To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Sud jarayoni. 
Odatda musulmon huquqida sud jarayoni ayblovchi 
xarakterga ega bo‘lgan. Ish davlat organlari nomidan emas, balki 
manfaatdor shaxslar tomonidan qo‘zg‘atilgan. Jinoyat va fuqarolik ishlari 
o ‘rtasida farq bo‘lmagan. Sud ishlari ochiq, odatda barcha xohlovchilar 
qatnashishi mumkin bo‘lgan masjidlarda ko‘rilgan. Tomonlar advokatlar 
yordamidan foydalanmasdan ishni o ‘zlari olib borishlari kerak bo‘lgan. 
Protsess og‘zaki olib borilgan bo‘lib, yozma shaklda ifodalanmagan. V aqt 
o ‘tishi bilan Abbosiylar davrida fuqarolik ishlari bo‘yicha sud protokoli 
tuzilgan. Tomonlarning tan olishi, guvohlar ko‘rsatmasi va qasam asosiy 
isbot hisoblangan. Ish bitta majlisda hal bo‘lishi shart edi, keyingi majlisga 
o ‘tishi mumkin emas edi. Aslini olganda sud protsessi tomonlarning 
bellashuviga aylanib ketar edi. Tabiiyki, bunda boy, kambag‘allar bir xil 
holatda bo‘lmaganlar. Nisbatan ko‘p bo‘lmagan ishlarni hisobga olma- 
ganda, sud'yalar qaror chiqarishda o‘zining shaxsiy qarashlar va 
tomonlarning ijtimoiy holatini hisobga olish imkoniyatini beradigan 
ishlarni mustaqil hal qilish huquqiga ega edilar. Shariat protsessual 
huquqining o ‘ziga xos tomoni shundaki, sud qarorlari oxirgi va o ‘zgarmas 
qaror bo‘lgan. Yangi faktlar va sudya o ‘zining qarorini qayta к о ‘rib 
chiqishi mumkin bo‘lgan. Bu suiste’molchilikka yo‘1 ochib berar edi. 
Dalillarni baholash, sudda, shaklan muhim o ‘rin tutgan. Shunday qilib, ish 
bo‘yicha to‘liq isbot deb ishonchga munosib ikki musulmon -
guvohlarining ko‘rsatmasi tan olingan. Ayollar ko‘rsatmasi yarim isbot 
sifatida qaralgan. Aniq va ishonchli dalillar yo‘q bo‘lgan holatlarda 
ayblanuvchi tomonidan aytiladigan qasam qo‘llanilgan. Tantanali tarzda 
va Ollohga murojaat bilan aytilgan qasami ishonchli dalil sifatida qabul 
qilingan. Bu ayblanuvchini javobgarlikdan ozod etgan yoki hech 
b o ‘lmaganda jazoni yengillashtirgan. Ayblanuvchining jinoyat sodir 
etganligini tan olishi, agar bu harakat voyaga yetgan, aqli raso, shaxs
82

---

tomonidan sodir etilgan bo isa, sud hukm chiqarishi uchun yetarli dalil 
hisoblangan.
“Hidoya” islom dunyosida e'tiborli kitoblardan bo‘lib, barcha 
madrasalarda musulmon huquqi bo‘yicha qo‘llanma sifatida o ‘qitilgan. 
“Hidoya” muallifi mujtahidi muallaq darajasidagi fiqh olimi bo‘lib, 
yuridik amaliyotda pretsedent (o‘xshash holatlar va ishlarga qo‘llanilishi 
mumkin) bo‘la oladigan qarorlar (fatvo)ni qabul qilishga haqli edi. 
Shuning uchun ham muallif kitobning ko‘pgina joylarida huquqiy masala 
yechimida o ‘z fikrini keltiradi. Sharhlar berilgan joylarda Abu Hanifa 
huquq maktabi hamda uning shogirdlarining fikrini ham keltiradi.
“Hidoya” faqat musulmon dunyosida fiqhni o ‘rganish manbai 
sifatidagina emas, uning yuridik (huquqiy masalalami hal etishda 
qo‘llanma) manbaiga ham aylanib qolgan.
Unga o ‘z zamonasining amaliyotchi qonunshunoslari murojaat 
qilganlar va sharhlar bitishgan. Jumladan, Husomiddin al-Husayin bin ali 
as-Sig‘noqiy (1313-1314-yillarda vafot etgan) bu kitobga to ‘la sharh: 
«Nihoya»ni yozgan.
“Hidoya” ma'lum ma'noda, madrasa talabalari, qozi va muftilaming 
o ‘rganishlari hamda qo‘llashlarga qulaylik yaratish uchun yozilgan, deyish 
mumkin. Movarounnahr fiqhlari uchun, ma'lumki, huquq tarmoqlari 
haqida «Al-hidoya»ga o ‘xshash 50dan ortiq kitoblar yozishgan. 
Marg‘inoniy «Hidoya»sini shuhrat topganligining sababi uning ilmiy va 
amaliy jihatdan mukammalligi bo‘lishi edi. Asar o ‘quvchiga o ‘sha 
davrdagi musulmon huquqining tarmoqlari bo‘yicha to‘la tasavvur beradi. 
Uning bizgacha arab tilidagi bir necha nusxalari yetib kelgan bo‘lib, bu 
asar fors, ingliz va ms tillariga ham o ‘girilgan. Asar ikki jild va to‘rt juz' 
57 kitobdan iborat bo‘lib, birinchi juz'ga asosan ibodat masalalari 
kiritilgan. Qolgan uchta juz' fiqh masalalarini o ‘z ichiga oladi. Ingliz va 
ms tillariga qilingan tarjimalar esa 4 jildga bo‘linib nashr etilgan. 1-jild 5 
kitob: tozalanish, ibodat qilish xayr-ehson qilish, ro‘za tutish va haj 
qilishdan iborat. Bundan yaqqol ko‘rinib turibdiki, musulmon huquqida 
diniy urf-odatlar va huquq hamda majburiyatlar bilan dunyoviy fiqh 
masalalari bogManib ketgan. Shuning uchun ham bu jild fors tilidan ingliz 
tiliga o ‘girilganda, xayr-ehson qismidan boshqasi tushirib qoldirilgan. 2- 
jild 14 kitob: nikoh, sut bo‘yicha qarindoshlik, nikohni bekor qilish, 
qasam, jazo, o ‘g ‘rilik, siyosiy qonun-qoidalar, topilgan narsalar haqida, 
daraksiz yo‘qolganlar, o ‘rtoqlik shartnomasidan iborat. Ya'ni, bu jildda 
asosan oila va nikoh haqidagi hamda qisman grajdanlik huquqi masalalari 
yoritiladi. 3-jild 22 kitobga bo‘lingan: savdo-sotiq, pulni maydalash,
83

---

kafolat, qarzlami o ‘tkazish, qozi (sud'yaning) majburiyatlari, guvohlik 
ko‘rsatuvlarini rad qilish, ishonchnoma, da'vogar, tan olish, kelishuv, 
garov, qarz, ssuda, hadya, ijara, vasiylik. Bundan ko‘rinib turibdiki, 
mazkur jildni grajdanlik huquqining asosiy masalalari va sud-protsessual 
huquqiga bag‘ishlangan deb aytish mumkin. 4-jild 16 kitobdan: aralash 
mulk huquqini olish va bunday huquqning vorislikka o'tishi, mulkni 
bo‘lish, yerlarni ishlash bo‘yicha tuzilgan shartnomalar, oziq-ovqatlarni 
yetishtirish va iste’mol qilishdagi turli ehtiyot choralari, bo‘sh yotgan 
yerlarni ishlash, ta'qiqlangan (ichimhk) suyuqliklar, ov haqida, zakolat, 
shaxsga qaratilgan shikoyatlar, pul bilan undiriladigan (qoplanadigan) jazo 
choralari, peniya (pinni) undirish, vasiyatlardan iborat. Ya'ni mazkur jild 
hozirgi zamon huquq tarmoqlariga nisbatan olganda, diniy huquq, yer 
huquqi, jinoyat huquqi masalalariga bag‘ishlanadi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, musulmon huquqi XII asrdayoq ma'lum 
tarmoqlarga va institutlarga ega boigan huquq tizimini tashkil qilgan. Ana 
shu jihatdan o'rganishda bu manbaning ahainiyati katta boigan. Shuning 
uchun ham «А1 hidoya»ni o ‘qib, sharhlay bilish madrasada fiqh ilmidan 
ma'lum natijaga erishganlikni bildirib, mufti, qozi lavozimlarini bajarishga 
huquq bergan.
Xullas, «Hidoya» asari o ‘z davrini islom huquqshunosligining o ‘ziga 
xos qomusi boigan desak, adashmaymiz.