To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti

Nazorat uchun savollar
1. Shayboniylar dinasitiyasi hukmronligi davrida siyosiy va ijtimoiy 
tuzum qanday bo‘lgan?
2. Shayboniyxon qanday islohotlami amalga oshirgan?
3. Shayboniyxon davlatining huquqiy an'analari qanday tashkil qilingan?
4. Shayboniylar davlatining markaziy va mahalliy boshqaruvi qanday 
amalga oshirilgan?
5. Taxt joy (tag joy) solig‘i kimlardan undirilgan?
6. Harbiylar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarni kim ко‘rib chiqqan?
Adabiyotlar:
1. A.Saidov., J.Toshqulov., 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi. 
Toshkent. IIV Akademiyasi. 1995.
2. Z.Muqimov. 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi. Zarafshon. 
Samarqand 1998-y.
3. 0 ‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. Akademiya 
Toshkent. 2000-y., A.Sagdullayev va b. I-qism.
4. Muxammad Solih. Shayboniynoma Т., G ‘.G‘ulom 1989-y.
5. Р.Исфахоний. Мехмонномаи Бухоро. М., Наука. 1976 й.
6. B.Ahmedov. 0 ‘zbek ulusi. Т., Meros 1991-у.
7. Z.Muqimov 0 ‘zbekiston davlat va huquq tarifi. T. Adolat. 2004-yil.
8. M.Hamidova. 0 ‘zbekiston davlati va huquqi tarixi. T. TDYUI. 
2004.
116

---

Xonliklarning tashkil topishi. (XVI-XIXasrning I yarmi)
Reja:
1. Buxoro xonligining ijtimoiy tuzumi va davlat boshqaruvi.
2. Buxoro amirligining markaziy va mahalliy boshqaruvi.
3. Buxoro amirligining sud ishlari va huquq manbalari.
4. Xiva xonligi davlati va huquqi.
5. Qo‘qon xonligi davlati va huquqi.
XVI asrga kelib, Movarounnahr davlatchilik va huquqi tarixida 
Abdulxayrxon avlodlari boigan dasht o ‘zbeklari davlatining tashkil 
topishi bilan xarakterlanadi.
1558-yilda Abdulxayrxonning avlodlaridan eng yoshi kattasi 
Pirmuhammad “xonlar xoni” etib saylangan.
Shayboniy sultonlar ichida katta mavqega ega bo‘lgan Ubaydullaxon 
oliy hokimiyatni o ‘z qo'liga olishga erishgach, (1533-1539-y). Mova­
rounnahr ayniqsa, Buxoro viloyati har tomonlama rivojlangan. Xonlikning 
poytaxti Samarqanddan Buxoro shahriga ko‘chirilgan. Shundan so‘ng, 
Shayboniylar davlati rasman Buxoro xonligi deb atala boshlangan.
Lekin Ubaydullaxonning o ‘limidan so‘ng, o ‘zbek sultonlari orasidagi 
kelishmovchiliklar yana kuchayib ketdi. Buxoroda Abdulazizxon, 
Samarqandda Abdulatifxon va Toshkent, Turkistonda Navro‘z Ahmadxon 
hukmronlik qila boshlagan.
Shayboniy sultonlaming yagona davlatga birlashtirishda Abdulla ibn 
Iskandarxonning roli katta bo‘lgan. Buxoro xonligi taxtida o ‘tirgan tog‘asi 
Pirmuhammad yordamida Miyonkol, Kesh, Buxoro va Nasafni egallangan.
1560-yil otasi Iskandar sultonni Buxoroga olib kelib butun 
o ‘zbeklaming Oliy xoni deb e'lon qiladi. Amalda esa hokimiyatni 
Abdullaxonning o ‘zi boshqargan.
Keyinchalik Abdullaxonning vafotidan so‘ng, Markaziy davlatning 
zaiflashuvi natijasida Xorazm va Xuroson qo‘ldan ketadi.
Farg‘ona vodiysini, Toshkentni, Samarqand va Zarafshon vohasini 
katta qismini qozoq xoni Tavakkalxon bosib oladi. 
1601-yilda 
Pirmuhammadning 
o ‘limidan 
keyin 
Buxoro 
taxti 
yangi 
sulola 
Ashtarxoniylar (Joniylar) qo‘liga o ‘tgan.
“Ashtarxoniy” so‘zi sulola asoschisi Jonibek sulton nomidan olingan.
Xonlikning asosiy boyligi yer edi. Yer egaligining quyidagi turlari 
mavjud bo‘lgan:
117

---

1. Mulkiy sultoniy, amlok yerlar - bu yerlardan olinadigan daromad
xon va uning xonadoniga tegishli edi.
2. Xususiy yerlar - ma’muriy va diniy amaldorlarga tegishli bo'lgan va
suyurg'ol, iqto’, tanho shaklidagi xususiy yerlar.
3. Vaqf yerlari - diniy tashkilotlarga tegishli yerlar.
Ashtarxoniylar davrida sug‘oriladigan yerlarda 0 ‘rta Osiyo minta-
qasi uchun an'anaviy bo‘lgan bug‘doy, arpa, jo ‘xori, loviya, mosh, sholi, 
paxta, sabzavot va poliz ekinlari dasht va tog‘ oldi lalmi yerlarida bug‘doy, 
arpa, kunjut, tarvuz, qovun va boshqalar ekilib dehqonchilik qilgan.
Bu davrda Shayboniylar davrlaridek ijtimoiy tabaqalar saqlanib 
qolgan.
1. Oliy tabaqa- xon va yirik saroy amaldorlari.
2. Ulamolar va boshqa diniy amaldorlar (ayniqsa Jo‘ybor xo‘jalari).
3. Raiyat - soliq to‘lovchilar.
4. Qullar. (Saroy xizmatidagi qullar, xonning shaxsiy qo‘riqchilari).
Ashtarxoniylar davrida xonlikning hududi qisqarib ketadi. Xonlik
tarkibiga oltita viloyat Buxoro, Samarqand, Sagaraj, 0 ‘ratepa, Shahrisabz 
va G ‘uzor kirgan. Keyinchalik Xisor, Toshkent, Farg‘ona, Turkiston, Balx 
viloyatlari bo‘ysundirilgan. Ammo Hirot va Xorazm xonlik tarkibidan 
chiqib ketgan.
Buxoro xonligida xon rasman oliy hokimiyat boshlig‘i bo‘lib, 
davlatning ichki va tashqi siyosatiga bog‘liq barcha masalalar uning 
ixtiyori bilan hal qilinardi. Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy 
qilinar, uning nomidan tangalar zarb qilinar, xonning nomi Xutbada 
qo‘shib o ‘qilardi.
Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo‘lib - markaziy va mahalliy 
boshqaruv tizimiga ega edi.
Markaziy boshqaruv xon saroyi amaldorlari qo‘lida bo‘lib, 
ashtarxoniylar davrida “otaliq” mansabiga ega shaxs katta mavqega ega 
edi. Bu davrda saroy amaldorlari huddi shayboniylar davridagidek edi. 
Otaliqdan tashqari devonbegi, parvonachi, mushrif, xazinachi va boshqa 
saroy amaldorlari davlat boshqaruvida katta ahamiyatga ega edilar.
Jumladan, xondan keyingi Otaliq mansabi xonning murabbiysi, 
maslahatchisi, birinchi vazir lavozimi hisoblangan. Keyinchalik unga 
Zarafshon daryosi suvini boshqarish vakolati yuklatilgan.
Devonbegi - moliya va soliq ishlarini yuritish, unga rahbarlik qilish, 
tashqi aloqa masalalari bilan shug‘ullangan.
Bundan tashqari parvonachi, dodhox, ko‘kaldosh katta inoq, 
qushbegi kabi mansabdorlar ham bo‘lgan.
118

---

Xonlik tarkibiga kiruvchi Balx o ‘zi xonlik deb atalib, uni taxt vorisi 
boshqarar edi, u dastlab “navvab” o ‘rinbosar yoki xon keyinchalik “kichik 
xon” deb atalgan. U o ‘zining Devoni amorat, amlok, tavadji, moliya 
devonlaridan tashqari, unga yarim qaram bo‘lgan Badaxshon devonlari 
kabi markaziy boshqaruv devonlariga ega bo‘lgan.
Ashtarxoniylar davrida harbiy va ma'muriy amaldorlar katta 
huquqlarga ega edi. Ular bilan bir qatorda yirik din peshvolari xojalar va 
diniy mansab egalari - Shayx ulislom, qozi kalon, sadr va boshqalaming 
ahamiyati ham katta bo‘lgan. Davlat boshqaruvida Jo‘ybor hojalarining 
mavqei yuqori bo‘lib, asl diniy mansabdorlar ular ichidan tayinlanar edi.
Bu davrda qo‘shin uncha yaxshi tashkil qilinmaganligini ko‘ramiz.
Xonlikka xos bo‘lgan xiroj, zakot, ixrojot, boj kabi soliqlardan 
tashqari juda ko‘plab soliqlar bor edi. Turli soliqlardan tashqari qishloq va 
shahar aholisi kanallar qazish, ariqlami tozalash, qurilish ishlari kabi 
majburiyatlarni ham bajarar edi. Mazkur tadbirlar uchun sarflanadigan 
xarajatlar aholidan turli yo‘llar bilan undirib olingan. Fuqaroligi 
bo'lmagan savdogorlardan boj solig‘i olingan. Uning miqdori siyosiy 
munosabatlarga bog‘liq edi.