To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Burhoniddin Marg‘inoniyning “Al-hidoya” asarida
sud dalillari va sudlov haqida
“Hidoya” shariat sudlari - qozilar, ulaming oldiga qo'yiladigan 
maqsad va vazifalar, ish yuritish, jazo, hukmni ijro etish masalalariga 
maxsus kitob bagishlangan boiib, u “qozining majburiyatlari” deb 
ataladi. Musulmon fiqhi asosida ish ko‘radigan sud'yalar-qozilar tizimi 
ham dastlab Arabistonda vujudga kelib, ayniqsa Abu Yusuf davrida u 
maxsus muassasa sifatida shakllangan, musulmon huquqiy ideologiyasiga 
ko‘ra qozilik so‘rab yoki iltimos qilib, yugurib tanish-bilishchilik qilib 
egallanadigan mansab emas, hukmdor tomonidan shu ishga loyiq qilish 
majburiy 
tayinlash 
natijasida 
egallanishi 
rag‘batlidir. 
Bunday 
hisoblanishiga Muhammad Alayhissalomning hodisalarida keltirilgan 
“kim qozi qilib tayinlansa, u halqumi o ‘tkir pichoq bilan emas, o ‘tmas 
pichoq bilan kesilayotgan hayvon kabi azobga tortiladi”, degan hadis 
sabab b o isa kerak. Shuning uchun ham manbalarda keltirilishicha, 
ko‘plab fiqhlar qozilik mansabini egallashdan bosh tortganlar (Masalan, 
Abu Hanifaning o ‘zi) qiynoq ostidagina uni egallashga rozi boiganlar.
84

---

Qozilar oldiga qo‘yilgan talablar uncha murakkab emas, oddiy 
kasbiy va insoniy talablardan iboratdir. “Hidoya” islom dunyosida e'tiborli 
kitobdan bo‘lib, barcha madrasalarda musulmon huquqi bo‘yicha 
qo‘llanma sifatida o ‘qitilgan. “Hidoya” muallifi mujtahidi muallaq 
darajasidagi fiqh olimi bo‘lib, yuridik amaliyotda va yaxshilik tarafdori 
bo‘lishlari lozim. Ular kamida guvohlik bera oladigan shaxslarga 
qo‘yilgan talablarga javob bera bilishlari kerak. Chunki guvohlar uchun 
muhim bo‘lgan xislatlar qozilar uchun ham muhimdir. Agar qozilikka 
tayinlanayotgan shaxs ozod va sog‘lom, musulmon bo‘lmasa, voyaga 
yetmagan, tuhmatda ayblangan bo‘lsa, unga bu vazifa berilmagan. Bu 
talabni hozirgi huquqshunoslik tili bilan ifodalasak, qozi aqli raso, huquq 
va muomalaga layoqatli, jismoniy shaxslar talabiga javob bera oladigan, 
fiqh ilmidan yaxshi xabardor bo‘lishi lozim.
Qozilik mansabiga tayinlash davlat vakolati xususiyatiga ega. 
Hukmdor (davlat boshlig‘i) bu mansabga o ‘z majburiyatlarini bajaradigan 
va adolat bilan qarorlar chiqara oladigan shaxslarni tayinlashi lozim edi. 
Qozilikka noqobil kishilarning tayinlanishi jamiyatga katta zarar keltiradi. 
Bu holni Marg‘inoniy Rasululloh hodisalariga tayangan holda asoslab 
beradi. Muhammad Rasululloh aytganlar: “Kimda kim biror tegishli 
mansabga qo‘li ostidagi shu mansabni bajarishga loyiq, sofdil, adolatli 
kishilarni tayinlamay, 
boshqa bir kishini tayinlasa, u xudoga, 
payg‘ambarga, musulmonga nisbatan adolatsizlik qilgan bo‘ladi.” Yana 
shuni ko‘rsatish mumkinki, qozilikka o ‘z qobiliyatiga ishonadigan shaxslar 
tayinlanishi lozim. ammo bu ishga o ‘zini o ‘zi nomzod qilib ko‘rsatish 
maqsadga muvofiq hisoblanmaydi. Ammo har bir musulmon kishi 
qozilikka tayinlanish istagiga ega bo‘lishi mumkin. Muhammad 
Rasululloh deganlar: “Kimda-kim qozilik mansabini axtarsa, u o ‘ziga o ‘zi 
javob berishi kerak, lekin kimda kim majburiyat orqasida istasa, uning 
uchun farishta osmondan tushib, uni boshqaradi”.
Bundan ko‘rinib turibdiki, musulmon huquqiy falsafasiga ko‘ra, 
majburiyat orqasida qozi bo‘lish faxrlidir.
Qozilikka tayinlangan shaxslar o ‘z majburiyatlarini masjidda, 
xaloyiq oldida, yoki o ‘z uylarida olib borishlari kerak bo‘lgan. Eng yaxshi 
joy jome' masjidlari hisoblangan. Ulaming pora olishlari, o ‘z qarindosh- 
urag‘lari va yaqin do‘stlaridan, boshqa shaxslardan sovg‘a-salom 
kutishlari mumkin emas edi. Ammo qarindosh urug‘lari ham qonunga 
qarshi harakat sodir etgan bo‘lsa, qozi undan sovg‘a-salom olishdan voz 
kechishi zamr edi. Qozi imomning ruxsatisiz o ‘z o ‘rinbosarini tayinlay 
olmagan. Agar qozi imomning raxsati bilan o ‘zi xohlagan kishini
85

---

o ‘rinbosar etib tayinlasa, keyinchalik uni bo‘shatish huquqidan mahrum 
boigan. Chunki o ‘rinbosar hukmdor (davlat boshlig‘i)ning vakili 
hisoblangan. Har bir qozi o ‘z faoliyatida boshqa qozilami adolat bilan 
ishlashga undashi, Qur'oni Sharif va sunnatlarga rioya qilishlikni talab 
etish kerak.
Agar javobgar qozi hukm chiqarish paytida dastlab da'vogar talabiga 
qarshi tursa-yu, so‘ngra ko‘rinmay ketsa, qozi qaror chiqarish muddatini 
kechiktirishi mumkin. Chunki, qoidaga ko‘ra, qozi qaror chiqarayotgan 
paytda da'vogar bilan javobgar o ‘rtasida haqiqiy bahs boiishi kerak.
Qozi hakamlar sudining qarorini к о ‘rib chiqib, agar uni ma'qullasa, 
unga ijro kuchini bergan. Ammo unga norozi yoki qarshi boisa, u holda 
qozi uni bekor qilishi lozim, chunki hakamlar sudining qarori qozi uchun 
majburiy boimagan.
Sudda agar da'vogar, javobgarga biror narsani da'vo qilsayu, 
javobgar bundan tonsa, u holda javobgar o ‘zining javobgar emasligini 
guvohlar orqali isbotlashi kerak va bunday hollarda javobgarga ishonish 
lozim boigan. Agar nasroniylik diniga mansub kishi vafot etsayu, uning 
bevasi qozi huzuriga musulmon ayol sifatida kelsa, ammo merosxo‘rlar 
uning aksini (musulmon emasligini) tasdiqlasalar, bunday holda 
marhumning merosxo‘rlariga ishonish kerak hisoblangan.
“Hidoya”ga ko‘ra qozining buyrugi bilan har qanday kishi jazolash 
to‘g ‘risidagi hukmni ijro etishi mumkin. Agar qozi: “Men bu shaxsni 
toshbo‘ron qilishga hukm qildim, shuning uchun uning qoiini chopib 
tashla deb aytsa, buyurilgan shaxs qozining hukmini bajarishga majbur 
boigan. Qozi ishdan bo‘shatilgandan so‘ng oddiy xususiy shaxs bo iib
qolgan.
Ma'lumki, sud davlat tomonidan turli ko‘rinish va shakllarda ta'sis 
etilib, hokimiyat vakolati bilan ta'minlangan, faqatgina o ‘ziga topshirilgan 
maxsus sudlovni amalga oshiradigan davlat organlarining bir turidir. Sud 
jamiyatning siyosiy tashkiloti boigan- davlatning ajralmas belgisi, davlat 
faoliyatining bir yo‘nalishi, odil sudlovni amalga oshiradigan tashkilotdir. 
Shuning uchun ham sud organlari davlat va huquq bilan bir vaqtda 
vujudga kelgan. Boshlangich, sud faoliyati ma'muriy faoliyatidan 
ajralmagan. Arablar tomonidan bosib olinishi va Turkistonda musulmon 
huquqining yoyilishi bilan alohida sud organi qozilar sudi tizimi tashkil 
topdi. Musulmon huquqiy ideologiyasiga ko‘ra, sud faoliyati sodir etilgan 
g ‘ayriqonuniy harakatning diniy ijtimoiy xavfli darajasini va uni sodir 
etgan ayblanuvchi Shariat qonunlari asosida aniqlash, keltirilgan zarami 
qoplatish (Xun olish), zararli oqibatni tugatishni nazarda tutgan. Bu yerda
86

---

biz G ‘arbiy Yevropa mamlakatlarida bo'lganidek, tartibni sudlami diniy 
(inkvizatsion) sudlar va dunyoviy sudlarning alohidaligini, inkvizatsion 
sud tomonidan turli shakllarda qo‘llanilgan azoblash usullarini ham 
ko‘rmaymiz. Bu yerda huquq tizimi yagona bo‘lgani kabi sud tizimi, sud 
faoliyati va huquqiy targ‘ibot ham yagona. Ammo musulmon huquqi 
mamlakatlarida ham xudosizlik, diniy jinoyatlar qattiq ta’qib ostiga 
olingan.
Sud tashkilotlari, huquqiy tizim ham islom davlatini qo‘riqlovchi, 
mustahkamlovchi vazifani bajaradi. Davlat ham sud va huquqqa nisbatan 
uyushtiruvchi, qo'riqlovchi vazifalami amalga oshiradi. Diniy huquqiy 
targ‘ibot ko‘proq nazorat etuvchi mansabdor shayxlar Shayxulislom (yoki 
rais), sadr, muhtasib kabilan faoliyati bilan ta'minlanganligini ko‘ramiz.
Dunyoviy huquq - tartibot esa qozilaming barcha turlari, bosh qozi 
(qozi kalon) (qozi kuzzat), shuningdek, biylar sudlari, bulardan tashqari, 
davlatga qarshi jinoyatlarni hokim va beklar o ‘zlari ko‘rib jazo 
tayinlaganlar. Ammo bu sudlar vazifalari biror bir sud to ‘g ‘risidagi 
qonunlar bilan aniq ajratib qo‘yilmagan. Shuning uchun ham sudlovlilik 
turli qozilarga almashib, o ‘tib ham turgan. qozilar shariat fiqh ilmlaridan 
xabardor, odatda madrasalarda tahsil ko‘rgan kishilardan tayinlangan.
“Hidoya”da shahodat berish yoki dalillarga ajratilgan qoida hamda 
fikrlar maxsus kitobda (XXI-XXII) jamlangan. Bunda dalillarni qabul 
qilish, ularni qabul qilishni rad qilish, guvohlaming ko‘rsatuvlari orasidagi 
fikrlar haqida, meros masalalarida dalillar, dalillarni guvohlantirish kabi 
masalalar yoritilgan. Sudda isbot dalil kuchiga ega bo‘lgan asosiy narsa bu 
guvohlaming ko'rsatuvlari, hujjatlari hamda lozim bo‘lgan hollarda, qozi 
tomonidan yashirin yoki ochiq holda o ‘tkaziladigan gumonlardan (shartli 
ravishda psixatrik ekspertiza) tozalash o ‘tkazilishi. “Bunda guvoh yoki 
javobgaming so‘zlariga ishonish mumkinmi? Uning xarakteri, mhiyati 
qanday?” degan savolga javob berish uchun uni yaxshi bilgan yoki 
kishilarning xarakterini ajratishi mumkin bo‘lgan kishilarga qozi yozma 
so‘rov ba'zan ochiq majlisiga shunday kishilami (kamida 2 kishi bo‘lishi 
kerak) taklif qiladi.
Guvoh aqli raso, shaxsan ozod, obro‘li, er va xotin kishilar ham 
bo‘lishi mumkin, ammo ikki xotin kishining ko‘rsatuvi bir erkaknikiga 
to ‘g ‘ri keladi.
Guvohlik ko'rsatmalarini berish bu farz, ya'ni musulmonning 
majburiyatlaridan biridir. Shuning uchun undan bila turib, bo‘yin tovlash 
mumkin emas. Shuning bilan birga qullar, cho'rilar, tuhmatchilikda 
ayblanganlar, 
motam 
marosimlarida 
yig‘lash 
va 
kuylash 
bilan
87

---

shug'ullashuvchilar (go‘yandalar), ta'qiqlangan ichimlik ichishga o ‘rganib 
qolganlar, qush ovchilari, ilgari rahimsiz jinoyatlar qilgan kishilar, sudxo'r 
va o ‘yinchi, kamtar bo‘lmagan kishilar ham guvoh boiishlari mumkin 
boimagan.