ashıq standarttaliǵi. 
Kemshiligi: 
- Grafiklerdi qollap-quwatlamaydi. 
-Fayl formati apiwayi tekst fayli formatina, hátteki DOC format faylina 
qaraǵanda kólemi úlken. 
PDF
(Portable Document Format) hújjet qanday formada bolsa, solay usiniw 
imkaniyatin beredi. Bul formatta tekstler hár dayim bir faylda saqlanadi, hám onı 
hár qanday kompyuterge qoyilǵanda yaki baspadan shiǵarǵanda ozgertiriw 
bolmaydı. Onda tekst, súwret, vector grafikasi hám basqa belgiler qanday bolsa 
sonday saqlanadi. Eń zarúri bul format tekstti redaktorlap bolmaydı. PDF formatli 
fayilǵa iqtiyariy tekstti awdariw múmkin. Onda shriftlar bolmasligi, súwretlerdi 
júklewshi dástúrdiń joq ekenligi siyaqli jetispewshilikler tásir qilmaydi. Bul 
format hújjetlerdi Internet tarmaǵi arqalı usiniw ushın júda qolay esaplanad, hatteki 
onı mobil telefonlarǵa da Java qollap – quwatlawi arqalı oqiw múmkin. Avtorlar 
ushın jaqsi qorǵaw formati esaplanadı. DOC hám RTF formatli tekst bolsa 
qorǵanbaǵan. Bul formattaǵI muqabıl esaplanǵan DJVU, CHM formatli fayllar da 

---

133 
jaqsi qorǵanbaǵan. Bul formatli fayldi tayarlaw ushın Adobe Acrobat dástúrinen 
paydalanıwimiz múmkin. Bunnan tısqarı Word formatinan PDF formatina 
ótkiziwshi arnawlı dástúrde bar. 
Abzalliqlari: 
-hújjettiń bárshe formatlari saqlanadi. 
-Virus túspeydi 
- tez hám ańsat baspadan shiǵariw múmkin. 
-hár túrli platormalarda (Wibdows, Lunix, Mac) onı oqiw múmkin; 
- basqarıw tekst Word tekst redaktori járdemde jaratiladi, redaktorlanadi hám 
keyin PDF formatli fayilǵa awdariladi; 
- bul formtli fayldi parol arqalı tez qorǵaw, baspadan shiǵariwdan qorǵaw, 
kompyuter buferine nusqasin alıwinan qorǵanǵanliǵI siyaqli qorǵaw qurallariniń 
bar ekenligi; 
- ashıq standarliliǵi. 
Kemshiligi: 
- bul formatli fayldi oqiw ushın paydalanıwshı kompyuterinde onı oqiwshi 
arnawlı dástúrdiń ornatilǵan bolıwı kerek ekenligi. (Adobe Acronat Reader);
- oqiw ushın faydali tolıq kóshirip alıw zárúrligi; 
- úlken tekstli fayllardıń úlken kólemge iye bolǵanliǵi. 
 DJVU
«tekst grafikasi» format úlken kólemli hújjetlerdi qisilǵan halda 
usiniw imkaniyatina iye.Grafik hám tekstlerdi bir neshe ese qisilǵan halda, 
kólemin kishiriytip usinadi. Tiykarinan skaner qilinǵan kitaplardı bul formatta
usiniw qolay esaplanadı. Ol joǵaltiwlarsiz hám spatin saqlap qalǵan halda júda 
jaqsi qisip usiniladi. 
 HTML 
(HyperText Markup Language) tekst hám grafik formadaǵi 
hújjetlerdi Internet tarmaǵi arqalı paydalanıw ushın tayarlaw formati esaplanadı. 
Hújjetti internette shiǵariw ushın onı málim qaǵiydaǵa boysinǵan halda, aniqraq 
aytqanda HTML dástúrlew tilinde járdeminde tayarlanadi. Internetke jalǵanbaǵan 
kopmpyuterde de hujjetti tayarlaw hám onı kóriw mumkin. HTML standart 
dástúrlew tili bolıp, WEB ortaliǵinda gipertekstli hújjetlerdi jaratiwǵa 

---

134 
mólsherlengen. HTML-hújjetler túri WEB brouzerler járdeminde kórinedi. HTML 
dástúrlew tili túrli hújjetlerdi WEB yaki Avtomat kompyuterde qolay kóriw 
imkanin beredi. Aytip ótiwimiz kerek, HTML algoritimik dástúrlew tili bolmay, 
balki onı bette tekstti belgilew tili dep aytiw múmkin. 
HTML dástúrlew tiliniń dáslepki varianttin Tim Berners-Li tárepinen 
jaratilǵan (CERN-Yadro izzertlewleri Evropa orayi,1990-jil) hám NCSA niń
Mosaic atli brauzerinde tarqatilǵan. Sol dáwirde Internetti tez rawajlaniwi 
nátiyjesinde bul dástúr úlken jetiskenliklerge eristi hám HTML imkaniyatlari 
keńeytirildi ham de toltirildi. Házirgi waqıtta HTML 4.0 versiyasi bar bolıp, onda 
keste stilleri, skriptlar, kadrlar, obektler menen islew, túrli jónelistegi jaziwlardı 
islew, formalardıń túrli qásiyetleri, imkaniyati sheklengen adamlar ushın túrli 
mexanizmlerdi qollaw kibi qolayliqlar payda boldi. 
Abzalliqlari: 
- hújjette avtor tárepinen tańlanǵan shrift túri, formasi hám reńi hám basqa 
bárshe formatlari saqlanadi; 
- Hár túrli platformalarda (Windows, Lunix, Mac) onı oqiw múmkin; 
- onı túrli dástúrler járdeminde oqiw múmkin; 
- ashıq standarttaliǵI; 
Kemshiligi; 
- Grafika bólek saqlanadi; 
-kóp jaǵdaylarda bir fayl emes, balki bir neshe fayllar jiyindisi formada 
usiniladi. 
Internet informaciya resurlariniń kópshiligin HTML formatli hújjetler 
quraydı. Onı kópshilik hallarda WEB hújjet dep ataydi.